Bodemsanering Voormalige Gasfabrieksterreinen

Transcriptie

1 Landelijk programma Bodemsanering Voormalige Gasfabrieksterreinen Utrechtseweg AH Arnhem iedereen energie

2 Inhoudsopgave Voorwoord 5 De Gasfabrieken van vroeger 6 Hoe werkte een gasfabriek? 7 Bodemsanering voormalige gasfabrieksterreinen 8 Noord Holland 12 Alkmaar 13 Amsterdam 14 Haarlem 15 Hilversum 16 Krommenie 17 Purmerend 18 Zaandam 19 Berlijns blauw 20 Kabels en leidingen 21 Zuid Holland 22 Alphen aan de Rijn 23 Hillegom 24 Katwijk 25 Leiden 26 Noordwijk 27 Teerkelder 28 Trillingen 29 Gelderland 30 Aalten 31 Apeldoorn 32 Arnhem 33 Barneveld 34 Culemborg 35 Ede 36 Elburg 37 Hattum 38 Lochem 39 Nijkerk 40 Oosterbeek 41 Putten 42 Tiel 43 Velp 44 Zaltbommel 45 Zutphen

3 Voorwoord U krijgt dit boekje over het landelijk programma Bodemsanering Voormalige Gasfabrieksterreinen aangeboden ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van Alliander. Alliander staat voor een energievoorziening die iedereen onder gelijke condities toegang geeft tot betrouwbare, betaalbare en duurzame energie. Dat doen wij al 100 jaar. Als Nederlands grootste energienetwerkbedrijf hebben wij de verantwoordelijkheid voor de energievoorziening van 2,9 miljoen klanten en nemen wij onze verantwoordelijkheid voor de energietoekomst voor Nederland. Rond 1900 werden veel gasfabrieken gebouwd. Je kunt de komst van gemeentelijke gasfabrieken als een eerste stap zien, in een energievoorziening die iedereen onder gelijke condities toegang geeft tot betrouwbare, betaalbare en toen nog fossiele - energie. Met de komst van het aardgas in de jaren zestig verdwenen de karakteristieke gashouders weer uit het stedelijk beeld. Wat helaas niet verdween was de erfenis aan bodemverontreiniging die het gevolg was van de winning van gas uit steenkool. Bij onze verantwoordelijkheid voor de energietoekomst hoort ook de verantwoordelijkheid om hier iets aan te doen. Samen met het Rijk, de provincies en gemeenten hebben wij, met financiële ondersteuning vanuit het landelijke programma Bodemsanering Voormalige gasterreinen, de bodem op voormalige gasfabriekterreinen gesaneerd. U leest in dit boekje hoe we dat, in nauwe samenwerking met vele partners, hebben gedaan. Peter Molengraaf Voorzitter van de Raad van Bestuur Alliander 4 5

4 De Gasfabrieken van vroeger Eeuwenlang hebben mensen brandstoffen als hout, kolen en olie gebruikt om hun huizen te verwarmen en te verlichten. De vettige walm, het roet en het brandgevaar waren echter grote nadelen van deze brandstoffen. Hoe werkte een gasfabriek? Veel gemeenten bouwden in de negentiende, begin twintigste eeuw gasfabrieken. Het steenkoolgas, verkregen door droge destillatie van steenkool (verhitting zonder zuurstof), werd aanvankelijk gebruikt voor straatverlichting, later ook voor verlichting van woningen en gebouwen, verwarming en koken. Buiten was er tot ver in de zeventiende Vanaf 1840 nam het aantal gasfabrieken Droge destillatie Hierdoor werd met name ammoniak uit eeuw nauwelijks enige straatverlichting. gestaag toe. In steeds meer steden In gasfabrieken werd steenkool in zuur- het gas gewassen. Als laatste stap werd Als iemand s avonds de straat opging, zorgden zij voor straatverlichting op gas. stofarme ruimtes verhit tot 1200 graden. het gas door zuiveringskisten geleid, dan nam hij zelf een kaars of olielampje In de tweede helft van de 19 e eeuw Door deze droge destillatie kwam gas gevuld met ijzeraarde. Het cyanide bond mee. Totdat Jan van der Heyden een werden gaandeweg ook particuliere vrij, dat daarna in verschillende stappen zich aan het ijzer. De ijzeraarde kon straatlamp op olie uitvond. woonhuizen aangesloten op het gasnet. werd gezuiverd van teer, ammoniak, regenereren, maar als dat na een paar zwavel- en cyaanverbindingen. keer niet meer werkte, werd het vaak In de tweede helft van de achttiende De opkomst van het elektrisch licht gebruikt om het terrein op te hogen. eeuw werd een nieuwe, schone brandstof maakte in het begin van de 20 e eeuw het Bodemverontreiniging bij gasfabrieken ontdekt. Professor Jan Pieter Minckelers. gaslicht overbodig. Gasfabrieken trad vooral op tijdens de zuiverings- Voor de reststoffen vond men nuttige ontdekte dat bij het verhitten van leverden nog wel gas voor verwarming stappen in het zogeheten zuiverhuis. toepassingen, bijvoorbeeld teer voor steenkool, zonder de aanwezigheid van en gasfornuizen. Maar na de ontdekking Na de vergassing werd het steenkool- dakbedekking. Maar door opslag en zuurstof, een gas vrijkwam dat lichter van het aardgasveld bij Slochteren in residu opgevangen in teerputten. Daarna lekkage kwamen nog veel afvalstoffen in was dan lucht. Hij noemde dit steen- 1959, schakelde Nederland over op het werd het gas gefilterd en gescrubd, door de bodem terecht. kolengas lichtgas en dit lichtgas bleek veel schonere aardgas. het in contact te brengen met water. brandbaar, en uitermate geschikt als lichtbron. Amsterdam, Rotterdam, Haarlem en Leiden waren vanaf 1825 de eerste steden met gasfabrieken. Deze fabrieken Steenkolen Oven 1200 Uit steenkool dampt door verhitting gas dat naar de hydraulic Hydraulic main Steenkoolgas wordt onder water gelost en vindt zijn weg Condensor Het gas wordt afgekoeld waardoor de Exhauster In de exhauster vind de eerste filtering van het Scrubbers In de scrubbers wordt met veel water de ammoniak Purifier/Iron sponge Steenkoolgas wordt gezuiverd van stikstof-, zwavel- en cyaanverbindingen door het Meter Met de meter werd de Gashouder/opslag Opslag van het gas. Onderin water om terugstromen van gas produceerden gas voor straatverlichting main wordt geleid. Met een deel van de resterende cokes wordt de oven naar boven. Water weerhoudt het gas ervan terug te stromen naar teer condenseert die wordt opgevangen in een reservoir. gas plaats. uit het gas gewassen dat in een reservoir wordt verzameld. door zuiveringskisten te laten lopen met kalk (later ijzeraarde). productie gemeten. tegen te gaan. en verlichting van bedrijven. gestookt. de oven. Cokes Teer Ammoniak 6 7

5 Bodemsanering voormalige gasfabrieksterreinen Een successtory Alle terreinen van de circa 260 voormalige gasfabrieken die ons land telde bleken achteraf zwaar verontreinigd, vaak tot wel acht meter diep. Aanvankelijk stonden gasfabrieken aan de rand van gemeenten. Ze moesten goed bereikbaar zijn per schip of trein, vanwege de aanvoer van kolen. Tegenwoordig liggen de terreinen bijna allemaal binnenstedelijk, dus op dure grond die bij uitstek geschikt is voor herontwikkeling. Alliander draagt als een van de grootste gasnetbeheerders in Nederland een bijzondere maatschappelijke verantwoordelijkheid. Alliander heeft met de betrokken gemeenten, provincies en het ministerie (I&M) gekozen voor een oplossingsgerichte aanpak, waarbij we mét elkaar de schouders eronder hebben gezet om ervoor te zorgen dat deze milieuerfenis van deze vroegere energievoorziening zo snel mogelijk en op de meest milieuverantwoorde en kosteneffectieve manier werd opgeruimd. Het grote voordeel is dat Alliander, provincies, gemeenten en het Rijk nu eendrachtig konden samenwerken om het totale saneringsprogramma soepel gerealiseerd te krijgen. Oplossingsgerichte aanpak Als het om gevallen van bodemverontreiniging gaat ontbrandt in de meeste gevallen een felle juridische strijd tussen bedrijven en de overheid over de aansprakelijkheid. Hierdoor kan de aanpak van de te saneren terreinen soms wel tientallen jaren vertraging oplopen. Door bewust te kiezen voor een oplossingsgerichte aanpak kon het juridische instrumen tarium in de kast blijven. Er werd juist gezocht naar optimale samen werking met gemeenten, provincies en bijvoorbeeld projectontwikkelaars om de oude gasfabrieksterreinen, waar mogelijk na de bodemsanering, weer een nieuwe goede bestemming te geven. Een cruciale start voor die soepele sanering was de financieringsafspraak tussen het Rijk, de provincies en de gemeenten. In een intentieverklaring werd al in 1999 vastgelegd dat het Rijk een derde deel zou betalen van de totale werkelijke kosten van alle gasfabriekssaneringen. De overige tweederde van de kosten zou voor rekening komen van de eigenaren en gebruikers van de terreinen, vaak gemeenten en energiebedrijven. Dat was ook de achtergrond van de provinciale saneringsprogramma s. Op basis van overeenkomsten tussen Alliander en de provincies Gelderland, Noord-Holland en voor een aantal Zuid- Hollandse gemeenten zijn alle 28 Alliander gasfabrieks terreinen aangepakt. Maatschappelijke waarde Veel oude gasfabrieksterreinen zijn geschikt gemaakt voor woningbouw en centrumvoorzieningen. De risico s van de verontreiniging werden weggenomen en er werd, door deze proactieve aanpak, maatschappelijke waarde gecreëerd. Sommige delen van locaties blijven bij Alliander in gebruik omdat ze nog steeds een rol vervullen in het huidige gasnet. Andere terreinen hebben een geheel nieuwe bestemming gekregen, vaak met nieuwe woningen, kantoren of centrumfuncties. 8 9

6 De laatste saneringen in Zuid-Holland zijn in 2015 afgerond. Noord-Holland was al eerder klaar en ook Gelderland is in 2015 bezig met de laatste terreinen. Waaronder ook het terrein aan de Westervoortsedijk in Arnhem, een gebied van 6,5 hectare, waar ooit de grootste gemeentelijke gasfabriek van Gelderland stond. Ook in Amsterdam is de sanering van de voormalige Zuidergasfabriek aan de Spaklerweg in volle gang. Door de handen ineen te slaan konden complexe saneringsprojecten, soms na jaren van uitstel, worden voltooid. Waar ooit gas werd gewonnen uit steenkool, met alle bodemvervuiling van dien, kan nu weer volop worden gewoond, gewerkt en geleefd. Uiteindelijk heeft het saneringsprogramma van alle 28 terreinen in de provincies Gelderland, Noord-Holland en Zuid-Holland Alliander ongeveer 40 mln gekost. Daar staat tegenover dat de terreinen nu weer allemaal in de oorspronkelijke waarde zijn hersteld, zodat de gebuiksmogelijkheden zijn hersteld en herontwikkeling en verkoop weer mogelijk is geworden. Inmiddels is gebleken dat de uiteindelijke opbrengsten voor Alliander de saneringskosten ruimschoots dekken. Daarnaast hebben in veel gemeenten de vaak onbruikbare en er wat troosteloos bijliggende terreinen een nieuwe maatschappelijke functie gekregen 10 11

7 Noord-Holland Alkmaar De provincie Noord-Holland, de Noord-Hollandse gemeenten, het toenmalige ministerie VROM (tegenwoordig ministerie I&M) en Nuon (nu Alliander) hebben in 2003 saneringsovereenkomsten gesloten om te komen tot de bodemsanering op de Noord-Hollandse gasfabrieksterreinen. De overeenkomsten zijn op 5 februari 2003 getekend. Het ging in Noord-Holland om zes locaties in Alkmaar (Helderseweg), Haarlem (Oudeweg), Hilversum (Kleine Drift), Krommenie (Het Weiver), Purmerend (Kooimanweg) en Zaandam (Westzijde) waarvoor Alliander in totaal 6,7 mln aan saneringskosten bijdroeg. Voor de locatie Amsterdam (Spaklerweg) was er al een bestaande afspraak met de gemeente op basis waarvan Alliander 4,2 mln aan saneringskosten heeft bijgedragen De sanering van het voormalige gasfabriekterrein aan de Helderseweg in Alkmaar is in 2012 afgerond. Het terrein krijgt een bestemming als kantoor - locatie. In totaal werd er op het terrein zo n halve kilometer damwand neergezet. Bovendien werd er m 3 grond ontgraven. In samenspraak met Stichting Animo zijn de bomen die gekapt moesten worden gebruikt om egelnestkasten van te maken. Wanneer: 2012 afgerond Hoeveelheid grond afgevoerd: ton Opdrachtgever: Gemeente Alkmaar Uitvoerder: Sita Remediation Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: de zendmast van KPN werd verplaatst

8 Amsterdam Haarlem Amstelkwartier was tot voor kort nog een afgesloten bedrijventerrein met Alliander- en Nuonkantoren, een oefencenrum van de brandweer en gasontvangst en - verdeelstations. Het gebied is inmiddels flink aan het veranderen. Op het 18 hectare grote terrein komt een mooie woonbuurt, die qua bebouwingshoogte lijkt op het Olympisch Kwartier, maar met flinke binnentuinen en minder auto s op straat. Aan de Spaklerweg stond vanaf 1906 de Zuidergasfabriek van de gemeente Amsterdam. Met de Zuidergasfabriek werd een groot gedeelte van Amsterdam van stadsgas voorzien. Met de komst van het aardgas werd de Zuidergasfabriek in 1967 gesloten. Tussen de Spaklerweg en de Amstel, ten zuiden van het Amstelstation, bouwt Amsterdam nu de nieuwe woonwijk Amstelkwartier met nieuwe woningen, winkels, een hotel, een school, een jachthaven en horeca. Er is nog één probleem: daar waar de voormalige Zuidergasfabriek stond, met zijn karakteristieke reusachtige gashouder, is de bodem ernstig verontreinigd. De oude gasfabrieksverontreiniging verspreidt zich echter nauwelijks meer. Daarom worden binnenkort kernen van deze verontreiniging weggehaald. Diepere restverontreinigingen kunnen blijven zitten. Veel oude bomen kunnen daarom behouden blijven voor het geplande stadsparkje rond de monumentale watertoren. Daar waar nodig wordt een schone leeflaag aangebracht zodat in 2015 ook met de woningbouw op dit deel van het terrein kan worden begonnen. Het voormalige hoofdkantoor van NUON wordt gesloopt en er zijn plannen om het op het terrein aanwezige gasontvangststation onder te brengen in een monumentaal gebouw van de oude gasfabriek. Langs de Oudeweg in Haarlem stonden tot ver na de oorlog vier beeldbepalende gashouders. Eigendom van de gemeentelijke gasfabriek die tussen 1820 en 1970 Haarlem voorzag van energie. Het laatste element ervan was het fundament van Gashouder III. De oude gashouderplaat bevond zich op het parkeerterrein achter het Alliander kantoor aan de Oudeweg in Haarlem. Hier stond vroeger de derde gashouder van de gasfabriek van het GEB (Gemeentelijke Energie Bedrijf). Op het Alliander terrein waren er voor de sanering klachten over stank. De oorzaak bleken stoffen te zijn van de vroegere gasfabriek die zich onder de fundering van de grondplaat hadden opgehoopt. Het begin van de sloop van de zwarte, zwaar verontreinigde grondplaat werd 16 december 2010 gemaakt door de Noord-Hollandse gedeputeerde Bart Heller. Nadat hij in de vereiste veiligheidskleding was gehesen kroop hij enthousiast achter het bedieningspaneel van een jekkerende dragline. De sloop van deze gashouderplaat was de laatste fase van de bodemsanering van het GEB-terrein in Haarlem. Wanneer: Opdrachtgever: Gemeente Amsterdam Oppervlakte terrein: 18 hectare Kenmerk: Een eerste deelsanering op het noordwestelijk deel van het terrein is afgerond. De totale bodemsanering wordt in fasen uitgevoerd. Wanneer: Hoeveelheid grond afgevoerd: 3881 m 3 Opdrachtgever: Provincie Noord-Holland Uitvoerder: Markus BV Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: In de oude fabrieksgebouwen huisvest nu de Lichtfabriek, een podium voor onder meer televisieopnames en evenementen

9 Hilversum Krommenie Het oude gasfabriekterrein aan de Kleine Drift in Hilversum is grondig gesaneerd. Tot een diepte van zeventien meter is de grond uitgegraven. Het komt in Nederland zelden voor dat een sanering zo diep gaat. Om de vervuiling tot deze grote diepte te verwijderen, werd er naast de sporthal op het terrein een damwand geplaatst. In de kuip die hierdoor ontstond werd de verontreinigde grond tot een diepte van zeventien meter weggehaald. Reden voor de diepe ontgraving is dat er in Hilversum snel stromend grondwater is. De verontreinigde grond moest volledig worden verwijderd, omdat andere toekomstige (bouw)projecten hier anders later last van kunnen hebben. Het oude gasfabriekterrein werd ontwikkeld tot Villa Industria, een parkachtig autovrij gebied met 370 woningen. Drie appartementencomplexen zullen worden ontwikkeld in de vorm van oude gascilinders. Een architectonische knipoog naar de cultuurhistorie. De sanering van het totale terrein is medio 2010 voltooid. Een consortium bestaande uit de aannemers Mourik, Proper Stok en samenwerkingspartner Alliantie voerde deze gecombineerde sanerings- en ontwikkelopdracht uit. Het grondwater rondom de voormalige gasfabriek Krommenie was verontreinigd en moest worden gesaneerd om verdere verspreiding tegen te gaan. Het terrein is in gebruik als gasontvangst - station (GOS). De grondwaterverontreiniging was urgent vanwege zowel horizontale als verticale verspreiding van de vervuiling. Het ging om twee verontreinigingsvlekken. In de huidige situatie waren er geen gezondheidsrisico s. Indien niet werd gesaneerd konden er op lange termijn wel gezondheidsrisico s ontstaan. De sanering werd uitgevoerd door het oppompen van het grondwater via een aantal putten. Via ondergrondse leidingen werd het verontreinigde water naar een gebouw geleid waar het water gezuiverd werd. Het schone water ging daarna naar het riool. De sanering werd gefaseerd uitgevoerd. Trillingsmeters, snuffelpalen en actieve koolbadges registreerden de mogelijke overlast en blootstelling aan schadelijke dampen tijdens het werk. Papierpulp werd succesvol gebruikt om de uitdamping te beperken. Trillingsmeters, snuffelpalen en actieve kool badges registreerden de mogelijke overlast en blootstelling tijdens het werk. Wanneer: Opdrachtgever: Gemeente Hilversum Uitvoerder: Mourik en Proper Stok Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: De grote winst van dit project is dat het sanerings- en herontwikkelingsdeel in één aanbestedingstraject in de markt is gezet. Wanneer: 2013 Opdrachtgever: Gemeente Zaanstad Uitvoerder: Deltares Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: Het cultureel jongerencentrum De Groote Weiver dat 20 jaar lang in het oude gekraakte gasfabriekgebouw was gehuisvest moest helaas naar een andere locatie uitwijken

10 Purmerend Zaandam Op het voormalige gasfabriekterrein prijkt inmiddels P3, een succesvol popen cultuurpodium waar zo n driehonderd tot vijfhonderd jongeren kunnen genieten van popconcerten. Metingen hadden eerder aangetoond dat de vervuiling al aardig begon weg te sijpelen naar de omgeving. Dit was extra alarmerend omdat het terrein grenst aan de Where, een oude rivier die de verbinding vormde tussen de (nu ingepolderde) Beemster en Purmer Westzijde Wheredijk, ongeveer ter hoogte van de huidige nummer 36, gezien van De gasfabriek in Zaandam aan de Westzijde is van 1860 tot 1952 in bedrijf geweest. Na beëindiging van de gasproductie zijn de bedrijfsgebouwen gesloopt. De directeurswoning is echter behouden gebleven. Daarnaast bleef het terrein in gebruik door het gemeentelijk energiebedrijf (later Nuon) voor opslag, gasdistributie en kantoren. Het terrein is nu onder regie van de Provincie Noord-Holland gesaneerd. De bouw van de nieuwe Bernardbrug is inmiddels voltooid. Plannen voor de bouw van enkele woontorens op deze toplocatie in de Stadse Zaan zijn tot nader order uitgesteld. Al zeker twintig jaar stond de sanering van het terrein hoog op het verlanglijstje van de gemeente, maar er waren geen mogelijkheden die sanering daadwerkelijk ter hand namen. Pas toen de Provincie zich er via het Programma Bodemsanering Voormalige Gasfabrieken intensief mee ging oost naar west. In het midden de oude gasfabriek. bemoeien, en Alliander naar een vervangend terrein kon verhuizen, kwam er echt schot in de zaak. Alleen op eigen kracht was het ons nooit gelukt aldus de gemeente Purmerend. Wanneer: Opdrachtgever: Gemeente Purmerend Oppervlakte terrein: 5.578m 2 Kenmerk: Het P3-gebouw was een van de eerste voorbeelden van succesvolle herontwikkeling van een oud gasfabriekterrein. Wanneer: Hoeveelheid grond afgevoerd: ton Opdrachtgever: Provincie Noord-Holland Uitvoerder: De Vries en Van der Wiel Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: Het aanwezige gasontvangststation aan de Zaan kon behouden blijven

11 Berlijns blauw Kabels en leidingen Tijdens saneringswerkzaamheden komen af en toe mooie kleuren tevoorschijn. De grond ziet er letterlijk gekleurd uit en dat komt door cyanide wat in contact is geweest met ijzer. Deze kleur wordt ook wel Berlijns blauw genoemd. In de voormalige gasfabrieken werd het uit steenkool gedestilleerde gas door zuiveringskisten geleid, welke met ijzeraarde gevuld waren. Hierdoor werd de aanwezige cyanide in het gas gebonden aan het ijzer, waardoor het Berlijns blauw werd gevormd. De kleur is echter niet blijvend. De blauwe kleur is behouden gebleven omdat er onder de grond geen zuurstof bijkomt. Wanneer dat tijdens de ontgravingen wel gebeurt, is de blauwe kleur binnen enkele uren geheel verdwenen. Tijdens werkzaamheden kwamen vele kabels en leidingen bloot te liggen. In overleg met alle betrokken netbeheerders werd gekeken welke kabels en leidingen konden worden vervangen of verwijderd

12 Zuid Holland Alphen aan den Rijn In de provincie Zuid-Holland heeft Alliander met een aantal gemeenten saneringsovereenkomsten gesloten om te komen tot de bodemsanering op de Zuid-Hollandse gasfabrieksterreinen. Het ging in Zuid- Holland om vijf locaties; Noordwijk, Katwijk, Hillegom, Leiden en Alphen aan de Rijn. In totaal bedroeg de bijdrage van Alliander in Zuid-Holland In Alphen aan den Rijn is het westelijk deel van het voormalige gasfabrieksterrein aan de Prins Bernhardlaan 1 gesaneerd. Aannemingsbedrijf De Vries & Van de Wiel heeft het oude transformatorstation, het 50kV gebouw, gesloopt inclusief de fundering. Daarbij ging de aannemer tot 3,5 meter diepte. Op de plek van het transformatorgebouw is de nieuwbouw van een 10kV schakelstation gepland. In Alphen aan den Rijn is door Alliander het westelijk deel van het voormalige gasfabriekterrein aan de Prins Bernhardlaan 1 gesaneerd. Aannemingsbedrijf De Vries & Van de Wiel heeft het oude transformatorstation, het 50kV gebouw, gesloopt inclusief de fundering. Daarbij ging de aannemer tot 3,5 meter diepte. Op de plek van het transformatorgebouw is de nieuwbouw van een 10kV schakelstation gepland. Het voormalige EWR-kantoor op het oostelijke terreindeel (nu eigendom van Green Real Estate B.V.) is gesloopt. Dit deel van het terrein krijgt na de sanering een woon- of horecabestemming (appartementen en/of hotel). De functie van het Liander terrein als locatie voor het GOS/GVS en als locatie voor de transformatorstation blijft behouden. Ook een gedeelte van het terrein van het voorma lige Hotel Toor werd aangepakt, evenals de aanwezige grondwaterverontreiniging met thiocyanaat die zich bevindt onder het aangrenzend gemeentelijk terrein. ca. 16,9 mln. Op de foto is de oude gashouder zichtbaar. De circa honderdveertig korte houten paaltjes van de fundatie van de gashouder zijn hier nog goed te zien. De gashouder is weggehaald en de hele plek is gesaneerd. Wanneer: 2014 Hoeveelheid grond afgevoerd: ca m 3 Opdrachtgever: Alliander, Green en de gemeente Alphen aan den Rijn Uitvoerder: de Vries & van de Wiel en Sita Remediation Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: Alliander, Green en de gemeente dienden samen het saneringsplan in. Iedere partij was daarbij verantwoordelijk voor zijn terreindeel. Aanwezigheid van transformatorstation, gasontvangststation, gasverdeelstation en vele kabels en leidingen op alle terreindelen maakte de sanering complex

13 Hillegom Katwijk Vanaf 1904 stond aan de 1e Loosterweg 42 de voormalige gemeentelijke gasfabriek. Uit onderzoek bleek dat grond, grondwater en een aangrenzende watergang verontreinigd waren. Om de verontreiniging te verwijderen is een aantal gebouwen inclusief hun fundering gesloopt. Het aanwezige kantoorgebouw kon worden behouden. Vervolgens is de bodem gesaneerd, inclusief een gedeelte van de aanwezige watergang. Als eerste heeft de aannemer een damwand geplaatst in de watergang. Dit om ervoor te zorgen dat de aanwezige hogedruk gasleiding in de grond op zijn plek bleef liggen. Om geen trillingen te veroorzaken werden de grote beschermplaten met een machine rustig de grond ingedrukt. De platen zijn afgewerkt met een deksloof en dienen nu als beschoeiing van de watergang Een groot deel van de watergang is afgegraven en voorzien van schoon zand. Aan de voorzijde van de watergang, de straatkant, is een demping aangebracht. Ter compensatie voor deze demping is aan het einde van de watergang aan de achterzijde van het terrein extra grond afgegraven zodat daar het water kan staan wat aan de voorzijde is weggehaald. Aan de achterkant van het kantoorpand werden groenstroken aangebracht. De tuinbouwgrond achter het gasfabriekterrein, dat tijdens de sanering tijdelijk werd gebruikt voor grondopslag en opslag van materialen, is inmiddels weer geschikt gemaakt voor bloemteelt. Voor de herontwikkeling van het Havengebied ten zuiden van het Prins Hendrikkanaal heeft de gemeente een nieuw plan gemaakt voor 97 laagbouwwoningen en een woonzorgservice centrum. Het woonzorgservicecentrum bestaat uit: 61 woonzorgappartementen inclusief een gemeenschappelijke ruimte, parkeergarage en eerstelijnszorg en kantoorruimte in het te renoveren pand Parlevliet. In 2011 ondertekenden wethouder Daan Binnendijk en RvB-voorzitter Peter Molengraaf van Alliander de saneringsovereenkomst. De bodemverontreiniging op het terrein is ontstaan door de activiteiten van de gasfabriek die tot 1963 in bedrijf is geweest. Ook het naastgelegen voormalige terrein van Katwijk Chemie was vervuild en is gesaneerd. Het doel van de bodemsanering was om de locatie geschikt te maken voor de bouw van woningen met tuinen. Naast de sloop van de voormalige bedrijfspanden en het ontgraven van verontreinigde grond werd het grondwater gesaneerd door middel van chemische oxidatie. Dit is het inbrengen van stoffen in de bodem die de verontreiniging omzetten in onschadelijke stoffen. Tijdens de uitvoering van de sanering vond intensieve monitoring van onder andere geluid en luchtkwaliteit plaats. Wanneer: 2013 / 2014 Hoeveelheid grond afgevoerd: ca ton Hoeveelheid bagger afgevoerd: ca ton Opdrachtgever: Alliander Uitvoerder: SITA Remediation Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: Sanering tot wel 3,5 meter diep en op particulier terrein. Wanneer: 2013 / 2014 Hoeveelheid grond afgevoerd: m 3 Opdrachtgever: Gemeente Katwijk Uitvoerder: SITA Remediation Oppervlakte terrein m 2 Kenmerk: Het voornemen om het aanwezige gasontvangststation (GOS) in Katwijk te verplaatsen bleek niet haalbaar. Het GOS is daarom op de huidige locatie blijven staan en is ingepast in de nieuwbouwplannen

14 Leiden Noordwijk Afgelopen jaren is een groot deel van het oude gasfabrieksterrein in Leiden aan de Langegracht en de Maresingel in fasen gesaneerd. Op het voormalige gashouderterrein en het terrein van het oude slachthuis verrees de binnenstedelijke nieuwbouwlocatie Nieuw Leyden. Tijdens de sanering werd verontreinigde grond afgegraven en aangevuld met schone grond. Op één plek was het nodig een stalen damwand te plaatsen, om verzakking te voorkomen. Dit gebeurde op trillingvrije wijze om overlast voor omwonenden te beperken. De fundering van alle vier de gashouders is volledig verwijderd. De verontreiniging zat tot viereneenhalve meter, maar plaatselijk is tot twaalf meter diep verwijderd. In 2013 en 2014 vond de sanering van het laatste gedeelte plaats. Het ging om het parkeerterrein tegenover het politiebureau tussen Langegracht 70 (het kantoor van De Sleutels en Alliander) en de E.ON-centrale en tussen de Langegracht en de Maresingel. Aan de Losplaatsweg saneerde Alliander het voormalige gasfabrieksterrein in Noordwijk. De locatie is geschikt gemaakt voor woningbouw. De locatie bestaat uit twee percelen: het voormalige gasfabriekterrein (eigendom Alliander) en het hieraan grenzende gemeentewerfterrein (eigendom gemeente Noordwijk). Alliander en de gemeente spraken af de locaties samen te saneren om zo overlast voor de omgeving te beperken. Het gasfabriekterrein is na de sanering voor het grootste deel overgedragen aan de gemeente ten behoeve van woningbouw. Een klein gedeelte van het terrein blijft in eigendom bij Alliander voor het bestaande gasontvangststation. In de hoogtijdagen van de fabriek waren ruim 2800 bedrijven en particulieren op de Noordwijkse gasfabriek aangesloten en kon jaarlijks een winst van ruim gulden worden bijgeschreven. In 1946 stokte de productie en kwam het gas voortaan uit Leiden. Althans tot 1965, het jaar waarin ook Noordwijk - na de vondst van de gasbel bij Slochteren - werd aangesloten op het aardgasnetwerk. In de komende jaren verschijnen op de vestigingsplaats van de oude gasfabriek ca. vijftig eengezinswoningen, waarvan minimaal vijftien in de sociale sector. Wanneer: 2013 / 2014 Hoeveelheid grond afgevoerd: ton Opdrachtgever: Gemeente Leiden Uitvoerder: BAM Milieu Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: Het gasontvangststation en een grote warmtetransportleiding vanaf de E.ON-centrale werden voorafgaand aan de bodemsanering verplaatst. Wanneer: 2013 / 2014 Hoeveelheid grond afgevoerd: ca m 3 Opdrachtgever: Alliander Uitvoerder: SITA Remediation Oppervlakte terrein: 5512 m 2 Kenmerk: De intensieve samenwerking tussen de gemeente en Alliander resulteerde in een gezamenlijke aanbesteding van de bodemsanering van beide terreindelen

15 Teerkelder Trillingen Vaak werden saneringswerkzaamheden uitgevoerd in woonwijken. Voor deze werkzaamheden werden daarom meetpunten aangebracht ter controle op verzakkingen en scheuren. Op alle saneringslocaties werden trillingen, zettingen en de luchtkwaliteit rondom werkzaamheden uitgebreid gemonitord. Wanneer bij saneringen oude teerkelders werden aangetroffen, werden deze indien nodig leeggezogen en daarna in zijn geheel weggehaald

16 Gelderland Aalten In 2005 werd in de provincie Gelderland de overeenkomst gesloten voor sanering binnen tien jaar van de 32 Gelderse gasfabrieken. Alliander was als eigenaar betrokken bij in totaal 17 Gelderse locaties en heeft in totaal 10,7 miljoen bijgedragen in de totale saneringskosten. Niet alleen de risico s van de verontreiniging werden met de saneringen weggenomen ook de realisatie van nieuwe functies voor de toekomst werd met de ondertekening van de overeenkomst mogelijk. Inmiddels staan op de meeste gesaneerde terreinen nieuwe woningen. Ook zijn in de grondsanering bestaande tuinen van bewoners meegenomen en is er een schoon bedrijventerrein opgeleverd. In totaal is in Gelderland m2 aan voormalige gasfabrieksterreinen aangepakt. Naar schatting staan er achthonderd nieuwe woningen en zijn circa tweehonderd bestaande tuinen schoongemaakt. Daarnaast zijn op meerdere locaties maatschappelijke nieuwe functies mogelijk gemaakt zoals het cultuurcentrum in Tiel. De voormalige gasfabriek aan de Bredevoortsestraatweg in de kern van Aalten is in 2009 in opdracht van de provincie Gelderland gesaneerd. Tijdens de oplevering werd teruggeblikt op de aanloop en de daadwerkelijke werkzaamheden van de sanering. Wethouder Teeuwsen bedankte alle betrokkenen, maar bovenal de buurtbewoners voor hun betrokkenheid en begrip. Aangezien de werkzaamheden de nodige overlast hebben bezorgd bij de buurtbewoners overhandigde gedeputeerde Annelies van der Kolk namens de betrokken partijen alle buurtbewoners een tegoedbon om de ramen te laten lappen. Er is een schoon bedrijfsterrein opgeleverd met behoud van het gasontvangstation en de oude dienstwoning. Daarnaast zijn de tuinen van de buurt schoon opgeleverd. De oplevering werd bekrachtigd door de voetafdrukken van de gedeputeerde en wethouder Teeuwsen in cement. Wanneer: Opdrachtgever: Provincie Gelderland Uitvoerder: Plegt Vos Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: De oplevering werd bekrachtigd door de voetafdrukken van de gedeputeerde en wethouder Teeuwsen in cement

17 Apeldoorn Arnhem In 2009 is in Apeldoorn de (rest)sanering van de gasfabriek op het voormalige VNB-terrein aan de Deventersetraat aangepakt. Al in 1980 en 1985 waren er deelsaneringen uitgevoerd, maar hiermee bleek de erfenis van de gasfabriek nog niet te zijn opgeruimd. Er is uiteindelijk nog eens ton sterk verontreinigde grond afgevoerd. Daarnaast werd er gedurende zes maanden lang grondwater bemaling toegepast. Om de sanering mogelijk te maken moest een klein gedeelte van de bestaande bebouwing worden verwijderd. Het bestaande kantoorgebouw is door de gemeente Apeldoorn in gebruik genomen als Centrum voor Werk en Inkomen. Het werk vond plaats in de binnenstad. Buurtbewoners genoten tijdelijk van een stadsstrand in Apeldoorn aldus de Stentor. Het 6,5 hectare grote terrein aan de oostkant van de Arnhemse binnenstad werd gerekend tot een van de meest vervuilde stukken grond van Nederland. Wereldoorlog in gebruik geweest als gemeentelijke gasfabriek en daarna als vestigingsplaats voor het Gemeentelijk Energie- en Waterbedrijf Arnhem (Gewab). In 1990 werd het Arnhemse Gewab overgenomen door PGEM, dat kort daarna opging in Nuon. De sanering heeft in totaal tien miljoen euro gekost. Het is met de sanering van het Neproma-terrein (totaal zeven miljoen euro) een van de duurste schoonmaakoperaties uit de Arnhemse geschiedenis. Er zat onder meer lood, olie, teer en cyanide in de grond. Onderdeel van de schoonmaakoperatie was de verplaatsing van het op het terrein aanwezige gasontvangstation (GOS) naar een nieuwe locatie aan de nabijgelegen Jacob Van Deventerstraat door Liander. Het terrein is vanaf halverwege de negentiende eeuw tot na de Tweede Wanneer: 2009 Hoeveelheid grond afgevoerd: ton Opdrachtgever: Provincie Gelderland Uitvoerder: BAM Milieu en Dumea Oppervlakte terrein: circa 5.000m 2 Kenmerk: De voormalige teerput is tot acht meter diep ontgraven. Het grondwater is deels gesaneerd met twee injectierondes voorzien van waterstofperoxide. Wanneer: Hoeveelheid grond afgevoerd: ton Opdrachtgever: Provincie Gelderland en gemeente Arnhem Uitvoerder: SITA Remediation Oppervlakte terrein: ruim m 2 Kenmerk: Op de gesaneerde grond worden ruim 350 nieuwe woningen en kunstateliers gebouwd (Nieuwe Kadekwartier). De sanering is onderdeel van de stadsontwikkeling Fluvium Noord en herinrichting van de Westervoortsedijk

18 Barneveld Culemborg Gemeente Barneveld heeft over de sanering in 2010 en herontwikkeling erna intensief overleg gevoerd met de buurtraad. Op de locatie is inmiddels het woningbouwplan Hof van Callenbroeck gerealiseerd, dat bestaat uit 28 appartementen, 8 twee-onder-één-kappers, 24 hoek- en rijwoningen en 23 huur en -koopwoningen. De buurtraad vertegenwoordigde de omwonenden van het gasfabrieksterrein (en omgeving) en heeft mogen meebeslissen over de sanering en de herontwikkeling van het gebied. Het aanwezige gasontvangststation is gehandhaafd en ingepast in de nieuwbouwplannen. De bodem van het terrein aan de Stationsweg/Triosingel is ernstig verontreinigd met zware metalen, cyanide en PAK s. De locatie Triosingel was de tweede Culemborgse gasfabriekslocatie in het provinciale programma die werd aangepakt. Eerder droeg de provincie al bij aan sanering van het gasfabrieksterrein aan de Lange Havendijk in Culemborg. Het centraal gelegen terrein aan de Triosingel in Culemborg krijgt nog een nieuwe bestemming. Bewoners van de omringende tuinen konden na het saneren hun tuin opnieuw laten ontwerpen door een tuinarchitect. De sanering is in 2014 gestart. Daarmee is het één van de laatste locaties die wordt aangepakt in het kader van het saneringsprogramma in Gelderland. Wanneer: Opdrachtgever: Gemeente Barneveld Uitvoerder: Reef Infra Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: Het aanwezige gasontvangststation is gehandhaafd en ingepast in de nieuwbouwplannen. Wanneer: Opdrachtgever: Provincie Gelderland en gemeente Culemborg Kenmerk: De aanwezige villa (de woning van de voormalige gasfabrieksdirecteur) en een naastgelegen oud badhuisje zijn aangewezen als beschermde gemeentelijke monumenten en konden worden behouden

19 Ede Elburg Het Alliander terrein aan de Schaapsweg in Ede, vroeger een gemeentelijke gasfabriek, is weer schoon. Kinderen kunnen daar nu spelen en inmiddels kunnen mensen hier wonen in een herenhuis, een vrijstaande villa of in de toekomst in een van de twee gerenoveerde monumentale gasfabrieksgebouwen. Op het gesaneerde terrein is voor de monumentale panden een speelkooi geplaatst. De vorm van de speelkooi verwijst naar de oude gashouders die hier vroeger stonden. Kinderen uit de buurt hebben de speelkooi in september 2009 in gebruik genomen. Gedeputeerde mevrouw Van der Kolk verrichtte de prijsuitreiking en overhandigde de wisselbeker (de gasfabriekbokaal ) aan de voorzitter van de bewonersvereniging Vogelbuurt. Op het terrein zijn vijftien herenhuizen gebouwd en een aantal vrijstaande villa s met authentieke uitstraling. De architectuur sluit aan bij de bebouwing van de monumentale gasfabriek dat inmiddels een nieuwe bestemming heeft gekregen. De gasfabriek stond zo n vijftig jaar geleden op de hoek van de Wester- en Zuiderwalstraat in Elburg. In Elburg is gekozen voor een functionele sanering. Dit betekent dat het terrein geschikt is gemaakt voor de huidige functie. Voorkomen wordt dat de verontreinigingen zich in de toekomst nog verder kunnen verspreiden. Het terrein van de voormalige gasfabriek wordt nu gebruikt als een sport- en speelveld en biedt parkeergelegenheid. Het aanwezige gasstation van Liander is vervangen. Wanneer: Hoeveelheid grond afgevoerd: ton Opdrachtgever: Provincie Gelderland en gemeente Ede Uitvoerder: Verhoeve Milieu & Water BV en Van Wijnen Oppervlakte terrein: circa m 2 Kenmerk: De oude gasfabrieksgebouwen uit 1904 (rijksmonumenten) zijn gerenoveerd en zijn onderdeel van het nieuwbouwplan. Wanneer: Hoeveelheid grond afgevoerd: ton Opdrachtgever: Gemeente Elburg en Provincie Gelderland Uitvoerder: Ballast Nedam Oppervlakte terrein: circa m 2 Kenmerk: Tijdens de uitvoering werd er een ponton in de gracht gebruikt waarover de afgegraven grond werd afgevoerd. Op die manier werd de vervuilde grond niet door het centrum van de stad afgevoerd

20 Hattem Lochem Op het terrein van het gasontvangstation van Liander aan de Hoopjesweg in Hattem stond van 1905 tot 1957 de gemeentelijke gasfabriek. Hierdoor is de bodem van het terrein ernstig vervuild geraakt. Niet alleen het Liander terrein rond het bestaande gasontvangststation werd schoongemaakt maar ook de naastgelegen gemeentewerf. De tuinen rondom twee voormalige bedrijfswoningen op het Liander terrein zijn voorzien van een schone grondlaag. Het terrein van de gemeentewerf en een deel van het Liander terrein worden gebruikt voor de uitbreiding van de naastgelegen begraafplaats. De twee aanwezige woningen bleven behouden en hebben een definitieve woonbestemming gekregen. De sanering bestond uit het ontgraven van sterk verontreinigde grond, waarna weer schone grond werd aangebracht. Daarnaast werd verontreinigd grondwater onttrokken en gezuiverd. Het voormalige gasfabriekterrein aan de Julianaweg in Lochem is in 2009 en 2010 gesaneerd. In afwachting van een nieuwe bestemming wordt het terrein momenteel gebruikt voor parkeren. Het terrein is nu eigendom van de gemeente Lochem. Als mogelijke herbestemmingen zijn genoemd: een nieuw stadhuis, een nieuwe schouwburg, een zorgcomplex met beschermd wonen, een supermarkt of woningbouw. Door minder economische groei zijn diverse plannen voor herontwikkeling tussentijds gesneuveld. Ten behoeve van de sanering en de geplande herontwikkeling is het aanwezige gasontvangststation van Liander reeds verplaatst naar een locatie buiten het centrum. De invulling van het plangebied nabij de Berkel zal in ieder geval moeten passen bij de gewenste hoogwaardige centrumuitstraling, met ruimte voor groene hagen en bomen. Wanneer: Hoeveelheid grond afgevoerd: m 3 Opdrachtgever: Provincie Gelderland Uitvoerder: NTP Groep Oppervlakte terrein: circa m 2 Kenmerk: Om de grond droog te kunnen ontgraven moesten flinke onttrekkingen van het grondwater plaatsvinden. Wanneer: Opdrachtgever: Gemeente Lochem Uitvoerder: Antea Groep Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: Meer vervuiling in de grond, ook dieper, en hogere concentraties van giftige stoffen dan was verondersteld, maakte extra onderzoek en sanering noodzakelijk

21 Nijkerk Oosterbeek De voormalig gasfabriek in Nijkerk, gelegen aan de Westkadijk, was in bedrijf van 1867 tot Voordat de saneringswerkzaamheden konden starten moesten twee oude dienstwoningen worden gesloopt en werd er een onderzoek verricht op eventuele aanwezige explosieven uit de Tweede Wereldoorlog. Het ernstig verontreinigde terrein van de voormalige gemeentelijke gasfabriek ten zuiden van de Benedendorpseweg in Oosterbeek was eigendom van het vroegere Gas- en Waterbedrijf van de gemeente Renkum (Gawar). Het terrein ligt op de stuwwal langs de Rijn. De verontreinigingen bevonden zich aan beide zijden van het historische Kerkepad. Na sanering is het terrein ingericht als bedrijfsterrein en zijn de tuinen opnieuw aangelegd. Nieuw is een parkje met een uitzicht punt over de uiterwaarden. De zitbankjes voor het uitzichtpunt werden in februari 2013 aan de omwonenden aangeboden door de provincie en de gemeente. De grondsanering bestond uit het ontgraven en afvoeren van verontreinigde grond. De grondwatersanering bestond uit het onttrekken en zuiveren van het verontreinigde grondwater. Het aanwezige GOS van Liander kon behouden blijven. Wel moesten op de locatie veel van de aanwezige gasleidingen worden verlegd. Wanneer: Hoeveelheid grond afgevoerd: ton Opdrachtgever: Provincie Gelderland en gemeente Nijkerk Uitvoerder: BAM Milieu Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: In Nijkerk kon gedeputeerde Annelies van der Kolk kiezen voor aan- en afvoer per as of over water (per schip). De kosten over water droegen bij aan een meer klimaatneutraal en bestendig milieu. Vanuit het oogpunt duurzaamheid is hiervoor gekozen. Wanneer: Hoeveelheid grond afgevoerd: ton Opdrachtgever: Gemeente Renkum Uitvoerder: Van Gansewinkel Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: Het aanwezige GOS en Trafogebouw zijn gehandhaafd. De gastransportleidingen van Liander zijn vernieuwd

22 Putten Tiel De gemeente stelde alles in het werk om tijdens de sanering zo min mogelijk overlast voor omwonenden te laten ontstaan. De sanering is uitgevoerd met behoud van de bestaande bebouwing. Alléén het gebouw van een voormalig gasmeet- en regelstation (inmiddels in gebruik als opslagruimte ) werd gesloopt. Voor het oude gasfabrieksgebouw aan de Harderwijkseweg (voorheen in gebruik als winkel) wordt een nieuwe functie gezocht. De grond onder het terrein waar ooit de Tielse gemeentelijke gasfabriek stond, was zeer zwaar verontreinigd tot op een diepte van zes tot zeven meter. Voordat men kon starten met de bouw van de parkeergarage, het cultuurgebouw en de woningen in de Westluidense Poort in Tiel, was het nodig het bestaande GGR-kantoor te slopen en de bodem eronder te saneren. Het huidige GGR-terrein lag jarenlang braak nadat de oude gemeentelijke gasfabriek in 1960 tegen de vlakte ging. Er stonden alleen wat gebouwen van de brandweer en de gemeentewerf. In 1967 werd de NV GGR (Gasbedrijf voor het Gelders Rivierengebied) opgericht en kwamen noodgebouwen van waaruit GGR opereerde. Pas eind jaren zeventig van de vorige eeuw kwamen er concrete plannen voor nieuwbouw van het nu inmiddels gesloopte pand. De saneringswerkzaamheden op het terrein van de voormalige gasfabriek zijn in de zomer van 2014 gestart. Op de plek van de gasfabriek komt naast een cultuurgebouw met een cultuurplein ook stadswoningen en appartementen (met op de begane grond ruimte voor commerciële activiteiten) en een ondergrondse parkeergarage. Wanneer: 2008 Hoeveelheid grond afgevoerd: ton Opdrachtgever: Gemeente Putten Uitvoerder: Reef Infra Oppervlakte terrein: circa m 2 Kenmerk: het voetbalveldje werd tijdelijk verplaatst naar het aangrenzende terrein van de familie Hoijer. Doordat zij hun terrein ter beschikking stelden kon de jeugd uit de buurt toch veilig voetballen tijdens de saneringswerkzaamheden Wanneer: Opdrachtgever: Gemeente Tiel Uitvoerder: Gebr. Van Kessel onderdeel van VolkerWessels Oppervlakte terrein: circa m 2 Kenmerk: De verwachte oplevering van het cultuurgebouw, parkeergarage en openbare ruimte is eind

23 Velp Zaltbommel Midden in Velp tussen de Hoofdstraat en de spoorlijn lag al jaren het verkommerde VNB-terrein. Ooit was hier de Velpse gasfabriek gevestigd en later verrees op een deel van het terrein een brandweerkazerne. De gasproductie had de bodem onder het terrein ernstig verontreinigd. Het programma Bodemsanering Gelderse Gasfabrieksterreinen maakte de weg vrij voor sanering en herontwikkeling van dit terrein. Het project behelsde de sloop van de resterende bebouwing op het terrein gevolgd door een metersdiepe afgraving om alle verontreinigde grond te verwijderen en te vervangen door schone grond. Een gigantische operatie die met uiterste precisie werd uitgevoerd. Vivare ontwikkelde vervolgens een nieuw wijkje op deze plek, in een eigentijdse uitstraling met een knipoog naar het verleden. Onder de naam Velpsche Veste heeft dit stukje Velp een nieuwe toekomst gekregen. In Zaltbommel is de voormalige gasfabriek aan de Virieussingel gesaneerd. In 1959 is de gasfabriek gesloopt. Tussen 1877 en 1958 is op het fabrieksterrein gas geproduceerd. In 1959 is de gasfabriek gesloopt. Van 1958 tot 1965 was op het terrein nog wel levering van propaangas. In 1965 is een gasontvangststation gebouwd. Door de gasproductie en -opslag is de bodem verontreinigd met onder andere metalen. Het voormalige vatenterrein van de gasfabriek heeft een groenbestemming. Het overige deel van het terrein is in gebruik bij Liander als gasontvangststation en krijgt in de toekomst een nieuw bedrijfsgebouw en er komen woningen. Wanneer: Hoeveelheid grond afgevoerd: m 3 Opdrachtgever: Gemeente Rheden en Vivare Oppervlakte terrein: circa m 2 Kenmerk: In ieder huis in Velp werd vroeger een gasmeter geplaatst met een verzegeld geldbakje. Om gas te krijgen moest daarin een zilveren dubbeltje in werpen (of een veelvoud daarvan) waarna een eenheid gas beschikbaar kwam. Wanneer: 2013 Hoeveelheid grond afgevoerd: 8.765m 3 Opdrachtgever: Gemeente Zaltbommel Uitvoerder: SITA Remediation Oppervlakte terrein: m 2 Kenmerk: Een gedeelte van het Alliander terrein is nu, na de bodemsanering en een bestemmingsplanwijziging, geschikt voor woningbouw

24 Zutphen In Zutphen is een bodemsanering uitgevoerd op de locatie Coenenparkstraat. Bij de sanering is aan de noordzijde van het kantoorgebouw van Alliander (op de plaats waar eerst de fietsenstalling stond) een voormalige teerput verwijderd. Tijdens de graafwerkzaamheden vonden voortdurend luchtmetingen plaats met speciale meetapparatuur. Het saneren kan namelijk stankoverlast geven door vluchtige stoffen. Wat men dan ruikt is een carboleum-achtige geur. De omgevingslucht werd tijdens de sanering continu gemonitord op gevaar voor gezondheid van mens en milieu. Door de Gasunie is voor de werkzaamheden in Zutphen een nood-gos geplaatst, omdat de teerput vlak naast het GOS aanwezig was. De gasleidingen op het terrein zelf moesten drukloos worden gemaakt, zodat de teerkelder vrij gegraven kon worden. De zwaar verontreinigde grond is direct opgeladen in vrachtwagens en afgevoerd. Colofon Teksten door: Jan Mensink, Chantal Termeer, Joëlle Daalder en Karin Koelman. Wanneer: 2013 Hoeveelheid grond afgevoerd: 1845 m 3 Opdrachtgever: Provincie Gelderland Uitvoerder: Plegt-Vos Oppervlakte terrein: ruim m 2 Kenmerk: Door de aanwezigheid van hoge druk gasleidingen en een gasontvangstation was eerder de aanpak van de teerput niet aangedurfd. Het bleek echter echt nodig. Dank aan provincie Noord-Holland voor het beschikbaar stellen van enkele teksten uit het boek Waar ooit het gas was. Wij danken de gemeenten en provincies bij de totstandkoming van dit boekje. Oplage: