MARKTONTWIKKELINGEN

Transcriptie

1 MARKTONTWIKKELINGEN Addendum bij Marktontwikkelingen Ontwikkelingen van en scenario's voor de consumentenmarkt voor telefonie, omroep en breedbandinternettoegang

2 MARKTONTWIKKELINGEN Addendum bij Marktontwikkelingen Ontwikkelingen van en scenario's voor de consumentenmarkt voor telefonie, omroep en breedbandinternettoegang Jelle Wissenburgh, André Hendriks, Dick Jense 12 juni 2008 status Definitief versie 1.0 interne toets Jan-Willem Sips Copyright 2008 Verdonck, Klooster & Associates B.V. Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende.

3 Inhoudsopgave 1 Managementsamenvatting 1 2 Inleiding Aanleiding Onderzoeksvraag Onderzoeksopzet Doel van dit document Bronmateriaal Leeswijzer 5 3 De telefoniemarkt Inleiding Recente marktontwikkelingen Keuze voorkeurscenario Uitwerking van het scenario "vast innoveert!" 8 4 De breedbandinternettoegangsmarkt Inleiding Recente marktontwikkelingen Keuze voorkeurscenario Uitwerking van het scenario "gemak per doelgroep" 23 5 De omroepmarkt Inleiding Recente marktontwikkelingen Keuze voorkeurscenario Uitwerking van het scenario "Nieuwe toekomst?" 37 6 Gevolgtrekkingen en conclusies 47 A Referenties en bronnen 50 B Lijst met figuren en tabellen 51 Verdonck, Klooster & Associates B.V. ii

4 1 Managementsamenvatting Op grond van de Telecommunicatiewet dient OPTA in beginsel om de drie jaar markten af te bakenen, te analyseren en te bepalen of er een aanbieder met aanmerkelijke marktmacht op de markt aanwezig is, en vervolgens passende verplichtingen op te leggen om zo de eventueel geconstateerde mededingingsproblemen tegen te gaan. OPTA heeft VKA in maart 2008 binnen dit kader om een actualisering van het rapport "Marktontwikkelingen " gevraagd. Het betreft daarbij specifiek de marktontwikkelingen voor de consumentenmarkt voor telefonie, omroep en breedband internettoegang voor de periode OPTA vraagt in aanvulling op het rapport "Marktontwikkelingen " om: 1. een update van de cijfers en scenarioparameters (en evt. scenariokeuze) naar aanleiding van de laatste marktontwikkelingen, 2. een voorspelling tot en met 2011 (in plaats van 2010). In aanvulling op het bovenstaande heeft OPTA om de uitwerking van een aantal specifieke aspecten gevraagd. Op basis van publiek beschikbare informatie wordt in dit addendum een geactualiseerd beeld geschetst van de markten voor de periode Ontwikkelingen en scenario's VKA heeft de de actuele ontwikkelingen op de deelmarkten telefonie, breedbandinternettoegang en omroep onderzocht en vastgelegd. Op basis van de actuele ontwikkelingen is vastgesteld dat de in het eerdere rapport vastgestelde scenario's nog steeds van toepassing zijn. De in dit addendum uitgewerkte scenario's zijn: "Vast innoveert" voor telefonie; "Gemak per doelgroep" voor breedbandinternettoegang; "Nieuwe toekomst?" voor omroep. Voor de deelmarkten spelen daarbij een aantal overkoepelende ontwikkelingen die van invloed zullen zijn op de marktverhoudingen maar waarvan de uitkomst op dit moment nog niet vaststaat. De belangrijkste worden hieronder genoemd: Voor het DSL-segment speelt KPN de komende jaren zal starten met de uitrol van All-IP. De daadwerkelijke uitrol snelheid van de infrastructuur (VDSL, FttH en IT) en het tempo waarin KPN zal slagen voor consumenten interessante diensten te leveren is echter nog onzeker. Daarnaast speelt dat KPN in de huidige planning vanaf medio 2010 zal starten met de uitfasering van de huidige MDF-access locaties. Voor het kabel-segment speelt dat Ziggo en Multikabel) recent is gevormd. De positionering, integratie en verdere uitbouw van dit nieuwe bedrijf is nog in volle gang. Wel zou deze in potentie een belangrijke speler op de markt kunnen worden. De snelheid en mate waarin Ziggo dit zal lukken is echter onzeker, mogelijk dat ook dit rond 2010 zich in de markt zal uittekenen. Naast de consolidatie in het kabelsegment speelt de komende introductie van Verdonck, Klooster & Associates B.V. 1

5 DOCSIS3.0 waarmee over koper met FttH concurrerende snelheden kunnen worden gehaald. Verschillende partijen zijn hier anno 2008 mee bezig. Tot slot is in het glasvezel FttH segment een groei in aantallen aansluitingen en consolidatie gaande. Vooral Reggefiber lijkt anno 2008 dominant aanwezig op de FttH markt, Reggefiber zelf geeft aan geen speler te willen worden op de markt voor door consumenten afgenomen telefonie-, breedband- of omroepdiensten. In mei 2008 heeft KPN aangekondigd een belang van 41% in Reggefiber te zullen nemen. Bovenstaande ontwikkelingen hebben tot gevolg dat voor de scenario;s de marktverhoudingen na 2010 een grotere bandbreedte kennen dan in de periode voor Ervaring vanuit eerdere grootschalige ontwikkelingen leren dat deze worden beperkt door de omschakel- en productiecapaciteit van de leveranciers. Per deelmarkt zijn de ontwikkelingen, uitgaande van de vastgestelde scenario's, vertaald naar een verwachte kwantitatieve marktontwikkeling voor de periode Bij de interpretatie van de resultaten van de scenario's moet de mogelijke impact van de bovenstaande ontwikkelingen in het achterhoofd worden gehouden. De verwachtingen voor de deelmarkten telefonie, breedbandinternettoegang en omroep worden hieronder per deelmarkt beschreven. Vaste telefonie Binnen de telefonie deelmarkt zal de transitie van PSTN/ISDN naar IPT de komende jaren doorzetten. Daarbij bestaat vanuit de consumenten een lichte voorkeur voor DSL; dit leidt in 2011 tot een groter marktaandeel van IPT over DSL in plaats van over kabel. Glasvezel speelt op het totaal van telefonieaansluitingen een kleine rol. Door toenemende concurrentie blijft KPN in 2011 marktleider maar zal het marktaandeel van KPN voor vaste telefonie in de consumentenmarkt de komende vier jaar verder afnemen. Ziggo en UPC blijven de grootste aanbieders binnen het kabelsegment en winnen marktaandeel ten opzichte van KPN. De verwachting van VKA is dat CPS in gelijk tempo of sneller dan PSTN/ISDN zal verdwijnen tot Deze versnelling is een direct gevolg van de overstap naar IPT, die de meerwaarde van CPSdiensten significant kleiner lijkt te maken. CPS zal in 2011 een beperkt deel van de totale markt bedienen. Naast consumenten maakt een deel van de zakelijke eindgebruikers (business consumers) onder vergelijkbare voorwaarden als consumenten gebruik van het PSTN/ISDN aanbod. Op grond van de KPN jaarcijfers 2007 blijkt een gestage daling van deze aansluitingen aanwezig te zijn die de komende jaren waarschijnlijk doorzet, De snelheid waarmee dit de komende jaren zal plaatsvinden is door de beperkte openbare informatie over dit marktsegment echter moeilijk in te schatten. De gemiddelde prijs voor vaste telefonie daalt naar inschatting van VKA gestaag met enkele procenten per jaar. Telefonie in een bundel met breedband (en omroep) wordt in toenemende mate voordeliger voor de consument en beter zichtbaar gepositioneerd. Het is de verwachting dat de afname van telefoniediensten in een bundel verder zal toenemen. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 2

6 Breedbandinternettoegang Bundeling en (gerelateerde) prijsstelling zijn duidelijk een belangrijke driver voor switchgedrag van consumenten. Vooralsnog bestaat het beeld dat de bundel dual play telefonie en breedbandinternettoegang bij consumenten de voorkeur heeft. Voor breedbandinternettoegang is de eerder beschreven overkoepelende All-IP en MDF Access ontwikkeling van belang. Voor breedbandinternettoegang zijn twee mogelijke situaties onderzocht. In het geval dat de uitrol van All-IP, de uitfasering van MDF Access locaties nog geen effect heeft ontstaat het volgende beeld. Hoewel licht dalend in marktaandeel blijft DSL in 2011 de leidende toegangstechniek, Glasvezel speelt ook hier slechts een marginale rol. Bij de voorkeur voor dual play telefonie en breedbandinternettoegang blijven de marktverhoudingen tussen DSL en kabel aanbieders onderling bijna gelijk met een licht voordeel voor de kabel ten opzichte van DSL. KPN is en blijft marktleider met Ziggo en UPC als belangrijkste overige spelers in de markt. In het geval dat de uitrol van All-IP en de uitfasering van MDF Access locaties wel effect heeft ontstaat het volgende beeld. De verhouding tussen DSL en kabel blijft in de periode bijna gelijk. De marktverhoudingen binnen het segment van kabelaanbieders blijven eveneens ongeveer gelijk. De marktverhoudingen binnen het DSL segment verschuift wel, KPN stijgt met in marktaandeel en versterkt zijn positie als marktleider. Het tarief voor breedbandinternettoegang daalt naar inschatting van VKA gestaag met enkele procenten per jaar. Omroep De transitie van analoge televisie naar digitale televisie vindt nog steeds op een behoorlijke schaal plaats. Deze verschuiving ziet VKA met name in de markt van CATV-aanbieders plaats vinden. Op dit moment wordt door de CATV-aanbieders digitale televisie nog als uitbreiding/extra dienst geboden naast het analoge signaal. Voor deze deelmarkt zien we dat digitale kabeltelevisie de komende jaren zal doorzetten. VKA verwacht dat in 2010 meer dan de helft van het totaal aantal afnemers primair een digitale pakket (over kabel, glas, DSL of door de ether) zullen hebben. De substitutie van kabelaansluitingen door IPTV op basis van DSL verloopt trager dan eerder verwacht. DVB-T (Digitenne) speelt daarbij juist een grotere rol. Glasvezel speel in 2011 nog steeds een zeer beperkte rol. De aanbieders van IP TV middels DSL hebben in 2011 een klein deel van de totale markt van aansluitingen. KPN krijgt daarbij een leidende positie ten opzichte van Tele2. De vorming van Ziggo heeft gevolgen voor de wijze waarop CATV-aanbieders met substituten kunnen concurreren. Voor hun onderlinge marktverhoudingen verandert er weinig. Door de aanwezigheid van een goedkoop basisalternatief in de vorm van Digitenne zullen CATVaanbieders voorzichtig om moeten blijven gaan met het instrument prijs. Mede op basis van de trend van de afgelopen jaren verwacht VKA dat de prijzen voor analoge RTV-pakketten de komende jaren met licht zullen blijven stijgen. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 3

7 2 Inleiding 2.1 Aanleiding Op grond van de Telecommunicatiewet dient OPTA in beginsel om de drie jaar markten af te bakenen, te analyseren en te bepalen of er een aanbieder met aanmerkelijke marktmacht op de markt aanwezig is, en vervolgens passende verplichtingen op te leggen om zo de eventueel geconstateerde mededingingsproblemen tegen te gaan. De Telecommunicatiewet vereist dat OPTA expliciet motiveert waarom zij aannemelijk vindt dat het geconstateerde mededingingsprobleem de komende drie jaar blijft bestaan. De motiveringsplicht maakt dat het prospectieve karakter van de marktanalyses veel gewicht krijgt. In 2008 zal OPTA starten met nieuwe marktanalyses voor de deelmarkten vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep (distributie). In maart 2007 heeft Verdonck Klooster & Associates (VKA) in opdracht van OPTA het rapport "Marktontwikkelingen " opgesteld. OPTA heeft VKA in maart 2008 om een actualisering van dit rapport gevraagd. Het betreft daarbij specifiek de marktontwikkelingen voor de consumentenmarkt voor telefonie, omroep en breedbandinternettoegang voor de periode Onderzoeksvraag OPTA vraagt in aanvulling op het rapport "Marktontwikkelingen " om: 1. een update van de cijfers en scenarioparameters (en evt. scenariokeuze) naar aanleiding van de laatste marktontwikkelingen, 2. een voorspelling tot en met 2011 (in plaats van 2010). Specifiek gaat het per deelmarkt om een uitwerking van de onderstaande aspecten: a) Vaste telefonie: de update van business consumer aantallen, VoB-ontwikkelingen, bundelingscijfers en glasvezelontwikkelingen en het toevoegen van WLRaanbiederontwikkelingen en aantallen; b) Breedbandinternettoegang: de impact van All-IP en glasvezelontwikkelingen en de update van consolidatieslagen/overnames, overstapgedrag en bundelingcijfers; c) Omroep: de update van digitaliseringscijfers, het belang van Digitenne, bundelingcijfers en (potentiële) substituten/glasvezel aantallen 2.3 Onderzoeksopzet In het rapport "Marktontwikkelingen zijn voor de deelmarkten telefonie, breedbandinternettoegang en omroep per consumentendeelmarkt een viertal mogelijke scenario's voor de deelmarkten beschreven [VKA01]. In dit addendum zijn de actuele ontwikkelingen per deelmarkt in kaart gebracht en is het voorkeurscenario opnieuw vastgesteld. Vervolgens is voor iedere deelmarkt en bijbehorend voorkeur scenario het prognosemodel geactualiseerd met recente marktinformatie. In het prognosemodel wordt daarbij met de ultimo-waarden in een jaar gewerkt. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 4

8 2.4 Doel van dit document Dit document vormt de eindrapportage van het onderzoek en ondersteunt OPTA in het maken van haar analyse van de markten. Het bevat daartoe de beschrijving van de ontwikkelingen van de consumentenmarkt voor vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep. De geselecteerde scenario's zijn in detail beschreven en kwantitatief verder uitgewerkt zodat de verwachte ontwikkelingen v oor de periode in beeld worden gebracht. Het rapport doet geen uitspraken over de te nemen maatregelen ten aanzien van marktwerking. 2.5 Bronmateriaal Dit document is een addendum behorende bij het rapport "Marktontwikkelingen "'. In bijlage A is de lijst met geraadpleegd aanvullend recent bronmateriaal opgenomen dat ten grondslag ligt aan de beschrijving van de ontwikkelingen in hoofdstuk 3 tot en met 5. Het bronmateriaal omvat publicaties en jaarverslagen van marktpartijen, publicaties van onderzoeksbureaus, OPTA en CBS. 2.6 Leeswijzer Voor de onderzoekmethodiek, globale marktanalyse, marktscenario's en de initiële scenariokeuzes wordt verwezen naar het rapport "Marktontwikkelingen ". In hoofdstuk 3, 4 en 5 van dit addendum worden de actuele ontwikkelingen voor de deelmarkten telefonie, breedbandinternettoegang en omroep beschreven. In hoofdstuk 6 worden vervolgens de conclusies beschreven. Bij de paragrafen "Uitwerking voorkeurscenario" hoort de Excel sheet met brongegevens en de Excel sheet met het rekenmodel voor de betreffende deelmarkt. Deze dienen ter naslag van de exacte getallen en voor het simuleren van de wijzigingen als gevolg van veranderende waarde van de parameters. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 5

9 3 De telefoniemarkt 3.1 Inleiding Marktdefinitie: De toegang tot het telefonienetwerk voor consumenten bestaat uit toegang middels analoge lijnen en ISDN-2 en toegang middels Voice over DSL of Voice over Kabel (Voice over Broadband). Voice over DSL en Voice over Kabel wordt verder in dit rapport aangeduid als IP telefonie (IPT). De verkeersdiensten voor vaste telefonie zijn spraaktelefonie over het vaste net met verwante diensten, Internettoegang, Faxen en Oproepen naar mobiele telefonie en semafonie. Voice over IP (VoIP, zoals bijvoorbeeld Skype) vormt in dit rapport (nog) geen alternatief voor vaste telefonie volgens bovenstaande marktdefinitie. De markt voor consumententelefonie is bijna een eeuw zeer overzichtelijk geweest met één aanbieder en één dienst. Op dit moment zijn er vele aanbieders actief op verschillende infrastructuren. Onderstaande figuur geeft een overzicht van de relatie tussen infrastructuren en diensten. ISPs (DSL) Kabelaanbieders Conventioneel drager techniek dienst Docsis coax kabel IP telefonie IP xdsl koper kabel (4 draads) PSTN/ ISDN Figuur 1 drager, techniek en diensten voor telefonie 3.2 Recente marktontwikkelingen De totale consumentenmarkt voor telefonie is in 2007 gedaald naar 5.51 miljoen aansluitingen, mede dankzij een daling van 27,5% in het aantal PSTN/ISDN aansluitingen in Het aantal gebruikers van IP telefonie is in 2007 gegroeid met 7,3% naar 2.52 miljoen aansluitingen. Het aandeel van KPN in de IP telefoniemarkt is gegroeid naar 33,5% per eind 2007, mede door de introductie van IP telefonie door dochter Telfort [KPN01]. Het aantal gebruikers van alleen mobiele telefonie is in 2007 met circa gebruikers gegroeid naar 1.28 miljoen [TelecomPaper01]. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 6

10 Het aantal WLR (Wholesale Line Rental) aansluitingen is in 2007 gegroeid naar aansluitingen, maar vertoont na een snelle start een afvlakking van de groei. Tele2 blijft de grootste afnemer van WLR van KPN [TelecomPaper01]. De groei van IP telefonie over DSL was in 2007 groter dan die over kabel: respectievelijk 7,6% en 6,8%. Kabel blijft nipt de leidende technologie. Het aantal FTTH klanten is ultimo 2007 gegroeid naar [TelecomPaper01]. 3.3 Keuze voorkeurscenario Voorkeurscenario Als voorkeurscenario voor de periode geldt nog steeds: "Vast innoveert" met als kenmerken: Klant is bereid tot overstappen; Voordelen van IPT zijn onderscheidend; Markt is transparant; Concurrentie IPT is groot; Kwaliteit en / of prijs van substituten niet aantrekkelijk. Voor een toelichting met betrekking tot de initiële telefonie scenario's wordt verwezen naar paragraaf 4.4 van het rapport "Marktontwikkelingen " Onderbouwing scenario keuze Het scenario 'Vast innoveert' is nog steeds het meest dominante scenario, want: Er is een forse concurrentieslag op IPT-diensten gaande, deels specifiek op IPT-diensten en deels als pakket (triple play). Alleen al op basis van de vele commerciële uitingen is zichtbaar dat veel partijen deze markt als interessant beschouwen. Substitutie naar mobiel is er wel maar is een veel kleinere ontwikkeling binnen de gestelde tijdsgrenzen ( ) dan vast naar IPT. Het zou wel kunnen dat substitutie als ontwikkeling veel langer doorzet. Substitutie staat momenteel in de schaduw van de IPT concurrentieslag. Apparatuur voor IPT of triple play diensten is over het algemeen gratis en wordt vaak gratis geïnstalleerd. VoIP-apparatuur moet zelf geïnstalleerd worden. VoIP als aansluiting is geen serieus alternatief, maar een aanvulling. VoIP-services als Skype, VoIPWise en VoIPBuster bieden wel interessante mogelijkheden om bijvoorbeeld tegen zeer lage tarieven of zelfs gratis naar (vaste lijnen in) het buitenland te bellen, maar is nog geen serieuze telefoondienst. Zo kan bijvoorbeeld nog niet worden beschikt over een eigen telefoonnummer en zijn bijvoorbeeld hulpdiensten en andere speciale telefoonnummers niet (altijd) bereikbaar. KPN verliest veel markt aan de concurrenten, tegelijkertijd weet ze wel de grootste marktpartij te blijven. Volgens TelecomPaper heeft KPN een marktaandeel van 33,5% op de IPT-markt. Vervolgens komen de kabelaars [TelecomPaper01]. De nieuwe partijen weten blijkbaar nog niet een significante marktpositie te bereiken. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 7

11 Het scenario 'Vast krimpt, PSTN houdt aan' wordt niet waarschijnlijker: Substitutie van vast naar mobiel lijkt te stagneren. Substitutie van vast naar VoIP aansluitingen lijkt niet op gang te komen door het ontbreken van VoIP-telefoonnummers, geen serieus alternatief. Wel voor aanvullend gebruik / verkeer, maar niet voldoende om vaste aansluiting op te zeggen. PSTN neemt significant af met zo'n half miljoen aansluitingen per jaar. Het gevecht om de markt is enorm in tegenstelling tot het uitgangspunt (zie eerdere rapport) voor dit scenario. IPT apparatuur is juist wel goed en goedkoop, VoIP apparatuur juist niet. Het marktaandeel van KPN neemt sterk af. Het scenario 'Oma leeft' is niet realistisch meer: Het is inmiddels in zijn volle omvang duidelijk dat we de kans op dit scenario binnen de gestelde tijdsperiode inmiddels ver achter ons hebben liggen. Het scenario 'Vast krimpt, IPT neemt over' wordt niet waarschijnlijker: Substitutie naar VoIP en mobiel is niet heel sterk, de concurrentie is vooral op IPT en triple play. De markt wordt zeker niet als krimpend ervaren (behalve door KPN) en er zijn juist veel geïnteresseerde partijen. Dit scenario ligt dicht tegen het scenario "Vast innoveert aan'. Verschil is dat VoIP-diensten niet lijken door te breken als commercieel alternatief voor IPT-diensten. VoIP wordt veelvuldig gebruikt om gratis naar mensen in het buitenland te bellen, maar vervangt niet de vaste aansluiting. Voor de transitie "Vast innoveert" zijn in het rapport "Marktontwikkelingen " drie snelheden opgenomen: hoog, middel en laag. De verwachting was een realisatie van de snelheid middel. Op basis van een penetratie van 44% IPT in 2007 [TelecomPaper01] wordt een middel-lage transitiesnelheid vastgesteld. Namelijk tussen de verwachte transitiesnelheden "laag" (39% IPT in 2007) en "middel" (55% IPT in 2007) in. De transitie is daarmee minder snel gegaan dan in het eerdere rapport werd verwacht. De piek van het relatieve aantal overstappers ten opzichte van het aantal vaste PSTN / ISDN aansluitingen lag in 2007Q1 met 9%. De piek van het absolute aantal overstappers lag met in 2006Q4. In dit addendum is de transitiesnelheid naar beneden bijgesteld, zie ook paragraaf (Transitie). 3.4 Uitwerking van het scenario "vast innoveert!" De uitwerking van dit scenario gebeurt aan de hand van het geactualiseerde rekenmodel voor de markt van door consumenten afgenomen telefoniediensten. Dit model werkt met parameters op het gebied van: de totale telefoniemarktomvang (als gevolg van substitutie); de transitiesnelheid van PSTN naar IPT; het overstapgedrag van de consument. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 8

12 Elk van deze aspecten wordt achtereenvolgens uiteengezet waarna naar de resultaten van de analyse wordt gekeken. De (historische) brongegevens bestaan uit: 1. ontwikkeling van het aantal huishoudens 2. het aantal vaste telefoonaansluitingen, onderverdeeld naar IPT en PSTN 3. het aantal IPT telefoonaansluitingen, onderverdeeld naar kabel, DSL en glasvezel 4. het aantal vaste telefoonaansluitingen per provider Voor deze deelmarkt speelt een aantal overkoepelende ontwikkelingen die van invloed zullen zijn op de marktverhoudingen maar waarvan de uitkomst op dit moment nog niet vaststaat, De belangrijkste worden hieronder genoemd: Voor het DSL-segment speelt KPN de komende jaren zal starten met de uitrol van All-IP. De daadwerkelijke uitrol snelheid van de infrastructuur (VDSL, FttH en IT) en het tempo waarin KPN zal slagen voor consumenten interessante diensten te leveren is echter nog onzeker. Daarnaast speelt dat KPN in de huidige planning vanaf medio 2010 zal starten met de uitfasering van de huidige MDF-access locaties. Voor het kabel-segment speelt dat Ziggo en Multikabel) recent is gevormd. De positionering, integratie en verdere uitbouw van dit nieuwe bedrijf is nog in volle gang. Wel zou deze in potentie om een belangrijke speler op de markt kunnen worden. De snelheid en mate waarin Ziggo dit zal lukken is echter onzeker, mogelijk dat ook dit rond 2010 zich in de markt zal uittekenen. Naast de consolidatie in het kabelsegment speelt de komende introductie van DOCSIS3.0 waarmee over koper met FttH concurrerende snelheden kunnen worden gerealiseerd. Verschillende partijen zijn hier anno 2008 mee bezig. In het glasvezel FttH-segment is een groei in aantallen aansluitingen en consolidatie gaande. Vooral Reggefiber lijkt anno 2008 dominant aanwezig op de FttH-markt, Reggefiber zelf geeft echter aan geen plannen te hebben om een speler te worden op de markt voor door consumenten afgenomen telefonie-, breedband- of omroepdiensten. In mei 2008 heeft KPN aangekondigd een belang van 41% in Reggefiber te zullen nemen. De komende paar jaar zal moeten blijken hoe deze markt zich verder ontwikkelt. Bovenstaande ontwikkelingen hebben tot gevolg dat voor de scenario;s de marktverhoudingen na 2010 een grotere bandbreedte kennen dan in de periode voor Ervaring vanuit eerdere grootschalige ontwikkelingen leren dat deze worden beperkt door de omschakel- en productiecapaciteit van de leveranciers. Ter indicatie; de piek orderintake grens lag voor KPN op ongeveer InternetPlusBellen orders per week. Bij deze aantallen bleek KPN niet meer in staat alle orders (en eventuele technische problemen bij het realiseren van de orders) goed te verwerken. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 9

13 3.4.1 Update van het rekenmodel Substitutie Binnen dit scenario is de stelling ingenomen dat de mate van substitutie van de vaste telefonie binnen de perken blijft. Uit onderzoek blijkt dat het aantal huishoudens dat alleen de mobiele telefoon gebruikt, is gegroeid met [TelecomPaper01]. Dat is een groei van 2,6% van het totaal aantal huishoudens dat gebruik maakt van mobiele telefoniediensten. Op basis van gegevens uit het verleden (er is geen sprake van trendbreuk) en prognoses van de Yankee Group [YANKEE1] werd er gerekend met een afname van de marktpenetratie van vaste telefonie (PSTN en IPT tezamen) van 3,6% per jaar. Dit wordt bijgesteld naar 2,6% per jaar naar aanleiding van de berekening t.o.v. het jaar ervoor (2006). De door het CBS verwachte groei in het totaal aantal huishoudens [CBS01] blijft in de periode t/m 2011 stabiel rond de 0,68%-0,69% per jaar. Daarmee komt het op de groei van het aantal huishoudens genormeerde substitutiepercentage op 2,3% per jaar tot en met Aangenomen wordt dat substitutie als lange termijnontwikkeling doorzet. VKA is van mening dat er geen zaken in de afgelopen periode gespeeld hebben die kunnen duiden op een drastische wijziging in de mate van of de prikkels voor substitutie. Hoewel rapportages van o.a. KPN erop duiden dat substitutie mogelijk stagneert, wordt op grond van de door Telecom Paper waargenomen groei de genoemde substitutie als vast gegeven in het rekenmodel gehandhaafd. Ook omdat VKA veronderstelt dat nieuwe huishoudens (starters in de woningmarkt) in toenemende mate mobile-only gebruikers zijn. De aanname die daarbij wordt gedaan, is dat substitutie niet ten koste gaat van specifieke aanbieders of diensten. Het aantal vaste telefonieaansluitingen ontwikkelt zich als volgt, op basis van de gegevens van het CBS en de veronderstelde mate van substitutie: Totaal aantal aansluitingen Tabel 1 Totaal aansluitingen ten behoeve van telefonie Transitie Binnen de markt voor vaste telefonie blijft ook in 2007 de transitie van PSTN naar IPT de belangrijkste ontwikkeling. Er is in de eerdere rapportage met de snelheden hoog, midden en laag van transitie rekening gehouden (drie deelscenario's). In de eerdere rapportage is aangegeven dat de ontwikkeling van transitie volgens het "oude" scenario "midden" het meest waarschijnlijk is. Een nauwkeuriger analyse van de marktcijfers over 2007 duiden op een transitiesnelheid die iets onder dit voorgaande scenario midden ligt, namelijk 78% in plaats van 85% marktaandeel IPT in 2010 (ter referentie: het oude scenario "laag" verwees naar 65% marktaandeel IPT in 2010). Een verklaring voor deze lagere overstapsnelheid kan zijn een mogelijke onduidelijkheid van het gebundelde aanbod voor consumenten (sommige consumenten zien de combinatie tussen bijvoorbeeld telefonie- en omroepdiensten niet als logisch Verdonck, Klooster & Associates B.V. 10

14 [NSS01]), de mogelijke onbekendheid met de (kwaliteit van) nieuwe producten en de retentiestrategie van KPN op PSTN (zie paragraaf 3.4.5) of een lagere behoefte aan IPT dan eerder werd ingeschat (bijvoorbeeld door het ontbreken van meerwaarde in de ogen van de consument). Om met het rekenmodel herziene berekeningen te kunnen maken, maakt VKA enkele extrapolaties op basis van de huidige transitiesnelheid en doet zij enkele aannames. Extrapolatie op basis van de realisatie binnen het rekenmodel in het scenario midden levert een nieuw scenario midden op van 85% in De waarschijnlijkheid dat IPT zich volgens deze lijn zal ontwikkelen is toegenomen ten opzichte van de eerdere rapportage (onder het voorbehoud dat er er geen sprake is van trendbreuk, bijvoorbeeld door externe ontwikkelingen). Door de toegenomen waarschijnlijkheid acht VKA het verantwoord om met dit scenario verder te rekenen. De realisatie volgens het scenario "laag" wordt vanuit het oude model geëxtrapoleerd naar 70%. Door de afnemende waarschijnlijkheid van een realisatie richting het scenario "hoog" (voorheen 100% IPT in 2010) wordt dit naar beneden bijgesteld naar 95% IPT in Op basis van de verwerking van deze cijfers in een herzien model worden de nieuwe scenario's als volgt bijgesteld: Hoog, 95% transitie naar IPT in 2011, grote toename in transitiesnelheid vanaf nu en afvlakking van transitiesnelheid in Midden, 85% transitie naar IPT in 2011, lichte afvlakking in transitiesnelheid vanaf nu en verdere afvlakking van transitiesnelheid in midden Laag, 70% transitie naar IPT in 2011, afvlakking in transitiesnelheid vanaf nu. In onderstaande figuur zijn, naast de ontwikkeling van het totale aantal telefonieaansluitingen, de curven weergegeven van het aantal IPT aansluitingen in de tijd voor de drie deelscenario's. In de curven is ook de versnelling c.q. afvlakking van de transitiesnelheid terug te zien IP telefonieaansluitingen telefonieaansluitingen hoog middel laag Figuur 2 het aantal IPT aansluitingen in de tijd voor de drie deelscenario's Overstapgedrag Het aantal aansluitingen dat wordt geleverd in een bundel neemt snel toe, volgens Telecom Paper in het eerste kwartaal van 2008 c.a. 55% (Telecompaper05). Internet websites zoals "Internetten.nl" en "Totaalwijzer.nl" laten een grote keur aan Internet en bellen pakketten zien met de mogelijkheid Verdonck, Klooster & Associates B.V. 11

15 tot afname (gebundeld) van digitale TV. De tijd dat Internet, telefonie en/of digitale televisie als gescheiden diensten worden gepositioneerd is daarmee duidelijk voorbij. Als gevolg van de intensieve marketingstrategie van de telecomproviders gericht op de (vaak gebundelde) overstap naar IPT en de gestage afname van PSTN zoals de cijfers laten zien, was er in 2007 sprake van een duidelijke beweging naar IPT. Met elk van bovenstaande transitiesnelheden is vervolgens gerekend met twee variabelen voor het consumenten overstapgedrag van PSTN naar IPT. Deze variabelen zijn: De mate van voorkeur van de consument voor een kabelaanbieder of DSL aanbieder. VKA stelde eerder dat door het succes van KPN met InternetPlusBellen dat circa 65% van de consumenten de overstap naar IPT over DSL in plaats van kabel zou maken. Dit is echter niet zo uitgevallen Ter referentie: in 2007 had 55% [Heliview01] van de overstappers de voorkeur voor een DSL-aanbieder. De voorkeur voor DSL ligt volgens Telecompaper op 53%. VKA stelt de voorkeur voor DSL daarom gemiddeld op 54%. Dit is een lichte daling van de voorkeur ten opzichte van vorig jaar (ter referentie: in 2006 had gemiddeld 58% van de overstappers een voorkeur voor DSL). In geval van voorkeur voor een DSL aanbieder: de mate van voorkeur van de consument voor KPN of een andere DSL aanbieder. De positionering van Alice en Orange als prijsvechters in de DSL-markt [TelecomPaper01] met veelal scherpe welkomstkortingen, alsmede de concurrentie van Tele2 en andere aanbieders van dualplay telefonie en breedbandinternettoegang over DSL (zie hoofdstuk 4) ervoor gezorgd dat het aantal overstappers met een voorkeur voor KPN lager is uitgevallen. Ter referentie: in 2007 had van de overstappers naar DSL 78% voorkeur voor KPN. Dit percentage is de uitkomst van de door het model van VKA berekende voorkeur over de jaren 2006/2007. VKA ziet in de onderzochte periode t/m 2011 geen aanstaande ontwikkelingen die de groei van kabel ten opzichte van DSL zullen doen (tenzij de uitrol van het All-IP netwerk van KPN eerder gereed is). In het model wordt deze ontwikkeling in de toekomst ( ) dan ook niet aangepast ten opzichte van de ontwikkelingen op de korte termijn ( ). VKA stelt daarom concreet de volgende parameters voor: Voorkeur voor DSL 54% 54% aanbieder En daarvan Voorkeur voor KPN 78% 78% Tabel 2 Voorkeur voor aanbieder in geval van telefonie Glasvezel Het aanbod op glasvezel wordt vooralsnog gezien als een ontwikkeling waarbij diverse en ook minder traditionele spelers zijn betrokken. De aantallen zijn daarbij vooralsnog relatief laag. Reggefiber speelt weliswaar bij een groot aantal FttH projecten een belangrijke rol maar is zelf geen partij op de consumentenmarkt. Op dit moment is daarbij nog geen significante eenduidige Verdonck, Klooster & Associates B.V. 12

16 toewijzing van de verwachte FttH aansluitingen aan één of meerdere breedbandinternet aanbieders mogelijk. Er bestaat bij een aantal partijen wel een (niet nader onderbouwde) verwachting dat op termijn alleen enkele grote partijen als FttH spelers in de markt zullen overleven. De in mei 2008 aangekondigde deelname van KPN in Reggefiber is hiervan een illustratie. Gezien de dynamiek van de ontwikkelingen wordt hier in het model geen rekening mee gehouden in de zin dat FttH aansluitingen aan het marktaandeel van een specifieke partij wordt toegerekend of bijvoorbeeld ten koste gaat van het aantal DSL-aansluitingen wat het geval zou kunnen zijn wanneer KPN FttH gaat uitrollen Resultaten van het rekenmodel voor telefonie Het rekenmodel vertaalt bovenstaande parameters naar het aantal IPT en PSTN aansluitingen verdeeld over toegangstechnologie (PSTN/ISDN, DSL, kabel) en naar marktaandelen per type provider (incumbent: KPN, carrier preselect (CPS only en CPS via WLR), DSL-providers, kabelproviders). Op de marktaandelen van de individuele providers (anders dan KPN) gaat het model niet in omdat er geen informatie bekend is over het overstapgedrag van de consument op dat niveau. Het resultaat van deze waarden van de parameters in de ontwikkeling van toegangstechnologie is voor het transitiescenario "midden" als volgt. type telefonieaansluitingen (middel) Miljoenen over glasvezel over kabel over DSL PSTN/ISDN Figuur 3 ontwikkeling van toegangstechnologie voor het transitiescenario "midden" De voorkeur van de consument voor DSL leidt in 2011 tot een aandeel van IPT over DSL van 41% en IPT over kabel van 39%. Glasvezel speelt op het totaal van telefonieaansluitingen een marginale rol met 4%. In 2011 resteert 15% PSTN/ISDN. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 13

17 Het resultaat voor de marktaandelen is daarbij als volgt: marktaandelen telefonie (middel) KPN CPS via WLR DSL (niet KPN) Zesko Kabel (niet Zesko) over glasvezel 0% 20% 40% 60% 80% 100% Figuur 4 resultaat marktaandelen Door toenemende concurrentie op zowel prijs, functionaliteit en bundeling van het aanbod, zal het marktaandeel van KPN van vaste telefonie in 2011 verder afnemen tot 44%. CPS via WLR daalt tot zo'n 2% van de totale markt. De kabelaanbieders tezamen nemen een marktaandeel van 39% waarvan 22% door Ziggo en 15% voor UPC. De overige DSL aanbieders nemen een marktaandeel van 11% en de aanbieders van IPT via glasvezel 4%. CPS en WLR Van CPS en WLR zijn weinig publieke cijfers bekend. Deze paragraaf berust daarom grotendeels op de expertanalyse van VKA. Eind 2007 maakt ongeveer 15% (c.a huishoudens) van de markt gebruikt van CPS-diensten. Ongeveer huishoudens) maakt gebruik van CPS via WLR [Telecompaper01]. De overige aansluitingen (naar schatting ) is CPS-only gebruiker. De verwachting van VKA is dat CPS in gelijk tempo of sneller dan PSTN/ISDN zal verdwijnen tot Deze versnelling is een direct gevolg van de overstap naar IPT, die de meerwaarde van CPSdiensten grotendeels kleiner lijkt te maken. Volgens de berekeningen van VKA zal CPS (CPS-only en CPS via WLR) in 2011 hoogstens een marginale 4% marktaandeel van de totale markt bedienen. Veel beweging anders dan de overstap naar IPT verwacht VKA binnen deze markt niet. Door business consumers afgenomen telefoniediensten De telefoniediensten die in dit hoofdstuk worden beschreven hebben betrekking op door consumenten afgenomen diensten. Naar aanleiding van de vraagstelling is binnen het kader van dit onderzoek in kwalitatieve zin ook gekeken naar de laagcapacitaire PSTN/ISDN* diensten die door zakelijke eindgebruikers worden afgenomen. Reden voor de vraagstelling is dat OPTA een uitspraak wenst te doen over de totale markt voor laagcapacitaire telefonieaansluitingen.binnen het kader van dit onderzoek wordt naar deze zakelijke eindgebruikers verwezen met de term "business consumers". 1 Van het totaal aantal CPS-gebruikers zijn geen volledige publieke cijfers bekend. VKA heeft deze inschatting gemaakt op basis van een door Tele2 gerapporteerd aantal CPS-gebruikers van in 2007, waarvan via WLR. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 14

18 In het besluit voor de retailmarkten voor vaste telefonie uit 2005 [OPTA01] is vastgesteld dat een deel van de laagcapacitaire PSTN/ISDN aansluitingen wordt gebruikt door zakelijke eindgebruikers. Zakelijke eindgebruikers nemen daarbij ten dele dezelfde producten, onder vergelijkbare voorwaarden, af als consumenten. Dit suggereert dat het zakelijke en consumenten segment elkaar op dit gebied gedeeltelijk overlapt. In termen van dynamiek, heterogeniteit en transparantie zijn deze marktsegmenten echter verschillend [Dialogic01]. Naast consumenten maakt een deel van de zakelijke eindgebruikers onder vergelijkbare voorwaarden als consumenten gebruik van het PSTN/ISDN aanbod. Dit betreft, afhankelijk van de van de geldende dienstvoorwaarden, in 2007 tussen de (alleen klein zakelijk) en 1,7 miljoen (alle zakelijke eindgebruikers) door KPN geleverde PSTN/ISDN aansluitingen [KPN01]. Op grond van de KPN jaarcijfers 2007 blijkt over de periode 2006/2007 een gestage daling van deze aansluitingen aanwezig te zijn, over 2007 waren dit er ongeveer Op basis hiervan en onderzoek naar eindgebruikers in zakelijke marktsegmenten [Dialogic01] is het naar de mening van VKA waarschijnlijk dat de daling de komende jaren doorzet. De snelheid waarmee dit in de periode zal gebeuren is afhankelijk van meerdere parameters waarvan een aantal kwantitatief moeilijk is in te schatten. Eén daarvan is de mate waarin PSTN/ISDN aansluitingen zullen opgaan in Virtual Private Networks (VPN) op basis van Internet, IP of Ethernet. Een VPN heeft daarbij vaak één enkele breedbandige aansluiting met het vaste openbare telefonienetwerk. VPN's worden daarbij door een groeiend deel van de zakelijk marktsegment gebruikt en door meerdere partijen aangeboden. Een tweede is de mate waarin de All-IP uitrol en uitfasering van MDF Access locaties bijdraagt aan een transitie van PSTN/ISDN naar IPT diensten in het zakelijke marktsegment. Indien dit sterk bijdraagt zal de transitie van PSTN/ISDN naar IPT mogelijk sneller verlopen dan tot nu toe het geval is. Een laatste is de mate waarin de substitutie van PSTN/ISDN aansluitingen door IPT bijdraagt aan substitutie van PSTN/ISDN aansluitingen, die niet voor spraak maar data toepassingen (bijvoorbeeld PIN, fax of alarm) worden gebruikt, door breedbandige (data)aansluitingen. Een laatste is de mate waarin de substitutie van PSTN/ISDN aansluitingen door IPT bijdraagt aan substitutie van PSTN/ISDN aansluitingen, die voor data toepassingen (bijvoorbeeld PIN, fax of alarm) worden gebruikt, naar breedbandige (data)aansluitingen. Bij het switchen van PSTN/ISDN naar IPT is de afname van het aantal PSTN/ISDN aansluitingen daardoor mogelijk hoger dan de groei van het aantal IPT aansluitingen in de deelmarkttelefonie. Gezien de beperkte openbare informatie over de hierboven genoemde transities in het zakelijke marktsegment, zijn de door "business consumers" afgenomen aantallen laagcapacitaire telefonieaansluitingen niet meegeteld in het prognosemodel voor de deelmarkt telefonie." Dit is van belang bij de beoordeling van resultaten uit het prognoesemodel. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 15

19 3.4.3 Gevoeligheidsanalyse marktaandeel voor transitiesnelheid In het scenario "hoog" en "laag" zijn deze getallen als volgt: Hoog, in 2011 Laag, in 2011 KPN totaal 39% 51% CPS via WLR 1% 3% Overig over DSL 13% 10% Ziggo 24% 18% UPC 16% 12% Overig over kabel 2% 1% Over glasvezel 2 4% 4% Tabel 3 Gevoeligheid marktaaandelen in geval van telefonie Het marktaandeel KPN eindigt in 2011 met bovenstaande aannames tussen de 39% en 51%. In het scenario "laag" groeien Ziggo en KPN sterker naar elkaar toe dan nu het geval is. Omdat het marktaandeel van KPN voor OPTA een belangrijk gegeven is bij het bepalen van aanmerkelijke marktmacht, is het zinvol om een gevoeligheidsanalyse voor elk van de deelscenario's op het overstapgedrag uit te voeren. De variabelen voor het overstapgedrag worden daarbij als volgt verhoogd en verlaagd: Lagere voorkeur voor KPN en DSL (-10%) Hogere voorkeur voor KPN en DSL (+10%) Voorkeur voor DSL 44% 44% 64% 64% aanbieder En daarvan Voorkeur voor KPN 68% 68% 88% (max.) 88% (max.) Tabel 4 Variabelen voor het overstapgedrag in geval van telefonie Het marktaandeel KPN ontwikkelt zich dan als volgt Deelscenario: Lagere voorkeur voor KPN marktaandeel KPN 2011 Hogere voorkeur voor KPN marktaandeel KPN 2011 Laag 49% 53% Midden 40% 48% Hoog 34% 45% Tabel 5 Gevoeligheid van het marktaandeel KPN per deelscenario Uit bovenstaande analyse blijkt het overstapgedrag nog altijd van grote invloed te zijn op het marktaandeel van KPN in alle drie de deelscenario's. Lagere voorkeur voor KPN leidt tot een marktaandeel van tenminste 34%, een hogere voorkeur voor KPN leidt minimaal tot een marktaandeel boven de 44%. In het scenario met een lagere voorkeur voor KPN komt in het 2 Percentage wijkt af van de deelmarkt breedband als gevolg van andere telefonieaansluiting totalen. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 16

20 deelscenario laag het marktaandeel IPT van KPN en Ziggo met ongeveer 3% verschil bij elkaar in de buurt te liggen. Omdat het daadwerkelijk overstapgedrag zich lastig laat voorspellen blijft het van belang de werkelijke ontwikkeling nauwlettend te volgen. Aangezien de huidige snelheid tussen laag en midden in zit, lijkt het plausibeler te worden KPN concurrenten als Ziggo van zich af weet te houden Prijsontwikkeling telefonie Bundeling Diverse marktpartijen prijzen hun gebundelde aanbod scherper dan het Tele2 beschikt bijvoorbeeld al over een combinatie in haar assortiment, waarbij voor een abonnement breedband internet (Tele2 ADSL Super, 10Mbit internet excl. telefonie, 25,-) relatief meer wordt betaald, dan wanneer hetzelfde abonnement met een hogere snelheid i.c.m. telefonie (Tele2 Compleet, 20Mbit internet incl. telefonie 30,-) wordt afgenomen. Hiermee tendeert Tele2 duidelijk naar het voordeliger aanbieden van abonnementsdiensten in een bundel. Volgens onderzoek [NSS01] is tariefvoordeel een belangrijke reden om een bundel af te nemen. Ook neemt het aantal aanbieders dat pakketten met onbeperkte belminuten aanbiedt toe. Nagenoeg alle aanbieders van IPT bieden de mogelijkheid om belminuten met een vast bedrag af te kopen. Daarbij gaat het veelal om bellen naar vaste nummers, bellen in een bepaalde periode van de dag, bellen in het binnenland of een combinatie van de drie. Tarief Hoe zal de prijs van telefonie zich de komende jaren ontwikkelen? De Yankee Group voorzag vorig jaar een prijsdaling van 3% per jaar [YANKEE1]. Daarbij neemt Yankee Group als uitgangspunt dat de kosten voor vaste telefonie (aansluiting en verkeersdiensten) in 2006 per aansluiting 31,47 per maand bedroegen. Dit uitgangspunt is ook opgenomen in het rapport "Marktontwikkelingen ". Uit recent onderzoek blijkt dat de abonnementskosten voor vaste telefonie tussen 20 en 40 euro ligt met een gemiddelde van 29 euro [Heliview01]. Er is op dit moment geen (goede) openbare marktinformatie voorhanden die een bijstelling van dit percentage aannemelijk maakt. Daarom handhaaft VKA het prijserosiepercentage van 3%. De prijsontwikkeling is daarmee in lijn met de voor breedbandinternettoegang verwachte prijsontwikkeling. De verwachte tariefontwikkeling ziet er daarom indicatief als volgt uit: Kosten per maand, per aansluiting Tabel 6 Verwachte tariefontwikkeling in geval van telefonie Verdonck, Klooster & Associates B.V. 17

21 3.4.5 Conclusie De consumentenmarkt voor vaste telefonie maakt de komende vier jaar nog altijd een grote ontwikkeling door. De snelheid van de transitie van PSTN naar IPT zal in 2008 wellicht iets sneller verlopen dan in In de jaren daarna zal de transitiesnelheid door verzadiging van de markt afnemen. CPS en WLR zullen rond 2011 qua marktaandeel geen rol van betekenis meer spelen door de transitie naar IPT (en in beperkte mate All-IP). Naar verwachting zal in 2011 nog maar 15% van de huishoudens gebruik maken van PSTN/ISDN. Glasvezel speelt nog een relatief kleine rol in de markt, 4% van de IPT aansluitingen maken in 2011 gebruik van glasvezel.. De glasvezelaansluitingen zijn niet aan partijen toegekend waardoor de marktaandelen wat hoger kunnen zijn. Het marktaandeel van KPN komt naar verwachting in 2011, door toenemende met telefonie gebundelde aanbiedingen van andere marktpartijen, op zo'n 44% uit. Ziggo en UPC zijn een goede tweede en derde met respectievelijk 22% en 15% marktaandeel in Naast consumenten maakt een deel van de zakelijke eindgebruikers (business consumers) onder vergelijkbare voorwaarden als consumenten gebruik van het PSTN/ISDN aanbod. Er blijkt een gestage daling van deze aansluitingen aanwezig te zijn die de komende jaren waarschijnlijk doorzet, De door "business consumers" afgenomen aantallen laagcapacitaire telefonieaansluitingen zijn niet meegeteld in het prognosemodel. De bovenstaande ontwikkeling en de eerder beschreven ontwikkelingen rond 2010 met betrekking tot All-IP, MDF-Access, kabelaanbieders en glasvezel zijn van belang bij de beoordeling van resultaten. De prijs voor vaste telefonie daalt naar inschatting van VKA indicatief met c.a. 3% per jaar. Telefonie in een bundel met breedband (en omroep) wordt in toenemende mate voordeliger voor de consument en beter zichtbaar gepositioneerd. De verwachting is dan ook dat de afname van diensten in een bundel verder zal toenemen. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 18

22 4 De breedbandinternettoegangsmarkt 4.1 Inleiding Marktdefinitie: Breedbandinternettoegang is een aansluiting die geschikt is voor beeld- en geluidstoepassingen van een goede kwaliteit en geschikt is voor het uitwisselen van omvangrijke gegevensbestanden en waarbij de verbinding continu beschikbaar is." In deze definitie van breedbandinternettoegang wordt gebruik gemaakt van IP als protocol en een vaste (woonhuis)aansluiting met een capaciteit van meer dan 128kbit/s. Het gaat daarbij consumenten en business consumer (home office) gebruik van consumenten diensten, zakelijk gebruik valt hier buiten. Onder deze definitie voor breedbandinternettoegang valt niet: Internettoegang via openbare draadloze verbindingen (UMTS/HSDPA, WIMAX of WiFihotspots) en Internettoegang via inbelverbindingen (PSTN of ISDN). Door OPTA wordt hierbij aangegeven dat glasvezel op dit moment buiten de relevante markt valt. De breedbandinternettoegangsmarkt bestaat uit een aantal toegangsmedia en protocollen, zoals in onderstaande figuur is weergegeven: Technisch en/of commercieel wasdom van de markt Kabelaanbieders ISPs (DSL) FttH initiatieven openbaar WIFI openbaar WiMAX drager techniek dienst Docsis coax kabel xdsl koper kabel (4 draads) Internetoegang IP glasvezel WIFI ether WiMAX huidige relevante markt potentiële substituten Figuur 5 dragers, technologie en diensten in breedbandinternettoegangsmarkt 4.2 Recente marktontwikkelingen Afnemers: Uit onderzoek van Interview NSS (maart 2007) en Telecom Paper (Q4 2007) en Heliview (Q4 2007) blijkt dat: Het aantal vaste breedband (dsl/kabel) Internet aansluitingen in 2007 met ongeveer 11% is gegroeid tot 5,588 miljoen. Hiermee is een dsl/kabel penetratie van 77,7% van de huishoudens bereikt. In 2008 wordt door Telecom Paper een breedband penetratie van ongeveer 85% Verdonck, Klooster & Associates B.V. 19

23 verwacht, de breedband markt zal daarbij tussen een penetratie van 85% en 90% verzadigen. [TelecomPaper02] Kabel aanbieders in het laatste kwartaal van 2007 voor het eerst meer aansluitingen hebben verkocht dan dsl aanbieders waardoor het marktaandeel van kabelaanbieders is gestegen tot ruim 39% [TelecomPaper02]. De mogelijkheid van bundelafname na prijs een belangrijke driver is voor switch gedrag van vaste telefonie of internet dienst; Een bundel wordt daarbij veelal afgenomen omdat het goedkoop, makkelijk en overzichtelijk is. Triple play wordt nog gehinderd door de perceptie van complexiteit en doordat de consument sommige dienstcombinaties onlogisch vindt [NSS01]; Het gebruik van een multiplay-abonnement schommelt eind 2007 rond de 40% van de huishoudens.uit onderzoek blijkt daarbij dat dual play een hogere penetratie heeft dan triple play [Heliview02]; Hoewel consumenten in switchverwachting een lichte voorkeur hebben voor DSL verwacht Heliview voor 2008 geen grote verschuivingen in de verhouding dsl/kabel [Heliview02]. 8,4% van de consumenten zeker of waarschijnlijk van plan zijn de komende 6 maanden van Internet abonnement te wisselen. Een meer gedetaileerde analyse laat zien dat hiervan 37% switched ten behoeve van het verkrijgen van een dienstenbundel [TelecomPaper03]; Leveranciers/concurrentie/toetreders: De grote marktpartijen (KPN, Multikabel, UPC) bieden gekeken naar marktuitingen vaak gebundelde diensten (Internet, telefonie en televisie) op basis van de huistechnologie (DSL/Kabel) aan. Er zijn geen signalen die er op wijzen dat de combinatie Telefonie/Omroep (zonder breedband) grootschalig zal ontstaan. In 2007 zijn en Multikabel samengegaan in Ziggo. KPN heeft al eerder enkele consolidaties laten zien (o.a. Tiscali, Telfort). Dit vergroot de onderhandelingskracht van de dsl- en kabelleveranciers. Onder de aanname dat deze partijen bestaande netwerken willen benutten, verstevigt dit de positie van dsl en kabel als technologie. In slechts ongeveer 1,6% van de gevallen zijn huishoudens van een glasvezel-aansluiting voorzien [TelecomPaper02]. In aantallen zijn eind 2007 zo'n woningen (30%) aangesloten en in gebruik [TelecomPaper04]. De ambities voor de inzet van glasvezel variëren tussen de en FttH aansluitingen in Dit beslaat tussen de 3% en 9% van de DSL/Kabel aansluitingen. De mate waarin de aansluiting daadwerkelijk in gebruik is vormt hierbij een onzekere factor. Bij glasvezel-initiatieven zijn diverse partijen betrokken die ieder op basis van een eigen businessmodel opereren. Hieronder vallen ook modellen waarbij consumenten (vaak via een stichting) infrastructuur afnemen waarover service providers diensten bieden. Gekeken naar aantallen betreft dit type aanbod echter een te verwaarlozen deel van de markt. De glasvezel-initiatieven lijken zich in 2007 meer te concentreren rondom een aantal grotere partijen. Dit betreft o.a. Reggefiber, KPN en BBned die investeren en/of aanleggen en eventueel diensten leveren. Reggefiber is daarbij gekeken naar het aantal projecten waarbij het is betrokken de meest dominante [TelecomPaper04] partij bij het investeren en/of aanleggen. KPN kondigt in februari 2008 aan dat zij zal starten met de grootschalige uitrol van het All-IPnetwerk. In de Consumentenmarkt zal KPN een mix van Fiber-to-the-curb (FTTC, op basis van VDSL) en Fiber-to-the-home (FTTH) inzetten. Voor een select aantal FTTH-initiatieven zal worden samengewerkt met onder andere woningbouwverenigingen en gemeenten. In Verdonck, Klooster & Associates B.V. 20

24 bijvoorbeeld Almere en Enschede is KPN partner in samenwerkingsverbanden om circa huishouden op FTTH aan te sluiten. (Bron: Binnen het kader van de ALL IP plannen van KPN geldt met betrekking tot de voorgenomen uitfasering van MDF Access en Collocatie dat tot medio 2010 MDF Access en Collocatie in de huidige vorm blijft bestaan en dat na 2010 er op basis van een alternatief MDF-aanbod een fysieke dekking van circa 50% mogelijk blijft. Substituten: Uit onderzoek en literatuur blijkt dat: 84% van de Nederlandse huishoudens een PC/Labtop heeft waarvan 97% PC met Internet. Circa 10% van de Nederlandse huishoudens beschikte eind 2007 over een PDA/Smartphone [Heliview01]; Forrester [maart 2008] verwacht dat rond 2010 de UMT- telefoon binnen Europa een penetratie van 50% tot 60% heeft. Als gevolg hiervan wordt verwacht dat Europa breed 38% van de mensen de (mobiele) telefoon voor Internet toegang zullen gebruiken. Casema en WorldMax als leveranciers van WiMAX zijn te verwachten in De dekkingsgraad is echter nog zeer beperkt en zal naar verwachting pas toenemen bij introductie van mobiel WiMAX. In Australie is daarbij recent een negatieve ervaring opgedaan met WiMAX. De licentiegunning voor mobiel WiMAX is vertraagd naar eind 2008 Telecom Paper aangeeft dat slechts 0,5% van de Internet gebruikers de komende 6 maanden van Internet connectie technologie denkt te wisselen[telecompaper03]. Mobiele breedband lagere bandbreedte en hogere tarieven heeft ten opzichte van een vaste breedband aansluiting. Regelgeving: De huidige regelgeving voorziet in een ontbundelt Wholesale-dienstenaanbod (ULL, Bitstream etc.) waarmee marktpartijen Breedbandinternettoegang aan consumenten kunnen bieden. De EC overweegt voor de telecom-sector een scheiding tussen infrastructuur en diensten conform het BT-model als maatregel mogelijk te maken. In haar visie 2008 geeft OPTA aan dat een dergelijk maatregel in de huidige Nederlandse situatie als disproportioneel wordt gezien. In de visie van OPTA is dit in toekomst zinvoller als mogelijk sprake is van één dominante glasvezelinfrastructuur. In de periode zal het regelgevend kader op dit punt vooralsnog niet wijzigen. 4.3 Keuze voorkeurscenario Voorkeurscenario Als voorkeur-scenario voor de periode geldt nog steeds: "Gemak per doelgroep" met als kenmerken: Uniformiteit van diensten per doelgroep; Lage integrale prijzen voor infrastructuur en diensten; Infrastructuur leveranciers zijn dominant. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 21

25 Voor een toelichting met betrekking tot de initiële scenario's wordt verwezen naar paragraaf 5.4 van het rapport "Marktontwikkelingen " Onderbouwing scenario keuze Gekeken naar het switch-gedrag, bandbreedte-beperkingen en verwachte tariefverschillen wordt UMTS nog niet als praktisch alternatief gezien. Gekeken naar de stand in de markt en de benodigde uitroltijd wordt WiMAX pas vanaf 2010 als praktisch toepasbaar beschouwd. Mobiele breedbandinternettoegang op basis van UMTS of WiMAX vormen in de periode geen relevant substituut voor vaste breedbandinternettoegang. Het scenario "Gemak per doelgroep" blijft voor de periode het dominante scenario: Consumenten switchen (maar minder dan aangenomen) en dienstenbundeling is daarbij een belangrijke driver. Vanuit de leveranciers is er een verdergaande beweging naar bundeling (dual en triple play) van breedbanddiensten. Er vindt consolidatie plaats van partijen met eigen infrastructuur (o.a. kabel), het dominante diensten aanbod vanuit deze partijen is primair aan de eigen infrastructuur gekoppeld. Het regelgevend kader wijzigt vooralsnog niet, ontvlechting van diensten en infrastructuur vindt primair plaats op Wholesale niveau en niet op Retail niveau. Het scenario's "Vrijheid voor allen" wordt niet waarschijnlijker: Triple play wordt in enige mate gehinderd door negatieve consumentenperceptie maar er is aan zowel vraag- als aanbodzijde geen sprake van een trend naar een ontbundeld dienstenaanbod. Sommige (lokale) glasvezel-initiatieven bieden diensten en infrastructuur apart aan maar verhoudingsgewijs vindt ontvlechting van diensten en infrastructuur slechts beperkt plaats. Het scenario "Zorgeloos kiezen" wordt niet waarschijnlijker: De trend naar bundeling van diensten levert geen verandering met betrekking tot dit scenario. Sommige (lokale) glasvezel -nitiatieven bieden diensten en infrastructuur apart aan maar verhoudingsgewijs vindt ontvlechting van diensten en infrastructuur slechts zeer beperkt plaats. Het regelgevend kader wijzigt vooralsnog niet, ontvlechting van diensten en infrastructuur op retail niveau wordt niet gestimuleerd. Het scenario "Moeilijke keuzes" wordt niet waarschijnlijker: Triple play wordt in enige mate gehinderd door negatieve consumentenperceptie maar er is aan zowel vraag- als aanbodzijde geen sprake van een waarneembare trend naar een ontbundeld dienstenaanbod. De trend naar een koppeling van diensten en infrastructuur levert geen verandering met betrekking tot dit scenario. In het "Marktontwikkelingen " rapport is de invloed van glas minimaal verondersteld en zijn er geen scenario's toegepast. Op het gebied van glasvezel is voor de periode een diversiteit van ambities zichtbaar. Tegelijkertijd kent de snelheid en het effect van de voorgenomen uitrol van KPN All-IP nog een grote onzekerheid. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 22

26 4.4 Uitwerking van het scenario "gemak per doelgroep" De uitwerking van dit scenario gebeurt aan de hand van het geactualiseerde rekenmodel. Het scenario Gemak per doelgroep wordt gekenmerkt door een grote mate van bundeling en pakketten van zowel infrastructuur als breedbandinternettoegangsdiensten. Bundeling vormt daarmee de centrale parameter in dit model. Bundeling valt uiteen in drie typeringen: Triple play: een bundel bestaand uit telefonie, breedbandinternettoegang en omroep (kortweg TBO); Dual play TB: een bundel bestaand uit telefonie en breedbandinternettoegang (kortweg TB); Dual play BO: een bundel bestaand uit breedbandinternettoegang en omroep (kortweg (BO). Deze parameter is vraaggestuurd: consumenten kiezen bundels. Voor deze deelmarkt speelt een aantal overkoepelende ontwikkelingen die van invloed zullen zijn op de marktverhoudingen maar waarvan de uitkomst op dit moment nog niet vaststaat, De belangrijkste worden hieronder genoemd: Voor het DSL-segment speelt KPN de komende jaren zal starten met de uitrol van all-ip. De daadwerkelijke uitrol snelheid van de infrastructuur (VDSL, FttH en IT) en het tempo waarin KPN zal slagen voor consumenten interessante diensten te leveren is echter nog onzeker.. Daarnaast speelt dat KPN vanaf medio 2010 zal starten met de uitfasering van MDF-access. Voor het kabel-segment speelt dat Ziggo en Multikabel) en recent is gevormd. De positionering, integratie en verdere uitbouw van dit nieuwe bedrijf is nog in volle gang. Wel zou deze in potentie een belangrijke speler op de markt kunnen worden. De snelheid en mate waarin Ziggo dit zal lukken is echter onzeker, mogelijk dat ook dit rond 2010 zich in de markt zal uittekenen. Naast de consolidatie in het kabelsegment speelt de komende introductie van DOCSIS3.0 waarmee over koper met FttH concurrerende snelheden kunnen worden gehaald. Verschillende partijen zijn hier anno 2008 mee bezig. Tot slot is in het glasvezel FttH segment een groei in aantallen aansluitingen en consolidatie gaande. Vooral Reggefiber lijkt anno 2008 dominant aanwezig op de FttH markt, Reggefiber zelf geeft aan geen speler te willen worden op de markt voor door consumenten afgenomen telefonie-, breedband- of omroepdiensten. In mei 2008 heeft KPN aangekondigd een belang van 41% in Reggefiber te zullen nemen. De komende paar jaar zal moeten blijken hoe deze markt zich verder ontwikkelt. De komende paar jaar zal duidelijk moeten worden hoe dit zich ontwikkelt. Bovenstaande ontwikkelingen hebben tot gevolg dat voor de scenario;s de marktverhoudingen na 2010 een grotere bandbreedte kennen dan in de periode voor Ervaring vanuit eerdere grootschalige ontwikkelingen leren dat deze worden beperkt door de omschakel- en productiecapaciteit van de leveranciers. Ter indicatie de piek orderintake lag voor KPN op ongeveer InternetPlusBellen orders per week. Bij deze aantallen bleek KPN niet meer in staat alle orders (en eventuele technische problemen bij het realiseren van de orders) goed te verwerken. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 23

27 Naar aanleiding van het bovenstaande en de onderzoeksvraag wordt in de uitwerking van het scenario gekeken naar twee situaties: 1. marktontwikkeling in het geval dat de uitrol van All-IP en het uitfaseren van MDF-Access locaties geen effect op de markt heeft (paragraaf 4.4.2) en 2. effecten op de marktontwikkeling in het geval dat de uitrol van All-IP en het uitfaseren van MDF- Access locaties vanaf 2010 een effect op de markt heeft (4.4.3) Update van het rekenmodel Uitgangspositie Eind 2007 heeft ongeveer 40% van de huishoudens met een aansluiting een overstap gemaakt naar een gebundeld aanbod [HV01]. Telecom Paper rapporteert zelfs een percentage van 55% aan het einde van het eerste kwartaal in 2008 [TelecomPaper05]. Voor de historische gegevens in het rekenmodel is gebruik gemaakt van de initiele gegevens in het rekenmodel , de nieuwe kwartaalcijfers van KPN (vierde kwartaal 2007) en de cijfers van breedbandinternet aanbieders in TelecomPaper (Q42007). In de uitgangspositie is het consumer en business consumer (home office) gebruik van consumentendiensten meegenomen. Op basis van een vergelijking tussen de Telecom Paper (afgenomen aantallen) en Heliview (steekproef consumenten) onderzoeksuitkomsten wordt ingeschat dat er in 2007 naar schatting ongeveer business consumers van breedbandinternettoegang gebruik maakten totaal Tabel 7 Ontwikkeling aantal aansluitingen breedbandinternettoegang Onderbouwing prognose De toekomstverwachtingen (totaal aantal aansluitingen en toegang op basis van DSL en kabel) zijn afgeleid uit de door het CBS verwachte groei van het aantal huishoudens [CBS01] en breedbandinternet cijfers van TelecomPaper voor 2008 van ongeveer 85% en de verwachte verzadiging van de markt tussen de 85% en 90% penetratie [TP01]. Er wordt daarnaast, gekeken naar de snelheid waarmee mobiel internet zich ontwikkelt en de trend van consolidatie, aangenomen dat substituten (mobiel internet) en nieuwe toetreders geen significante rol zullen spelen in de marktontwikkeling. Ten aanzien van ALL IP wordt in het basisscenario aangenomen dat de uitrol van vdsl en FttH in de periode nog geen grote invloed zal hebben op het switch gedrag in de consumentenmarkt voor breedbandinternet toegang. Dit gegeven de status van het IP-TV-product, de uitrol en benodigde inspanning van consumentenzijde. Het aanbod op glasvezel wordt vooralsnog gezien als een ontwikkeling waarbij diverse en ook minder traditionele spelers zijn betrokken, De aantallen zijn vooralsnog relatief laag. Reggefiber Verdonck, Klooster & Associates B.V. 24

28 speelt weliswaar bij een groot aantal FttH projecten een belangrijke rol maar is zelf geen partij op de consumentenmarkt. Op dit moment is daarbij nog geen significante eenduidige toewijzing van de verwachte FttH aansluitingen aan één of meerdere breedbandinternet aanbieders mogelijk. Er bestaat bij een aantal partijen wel een (niet nader onderbouwde) verwachting dat op termijn alleen enkele grote partijen als FttH spelers in de markt zullen overleven. De in mei 2008 aangekondigde deelname van KPN in Reggefiber is hiervan een illustratie. Gezien de dynamiek van de ontwikkelingen wordt hier in het model geen rekening mee gehouden in de zin dat FttH aansluitingen aan het marktaandeel van een specifieke partij wordt toegerekend of bijvoorbeeld ten koste gaat van het aantal DSL-aansluitingen wat het geval zou kunnen zijn wanneer KPN FttH gaat uitrollen. In het rekenmodel zijn voor wat betreft bundeling de volgende aannames toegepast: Overstapvolume van huishoudens met breedbandinternettoegang naar bundels op (in te stellen in het rekenmodel): 9% per jaar. Dit volume van overstappers houdt rekening met het Internet switch gedrag zoals aangegeven door Telecom Paper (7%) [TelecomPaper02] en het aantal huishoudens dat van PSTN naar IPT gaat hetgeen ook overstappen is (de keuze voor IPT leidt doorgaans tot de aanschaf van een bundel). Het percentage is daardoor wat hoger gekozen dan hetgeen Telecom Paper aangeeft. VKA verwacht dat op basis van de huidige ontwikkelingen [HV01, TelecomPaper05]] het deelscenario dual play en met name TB binnen de periode vooralsnog het meest waarschijnlijk blijft. De door NSS aangegeven voorkeur van 50% voor triple play [NSS01] is hierbij omlaag bijgesteld naar 30% omdat NSS uitgaat van een ideaalsituatie die op basis van de huidige inzichten nog niet aan de orde is. De uitrol van All-IP en het uitfaseren van MDF-Access locaties heeft nog geen significante invloed op de markt, deze parameters zijn niet opgenomen in de resultaten van het rekenmodel zonder effect van All-IP (paragraaf 4.4.2). Voor het overstapgedrag TBO, TB of BO wordt vervolgens met de volgende parameters (in te stellen in het rekenmodel) gerekend Dual play (TB) heeft de voorkeur bij de huishoudens: 30% van de keuzes voor breedbandinternettoegang valt op triple play (en van de resterende keuzes valt 87% ten deel aan dual play TB en 13% aan dual play BO). Kabelmaatschappijen hebben licht voordeel bij dit deelscenario: hun aanbod op TBO is vooralsnog sterker dan dat van DSL-aanbieders (KPN inclusief Interactieve TV, en Tele2/Versatel met TV-pakket); bovendien is hun startpositie vanwege het bieden van omroep sterker. De verdeling tussen tussen dual play TB (typerend DSL) en BO (typerend kabel) is ingegeven door een afweging te maken tussen de huidige door Telecom Paper aangegeven breedbandinternet ontwikkeling (kabel wint enig marktaandeel ten opzichte van DSL in Q ) en bundelverdeling (meer voorkeur voor TB dan voor BO) [TelecomPaper02, TelecomPaper05] en de door Heliview aangegeven consumentenvoorkeur (lichte voorkeur voor DSL) en verwachte verdeling tussen DSL en kabel (stablisatie in 2008) [Heliview02]. 3 Het is nog onduidelijk in hoeverre deze nieuwe ontwikkeling een trend is maar onder geeft aan dat telefonie als driver voor switch gedrag lijkt af te nemen terwijl vanuit de meeste DSL partijen nog geen triple play aanbod voorhanden is. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 25

29 Binnen de DSL-markt en de kabelmarkt wordt aan marktpartijen naar rato van hun aandeel in 2007 de nieuwe aanwas van breedbandinternetaansluitingen toegerekend (6,4% in 2008, 3% in 2009, 2% in 2010 en 1% in 2011). In het addendum is in afwijking van het voorliggende rapport de keuze gemaakt om de nog beperkte voorkeur voor triple play expliciet tot uiting te laten komen Resultaten van het rekenmodel zonder effect van All-IP Indien triple play nog niet echt doorzet en dual play (TB) de meest gekozen bundel is in de periode is met de aannames van de parameters zoals in de vorige paragraaf beschreven de marktverdeling (% van breedbandinternetaansluitingen) in techniek voor breedbandinternettoegang als volgt: Miljoenen techniek (dual play TB) glasvezel kabel DSL Figuur 5 marktverdeling in techniek voor breedbandinternettoegang indien dual play de meest gekozen bundel is in de periode Licht dalend vanaf 60% (kabel 40%) blijft DSL in 2011 met ruim 58% de leidende toegangstechniek, Kabel volgt direct met circa 38%. Glasvezel blijft zoals aangegeven een bescheiden autonome rol spelen met 3,3%. KPN heeft in 2007 met 43% een significant marktaandeel in de levering van breedbandinternettoegang (overig DSL 17%). Ziggo heeft daarbij een marktaandeel van 23% en UPC 11% (overige kabel excl. UPC 6%). De marktaandelen voor KPN, DSL zonder KPN, (Overig DSL) Ziggo en kabel zonder Ziggo (Overig Kabel) en glasvezel ontwikkelen zich als volgt: Verdonck, Klooster & Associates B.V. 26

30 marktaandelen (dual play TB) KPN Overig DSL Zesko Overig Kabel glasvezel 0% 20% 40% 60% 80% 100% Figuur 6 marktaandelen breedbandinternettoegang indien bij overstap dual play de meest gekozen bundel is voor de periode In het geval van de veronderstelde voorkeur voor dual play TB blijven de marktverhoudingen tussen DSL en kabel aanbieders min of meer gelijk met een licht voordeel voor de kabel.ten opzichte van DSL. Het gezamelijke marktaandeel van DSL en kabeldaalt daarbij als gevolg van de groei van het marktaandeel glasvezelaansluitingen (3,3% in 2011). KPN, Ziggo en UPC zijn en blijven de belangrijkste spelers in de markt Effecten voor het rekenmodel met All-IP vanaf 2010 Uitgaande van de huidige uitrol plannen van KPN is het mogelijk dat All-IP vanaf medio 2010 een effect heeft op de breedbandinternetmarkt. Indien dual play (TB) in de periode de meest gekozen bundel blijft maar KPN All-IP in de periode grootschalig uitrolt dan verschuiven naar verwachting de marktaandelen ten opzichte van het scenario zonder All-IP effect. Om een inschatting van de All-IP effecten te verkrijgen wordt uitgegaan van twee relevante parameters voor de periode : 1. de consumentenvoorkeur voor All-IP TB/TBO bundels ten opzichte van de voorkeur voor TB bundels, 2. de mate waarin andere DSL aanbieders de consumenten op basis van dekkingsgraad kunnen bereiken. Voor de periode wordt uitgegaan van de parameters zoals beschreven in voorgaande paragraaf De uitrol van All-IP door KPN biedt partijen de mogelijkheid om op basis van DSL een, ten opzichte van de kabel, concurrerend TBO aanbod te doen. Het is de verwachting dat daardoor de consumenten voorkeur in het voordeel van DSL verschuift. Voor de analyse wordt gekeken naar het effect dat ontstaat als er een gemiddelde toename in consumentenvoorkeur van 10% ten opzichte van de voorkeur voor TB in de periode is. Dit komt neer op een consumentenvoorkeur van 70% voor All-IP TB/TBO in de periode Verdonck, Klooster & Associates B.V. 27

31 De uitrol van All-IP door KPN gaat gepaard met het uitfaseren van de MDF Access diensten op de bestaande hoofdverdelers. KPN heeft marktpartijen aangegeven haar MDF Access aanbod te zullen handhaven zodanig dat ook na 2010 een circa 50% fysieke dekking in Nederland te hebben (Bron: Brief KPN juli 2007). Het huidig marktbereik op basis van MDF Access diensten ligt naar inschatting rond de 70%(Bron: NMA besluit Tiscali december 2006). Hiernaast kunnen partijen gebruik maken van een Wholesale Breedband Toegang (WBT) aanbod om breedband diensten aan consumenten te kunnen leveren. Hiermee kunnen partijen hun dekkingsgraad op basis van DSL diensten weer vergroten. De mate waarin het marktbereik hiermee wordt vergroot zal afhangen van het dan geldende WBT aanbod, temeer deze dienst op dit moment niet gereguleerd is. Voor de analyse wordt gekeken naar het effect indien het netto marktbereik (d.w.z. door combineren van MDF en WBT) zou teruglopen naar 60% (aanname tussen 70% en 50% in). Het werkelijk netto marktbereik hangt daarbij sterk af van de nog te maken detail afspraken rondom de uitfasering van MDF Access locaties en de WBT voorwaarden (o.a. tarief) in de periode Voor het berekenen van het effect bij een netto dekkingsgraad van 60% wordt in het model met twee verschillende soorten mutaties rekening gehouden: 1. Overstap van DSL naar Kabel op basis van de eerder beschreven gewijzigde consumenten voorkeur; 2. de overstap naar een KPN aanbod voor het deel van de consumenten dat niet naar de kabel overstapt. Voor de All-IP uitrol zal KPN waarschijnlijk gebruik maken van een mix van VDSL en FttH. Op dit moment is het nog niet duidelijk hoe deze mix zal zijn samengesteld [TelecomPaper04]. Voor de analyse is All-IP VDSL en FttH daarom gecombineerd. Bij de beschreven aannames en parameter instellingen blijft de verhouding tussen DSL en kabel bijna gelijk (DSL stijgt met 0,4%). Miljoenen techniek (ALL-IP vanaf 2010) glasvezel kabel Hulp DSL Figuur 7 marktverdeling in techniek voor breedbandinternettoegang met All-IP vanaf 2010 in de periode Verdonck, Klooster & Associates B.V. 28

32 De marktverhoudingen binnen het segment van kabelaanbieders blijven eveneens ongeveer gelijk. De marktverhoudingen binnen het DSL segment verschuift wel, KPN stijgt met ongeveer 3% naar 46% marktaandeel (overig DSL daalt van 17% naar 14%). marktaandelen (ALL-IP vanaf 2010) KPN Overig DSL Zesko Overig Kabel glasvezel 0% 20% 40% 60% 80% 100% Figuur 8 marktaandelen breedbandinternettoegang met All-IP vanaf 2010 voor de periode Indien er geen reductie van het marktbereik zou optreden (igv aanwezigheid volledig alternatief op basis van MDF Access en WBT) dan stijgt het marktaandeel van DSL, bij gelijkblijvende consumentenvoorkeur, licht met 2% naar 60%. De marktverhoudingen binnen de DSL en kabel segmenten blijven ongeveer gelijk. Indien de consumenten voorkeur voor All-IP zou stijgen tot 80% dan stijgt het marktaandeel van DSL, bij gelijkblijvende reductie van het bereik, tot boven de 61%. Het marktaandeel van KPN stijgt dan tot 48% Gevoeligheidsanalyse voor bundelingsvoorkeur Gekeken naar de aandacht voor triple-play vanuit de aanbieders bestaat de kans dat consumenten hier toch de voorkeur aan gaan geven. Indien triple play (TBO) met een percentage van 50% in plaats van 30% van de huishoudens toch de voorkeur zou hebben boven dual play en voor de resterende keuzes TB en BO onveranderd verdeeld zou zijn (87%/13%) dan ontstaat het volgende beeld. Met bijna 52% blijft DSL in 2011 de leidende toegangstechniek, Kabel volgt op enige afstand met 45%. Glasvezel blijft zoals aangegeven een bescheiden rol spelen met 3,3%. In het geval een sterke voorkeur voor triple play neemt het marktaandeel van KPN op DSL en van de overige DSL-aanbieders af: Het marktaandeel van KPN op DSL zakt van 43% eind 2006 tot 37% in De overige DSL aanbieders zakken van 17% in 2007 naar 15% in Het marktaandeel van Ziggo stijgt tot 26%, dat van de overige kabelaanbieders tot 19%. Van de overige kabelaanbieders heeft UPC een tweede plaats met 13% marktaandeel. Het omslagpunt waarbij kabel een meerderheidsaandeel verkrijgt treedt op bij een consumentenvoorkeur van 60% of meer voor triple play. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 29

33 Kabelmaatschappijen hebben voordeel bij dit deelscenario: hun aanbod op TBO is vooralsnog sterker dan dat van DSL-aanbieders op basis van vaste infrastructuur (KPN inclusief Interactieve TV, en Tele2/Versatel met TV-pakket); bovendien is hun startpositie vanwege het bieden van omroep sterker. Opgemerkt wordt dat KPN de beperking op DSL op de korte termijn deels ondervangt door middel van het Digitenne aanbod (zie deelmarkt omroep) Prijsontwikkeling breedbandinternettoegang Uit onderzoek blijkt dat bundel en prijs nog steeds een belangrijke rol bij de keuze van internetprovider speelt [Telecompaper05]. 17% van de huishoudens kiest een aanbieder als gevolg van een actie, en 13% vanwege de kosten [Heliview02]. Bundel en prijs zijn daarbij aan elkaar gerelateerd in de zin dat een bundel vaak ook prijsvoordeel biedt. De gemiddelde bestedingen van breedbandinternet gebruikers zijn eind 2007 (30 euro/maand) ten opzichte van eind 2006 (30 euro/maand) nauwelijks veranderd. Er is daarnaast nauwelijks verschil tussen het gemiddelde bedrag dat kabelgebruikers betalen en het gemiddelde bedrag dat DSL gebruikers betalen [Heliview02]. De bedragen variëren daarbij ongeveer tussen de 20 en 60 euro per maand [Heliview02]. Aan de aanbodzijde variëren de tarieven daarbij tussen de 5 euro/maand en 110 euro/maand [ In "Marktontwikkelingen " werd een ARPU van 27 euro/maand (kabel) en 29 euro/maand (DSL) geconstateerd. Bij de ontwikkelingen in de breedbandinternetmarkt zijn in de "Marktontwikkelingen " twee mechanismen voor prijsdruk toegelicht: Onderling concurrentie op wat als een commodity bandbreedte mag worden geacht (tot 4 Mb/s). Deze concurrentie kracht is gezien de lage huidige prijzen en de geringe variatie niet erg hevig. De markt voor hogere bandbreedtes tot 20 Mb/s is nu nog klein maar kan door IP TV en video on demand sterk stijgen. Grotere afname leidt tot hogere prijsdruk die ook de prijzen voor de lagere bandbreedtes verder zal drukken. Al met al zal de bandbreedteprijs per Mbit/s verder dalen. De prijsdaling wordt door de Yankee Group in 2006 ingeschat met circa 5,4% per jaar hetgeen in 2011 resulteert in prijzen voor kabel en DSL van ongeveer 24 per maand. Deze daling kent een onzekerheid gekeken naar de ontwikkeling van afgelopen jaar (geen daling) en de mogelijk focus op verbreding van aanbod via multiplay in combinatie met hogere bandbreedte waarbij het gemiddelde tarief stabiel blijft Verdonck, Klooster & Associates B.V. 30

34 4.4.6 Conclusie Op basis van de huidige trend wordt uitgegaan van een consumenten voorkeur voor dual play telefonie en breedbandinternettioegang. Hierbij is in eerste instantie gekeken naar de situatie dat de uitrol van All-IP en het uitfaseren van MDF-Access locaties geen effect op de marktontwikkeling heeft. De invalshoek voor het scenario Gemak per doelgroep laat een genuanceerd beeld zien: er vinden geen enorme verschuivingen plaats in de toegepaste toegangstechnologie of marktaandelen van aanbieders. Wel heeft de consolidatie van Ziggo tot een sterkere positie van de kabel geleid. In geval de uitrol van All-IP en het uitfaseren van MDF Access locaties vanaf 2010 toch effect zou hebben dan blijven de verhoudingen tussen DSL en kabel gelijk of verschuift licht in het voordeel van DSL. De marktverhoudingen binnen het DSL segment verschuiven daarbij in het voordeel van KPN. Indien de voorkeur voor triple play toch de overhand krijgt heeft kabel echter, bij het ontbreken van een snelle ALL-IP of FttH uitrol, het meeste groeipotentieel in marktaandeel doordat het aanbod in bundels (TBO en BO) breder is dan voor DSL (TB en (in opkomst) TBO). Hierdoor kan de marktverhouding DSL-kabel in de periode bij het scenario triple play omslaan van 60:40 naar bijna 50:50. KPN's marktaandeel daalt het marktaandeel van Ziggo en UPC groeit. Een snelle FttH consolidatie leidt mogelijk tot hogere (enkele procenten) marktaandelen voor de partij die van die infrastructuur gebruik maakt. Hiernaast moeten ook de eerder beschreven ontwikkelingen rond 2010 met betrekking tot All-IP, MDF-Access, kabelaanbieders expliciet in gedachten worden gehouden. Het gemiddeld tarief voor breedbandinternettoegang daalt naar inschatting van VKA indicatief met ongeveer 5% per jaar tot een 24 euro per maand in Verdonck, Klooster & Associates B.V. 31

35 5 De omroepmarkt 5.1 Inleiding De omroepmarkt wordt in dit onderzoek gedefinieerd als de markt voor het samenstellen én aanbieden (transporteren) van standaardpakketten van Radio en TV-signalen (RTV) via de kabel in een regionaal verzorgingsgebied door een kabelexploitant of CATV-aanbieder. De kabelexploitant maakt daarvoor in Nederland gebruik van een hybride infrastructuur van fiber en coax (HFC). De RTV-pakketten kunnen zowel analoog als digitaal worden aangeboden. Aanbod van RTV-paketten Technisch en/of commercieel wasdom van de markt dienst Kabel- ISPs Ether aanbieders (DSL) InternetTV RTV-pakketten IP FttH initiatieven IP drager techniek DVB-C coax kabel Analoog xdsl koper kabel (4 draads) DVB-T/ DTH ether glasvezel huidige markt Potentiële substituten Figuur 9 drager, techniek en diensten voor omroep Verdonck, Klooster & Associates B.V. 32

36 5.2 Recente marktontwikkelingen Afnemers: Digitalisering kabel: Digitalisering kabel zet door, snellheid lijkt af te nemen. Telecompaper stelt dat in het vierde kwartaal van 2007 het aantal digitale aansluitingen met 5,4 procent groeide tot 3,3 miljoen. Hiermee stijgt het marktaandeel van digitale TV-aansluitingen op de totale TV-markt tot 43% [TelecomPaper06]. VKA komt overigens op basis van combinatie van verschillende bronnen tot Figuur 10 Marktaandeel digitale TV en analoge TV (Bron:Telecompaper, Dutch Televison Market 2007-Q4) Leveranciers/concurrentie/toetreders: Additionele diensten: Bij Ziggo heeft slechts de helft van de digitale abonnees een abonnement voor additionele zenders (Bron: Interactieve diensten: Medio 2008 wil SBS een eigen Video-on-Demand dienst aanbieden onder de naam Maxdome. Zij zoekt hiervoor samenwerking met de CATV-aanbieders. Interactieve diensten komen vanuit de kabelbedrijven, met uitzondering van UPC, nog niet van de grond. Video on Demand (VoD) is ook in 2007 nog steeds niet grootschalig doorgebroken. Alleen UPC is intussen gestart met Video on Demand diensten, Casema (Ziggo) geeft aan in 2008 met VoD te willen starten, IPTV: Er is nog steeds niet veel marketingaandacht bij KPN voor het product Interactieve TV. De naamsverandering in augustus 2007 (van Mine TV naar Interactieve TV) is nog niet gevolgd door een intensieve marketingcampagne. KPN stelt in een persbericht van februari 2008: "Naast Digitenne wordt Interactieve Televisie gebaseerd op IPTV gepositioneerd als het hoogwaardige TV-aanbod van KPN. Het IPTV-platform wordt gebruikt als opstap naar het aanbieden van TV in de glasvezeluitrol die in 2008 van start gaat. Verwacht wordt dat IPTV een aanzienlijke bijdrage levert aan het aandeel van KPN op de triple play-markt in (Bron: Tele2 heeft slechts een slecht beperkt marktaandeel (Bron: telecompaper Dutch Television Market 2007-Q4). De groei bij Tele2 is afgenomen. Door voetbal als wholesaleproduct ook aan Verdonck, Klooster & Associates B.V. 33

37 andere TV-distributeurs beschikbaar te stellen is de exclusieve propositie van Tele2 niet meer aanwezig. ( Overigens rapporteert Tele2 alleen over het aantal multiplay-afnemers, waarbij multiplay ook een combinatie van telefonie en breedbandinternettoegang of vaste en mobiele telefonie kan inhouden. Hierdoor is niet exact bekend hoeveel eindgebruikers IPTV bij Tele2 afnemen. Volgens Telecompaper heeft IPTV een marktaandeel van 2,2% op de totale TV markt ((TelecomPaper06) Figuur 11 Aandelen technologie (Bron: Telecompaper, Dutch Televison Market 2007-Q4) InternetTV: Het eerder aangekondigde initiatief "Joost" van de oprichters van Skype is inmiddels ook door Microsoft gepareerd met het initiatief "Livestation". InternetTV: heeft zich verder doorgezet. Dit is onder meer af te lezen aan het toenemend gebruik van Youtube, RTL-gemist of Uitzendinggemist van de Publieke Omroep. Op deze laatste site werden in januari 14,4 miljoen programma's bekeken. Ook op de site RTL Gemist' werden 7,5 miljoen video's bekeken in januari. Bron: Substitutie: DVB-T heeft licht terrein gewonnen (+0,9%) en heeft eind 2007 een marktaandeel van 6% op de TV-markt bereikt, zie figuur 9 [TelecomPaper06]. Digitenne (DVB-T) en in mindere mate KPN Interactieve TV (voorheen Mine) zijn substituten die in 2007 aan de weg hebben getimmerd. Een behoorlijke prijsverlaging van 30% in augustus 2007 voor Digitenne heeft ertoe bijgedragen dat Digitenne een reëel substituut is geworden voor CATV. Het totaal aantal abonnees zou eind Q zo'n zijn (Bron:persbericht KPN 294/04/2008), dit strookt met de cijfers van Telecom Paper [TelecomPaper06]. Het streven van KPN is om voor 2010 circa 10% van de Nederlandse TV-markt te bereiken, waarbij het grootste deel van de klanten van Digitenne klanten hun kabelaansluiting opzeggen. (Bron: KPN persbericht 05/02/2008) Satelliet is eveneens een substituut, maar heeft in tegenstelling tot DVB-T juist terrein verloren (-1,3%) en heeft eind 2007 een marktaandeel van 14,2%, zie figuur 9 [TelecomPaper06]. Volgens onderzoek van Ernst & Young ging in het eerste kwartaal van procent van de huishoudens (?) kijken via een andere verbinding, wat meestal betekend dat deze overgingen van kabel naar satelliet, Digitenne of IPTV. Nog 3 procent zegt te willen veranderen, een flinke Verdonck, Klooster & Associates B.V. 34

38 daling ten opzichte van de 7 procent in voorafgaande kwartalen die wilde overstappen. (Bron: Ernst & Young Mediabarometer 2007) Regelgeving: Op heeft de ministerraad op voorstel van minister Plasterk ingestemd met toezending aan de Tweede Kamer van een nieuwe Mediawet. De nieuwe wet zorgt voor een betere aansluiting van de publieke omroep op het digitale tijdperk. Als eind 2008 de nieuwe Mediawet in werking treedt, behoren alle vormen van elektronisch aanbod tot de hoofdtaak van de publieke omroep. Dat geldt ook voor digitale diensten als themakanalen, websites en mobiel aanbod, die onder de huidige Mediawet slechts bijzaak zijn. OPTA heeft op een herstelbesluit voor de omroepmarkt genomen. In dit herstelbesluit heeft OPTA opnieuw een toegangsverplichting opgelegd aan de vijf grote kabelbedrijven. Deze Casema, Delta, Multikabel en UPC moeten verplicht hun kabelnetten open te stellen voor programma-aanbieders. De verplichting tot levering van zogeheten kale omroeptransmissiecapaciteit maakt het mogelijk dat andere programma-aanbieders via de kabel programmapakketten aanbieden. De Europese Commissie heeft op 17 maart 2008 besloten om de Digital Video Broadcasting Handheld-norm (DVB-H) toe te voegen aan de lijst van normen van de EU. De toevoeging van DVB-H is een nieuwe stap naar het tot stand brengen van een interne markt voor mobiele TV in Europa. Door de invoering van DVB-H in de hele EU ontstaat voor de exploitanten en de industrie de nodige marktomvang om op grote schaal mobiele TV-diensten aan te bieden in de EU. (Bron: nguage=nl&guilanguage=en 5.3 Keuze voorkeurscenario Voorkeurscenario Als voorkeurscenario voor de periode geldt nog steeds: de "Nieuwe toekomst?" met als kenmerken: Nieuwe TV-modellen succes, met name digitalisering kabel; Geen ontbundeling op kabel; Concurrentie op infrastructuur in combinatie met diensten; Veel innovatie; Dominantie bij infraleveranciers. Voor een toelichting met betrekking tot de initiële scenario's wordt verwezen naar paragraaf 6.4 van het rapport "Marktontwikkelingen " Verdonck, Klooster & Associates B.V. 35

39 5.3.2 Onderbouwing scenariokeuze Het scenario Nieuwe Toekomst is nog steeds het meest dominante scenario, want: Kabelmaatschappijen behouden voldoende positie en innoveren. DSL en ether zijn alternatieve infrastructuren voor distributie van RTV-signalen, zij het dat de afname van IPTV gering is gebleven. Ether en DSL zijn alternatieven voor de vaste kabelaansluiting Afnemers kiezen voor innovatie en kunnen daarbij voor een basispakket kiezen uit verschillende infrastructuren. IPTV zet door, maar het duurt nog enige tijd voordat er sprake is van een groot aantal afnemers. Toetreders zoals TV-producenten, omroepmaatschappijen en andere contentproviders (bijvoorbeeld ECV, Endemol) gaan samenwerkingsverbanden aan met de bestaande partijen De huidige regelgeving wordt gehandhaafd. Het scenario "Open voor wie" is niet waarschijnlijker geworden: De ontkoppeling van infra en diensten heeft niet op grote schaal plaats gevonden. De PC is aanvullend op TV, maar vervangt die niet. Het totaal aantal aansluitingen daalt niet, maar stijgt zelfs licht. Er is (nog) geen regelgeving gekomen die de kabelmaatschappijen dwingt om anderen toe te laten op de infrastructuur. De marges voor kabelbedrijven lijken naar inschatting van VKA niet significant gedaald. Het scenario "Kijker in control" is niet waarschijnlijker geworden: De ontkoppeling van infrastructuur en diensten heeft niet op grote schaal plaatsgevonden. De PC is aanvullend op TV, maar vervangt die niet. Het totaal aantal aansluitingen daalt niet, maar stijgt zelfs licht. Er is (nog) geen regelgeving gekomen die de kabelmaatschappijen dwingt om anderen toe te laten op de infrastructuur. Er zijn geen nieuwe toetreders, er is juist sprake van consolidatie Er is geen sprake van het op grote schaal adopteren van innovatieve en interactieve diensten. De digitalisering zet wel door. Het scenario "Kabel leeft" lijkt voor de komende jaren door het achterblijven van de introductie van innovatieve en interactieve diensten iets realistischer geworden. Met name de opkomst van IPTV verloopt trager dan eerder gedacht, maar ook de afname van extra pakketten bovenop het digitaal standaardpakket blijft achter en interactieve diensten en VoD staan ook vandaag nog steeds in de kinderschoenen. Ook lijkt de digitalisering op de kabel iets minder snel te gaan. In de onderzoeksperiode speelt DVB-T (Digitenne van KPN) wel een rol als substituut voor het standaardpakket via kabelnetwerken. Kabelmaatschappijen behouden hun positie en ervaren enige concurrentie op het standaard TV-aanbod. De prijs voor standaardpakketten is licht gestegen. Alternatieve infrastructuren zetten slechts beperkt door, de operationele en marketingkracht van sommige alternatieven is beperkt). Afnemers doen NIET niets, zij nemen in toenemende mate digitale diensten af naast hun standaardpakket en stappen over op alternatieven, zij het slechts in beperkte mate Verdonck, Klooster & Associates B.V. 36

40 IPTV kent technische tegenslagen. Interactieve TV komt niet echt van de grond. Ether en DSL zijn bescheiden alternatieven voor de vaste kabelaansluiting. Geen grote veranderingen in de markt door nieuwe toetreders. De huidige regelgeving wordt gehandhaafd. De score op het criterium waarschijnlijkheid zou voor de onderzoeksperiode moeten worden aangepast (van 3 naar 4). De impact van het scenario Kabel leeft is echter zeer klein, omdat er eigenlijk nauwelijks verschuivingen optreden ten opzichte van de huidige marktsituatie. De uiteindelijke score is daarmee laag en om die reden wordt het scenario dus niet uitgewerkt. Het scenario "Nieuwe toekomst daarentegen scoort weliswaar lager op waarschijnlijkheid, maar veel hoger op impact. Daarbij komt dat dit scenario in elk geval op langere termijn het aannemelijke scenario is, zodat uitwerking van dit scenario voor de hand ligt. Gelet op voorstaande wordt ook in dit document het scenario "Nieuwe toekomst" verder uitgewerkt. In het gekozen scenario "Nieuwe Toekomst" waren in het document Marktontwikkelingen drie snelheden (Hoog-Midden-Laag) voor substitutie naar IPTV opgenomen. Het Midden scenario met aansluitingen op IPTV in 2010 dat vorig jaar door VKA werd gekozen, is wellicht ambitieus geweest. Nu begin 2008 is IPTV nog steeds bescheiden in omvang: en is het deelscenario Laag realiteit. 5.4 Uitwerking van het scenario "Nieuwe toekomst?" Hieronder werkt VKA het scenario "Nieuwe toekomst" uit aan de hand van de update van het rekenmodel. De uitwerking van dit scenario betekent, gelet op de alinea hierboven, niet dat dit het meest waarschijnlijke scenario is voor de periode Belangrijke parameters in het model voor de omroepmarkt zijn: de totale marktomvang, de transitiesnelheid van analoog naar digitale aansluitingen, het aantal IPTV-abonnees en de keuzevoorkeuren van de consument. In het model heeft VKA de groei van het aantal abonnees van draadgebonden digitale TV, in de diverse deelscenario's als constante genomen. Dit betekent dat een toename in abonnees van digitale televisie via IPTV alleen ten koste gaat van het aantal abonnees van digitale kabeltelevisie en niet van RTV via Ether. In het model wordt rekening gehouden met het feit dat huishoudens deels aanvullende aansluitingen/abonnementen afnemen, waardoor er complementair gebruik ontstaat. De penetratie als percentage van het televisieaansluitingen binnen het aantal huishoudens ligt dan ook boven de 100%. Marktaandelen worden bepaald door het aantal aansluitingen van een aanbieder te delen op het totaal aantal aansluitingen. IPTV zoals vandaag geboden door KPN en Tele2 is gebaseerd op ADSL2+. Met de komst van VDSL2, onderdeel van het eerder beschreven All IP-plan van KPN, wordt technisch gezien ook het aanbieden van HDTV via IPTV over DSLmogelijk. Belgacom heeft overigens aangekondigd eind mei al te starten met HDTV over VDSL. Eerder stelden we al dat we in de periode het All IP-plan nog geen grote invloed zal hebben op het switchgedrag in de consumentenmarkt voor breedbandinternettoegang. Voor omroepmarkt geldt hetzelfde,dit gegeven de status van het IPTV product, de uitrol en benodigde inspanning van consumentenzijde. Elk van deze aspecten wordt achtereenvolgens uiteengezet waarna naar de resultaten van de analyse wordt gekeken. De (historische) brongegevens bestaan uit: Verdonck, Klooster & Associates B.V. 37

41 1. ontwikkeling van het totaal aantal aansluitingen door de stijging van het aantal huishoudens en het hebben van meerdere aansluitingen per huishouden (bijvoorbeeld en kabel en DVB-T voor de zolderverdieping of recreatie) 2. het aantal omroepaansluitingen, onderverdeeld naar analoog en digitaal 3. het aantal digitale omroepaansluitingen, onderverdeeld naar kabel, DSL, glasvezel en ether (DVB-T en satelliet)) 4. het aantal omroepaansluitingen per provider Voor deze omroepmarkt speelt een aantal overkoepelende ontwikkelingen die van invloed zullen zijn op de marktverhoudingen, maar waarvan de uitkomst op dit moment nog niet vaststaat, De belangrijkste worden hieronder genoemd: Voor het DSL-segment speelt dat KPN rond 2010 de All-IP uitrol heeft gepland. De daadwerkelijke uitrol snelheid van de infrastructuur (VDSL, FttH en IT) en het tempo waarin KPN zal slagen voor consumenten interessante diensten te leveren is echter nog onzeker. De komende paar jaar zal duidelijk moeten worden hoe dit zich ontwikkelt. Voor het kabelsegment speelt dat Ziggo en Multikabel) recent is gevormd. De positionering, integratie en verdere uitbouw van dit nieuwe bedrijf is nog in volle gang. Wel zal Ziggo gezien haar omvang een zeer belangrijke speler op de markt blijven. De snelheid en mate waarin het Ziggo zal lukken deze kracht te gebruiken om haar positie verder uit te bouwen en ook op het vlak van innovatie succesvol te zijn, zal pas rond 2010 duidelijk zijn. Naast de consolidatie in het kabelsegment speelt de komende introductie van DOCSIS3.0 waarmee over koper met FttH concurrerende snelheden kunnen worden gehaald. Verschillende partijen zijn hier anno 2008 mee bezig. Tot slot is in het glasvezel segment (FttH) een groei in aantallen aansluitingen en consolidatie gaande. Vooral Reggefiber lijkt anno 2008 de omvangrijkste speler op de FttH markt, Reggefiber zelf is echter nauwelijks (wel via deelname in onder andere XMS en Lijbrandt) speler op de markt voor door consumenten afgenomen telefonie-, breedband- of omroepdiensten. Reggefiber geeft aan geen plannen te hebben om meer actief te worden op de retailmarkt. In mei 2008 heeft KPN aangekondigd een belang van 41% in Reggefiber te zullen nemen. De komende paar jaar zal duidelijk moeten worden hoe dit zich ontwikkelt. Bovenstaande ontwikkelingen hebben tot gevolg dat voor de scenario s de marktverhoudingen na 2010 een iets grotere bandbreedte kennen dan in de periode voor Ervaring vanuit eerdere grootschalige ontwikkelingen leren dat deze worden beperkt door de omschakel- en productiecapaciteit van de leveranciers. Ter indicatie voor KPN lag de piek orderintake grens rond de orders voor InternetPlusBellen per week. Daarboven bleek KPN niet goed in staat alle orders (en eventuele technische problemen bij het realiseren van de orders) goed te verwerken. Met dergelijke grenzen is bij de uitwerking van het scenario rekening gehouden. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 38

42 5.4.1 Update van het rekenmodel In het nieuwe rekenmodel is ten opzichte van het vorige rekenmodel een aantal aanpassingen doorgevoerd. Hieronder een opsomming van de belangrijkste wijzigingen: Toevoeging van voorspellingen voor Het totaal aantal aansluitingen is op basis van nieuwe inzichten (zie hieronder) naar beneden bijgesteld. Aanpassing van het aantal abonnees voor Digitenne op basis van Telecom Paper cijfers en een ingeschatte ontwikkeling: was in 2010, nu in Aanpassing aantal abonnees voor CanalDigitaal: er zijn alleen totaalcijfers en geen cijfers beschikbaar voor het gebruik van satelliet op de Nederlandse markt. De in het onderzoek betrokken cijfers Telecom Paper cijfers zijn op basis van de expert opinie van VKA gecorrigeerd voor het feit dat een deel van de CanalDigitaal abonnees in het buitenland wonen en dus geen onderdeel uitmaken van de onderzochte markt. Het aantal abonnees in 2010 was nu In het kader van de samenvoeging van Casema, en Multikabel onder Ziggo Holding, worden vanaf 2007 geen aparte marktaandelen meer weergegeven. De digitalisering, met name gedreven door kabelabonnees, zoals VKA in het onderzoek uit 2007 heeft voorspeld, is niet aangepast. De mate waarin die digitalisering wordt gedreven door DSL is beperkt. De teruggang in groei bij Tele2 en de groei van KPN Interactieve TV leiden er toe dat het aantal DSL-abonneees eind 2007 overeenkomt met de voorspelling in het scenario "Laag". In dit scenario voorspelde VKA eind 2007 een marktaandeel van zo'n 2% of abonnees. Het werkelijke aantal lag daar eind 2007 waarschijnlijk iets onder. Het aantal geactiveerde glasvezelverbindingen is op basis van nieuwe inzichten naar beneden bijgesteld. Totaal aantal aansluitingen Bij een digitale kabelaansluiting is het op dit moment zo dat het analoge signaal nog steeds wordt meegeleverd. In het model rekent VKA de digitale kabelaansluiting als de primaire aansluiting. Het gratis meegeleverde analoge signaal wordt dan niet ook bij het aantal analoge kabelaansluitingen meegeteld. Toch ziet VKA de markt voor omroepaansluitingen de komende jaren licht groeien. Enerzijds komt dit door de lichte groei van het aantal huishoudens ( ). Anderzijds ziet VKA dat een deel van de nieuwe aansluitingen (IPTV, DTH, DVB-T) bovenop de bestaande kabelaansluitingen komen. Extra aansluitingen komen zowel in het huis voor, als buitenshuis op bijvoorbeeld camping of tweede huis. Tot slot ziet VKA de ontwikkeling dat huishoudens aanvullend een IPTV-abonnement nemen voor bepaalde diensten (content). In onderstaande tabel wordt de ontwikkeling van het totaal aantal aansluitingen voor omroep gegeven Totaal aantal aansluitingen Tabel 8 Totaal aansluitingen ten behoeve van omroep Verdonck, Klooster & Associates B.V. 39

43 Substitutie-DSL Voor de ontwikkeling van de diverse infrastructuren (analoge kabel, digitale kabel, DSL, glas en ether) heeft VKA de kwantitatieve trends zoals voorspeld door The Yankee Group en in mindere mate PWC, als uitgangspunt genomen. Voor de opkomst van DSL als drager van omroepsignalen (IPTV) is met drie snelheden rekening gehouden (drie deelscenario's) die leiden tot het volgende resultaat in 2011: Hoog, snelle opmars van IPTV met 1,5 miljoen aansluitingen in Midden, relatieve snelle acceptatie van DSL met aansluitingen in Laag, lage opkomst van DSL met 'slechts aansluitingen in Dit deelscenario komt ongeveer overeen met het aantal dat The Yankee Group in haar scenario voorspelt. In Figuur 12 zijn de curven weergegeven van het aantal DSL aansluitingen ten behoeve van digitale TV. Duizenden DSL t.b.v. digitale TV hoog middel laag Figuur 12 DSL2 t.b.v. TV Eerder stelden we al dat de substitutie van de CATV-aanbieder naar een aanbieder van IPTV op basis van DSL minder snel gaat. Nu, ruim een jaar na ons eerste onderzoek, is er nog steeds niet veel aandacht voor op IPTV. De grote technologische uitdaging om IPTV in goede kwaliteit naar de huiskamer te brengen blijft klaarblijkelijk groot, alhoewel we in andere landen (bijv. België) we overigens wel zien dat de incumbent in staat is om IPTV op een behoorlijke schaal in te voeren. Eind 2007 waren er reeds klanten voor Belgacom TV. Het zal veel marketingkracht vragen om consumenten te overtuigen van de toegevoegde waarde van IPTV. De aantrekkingskracht van specifieke diensten die middels IPTV over xdsl te verkrijgen, zal niet voldoende blijken om consumenten op grote schaal bij de CATV-aanbieder weg te lokken omdat ook CATV-aanbieders de komende jaren innovatieve diensten op de markt zullen brengen. UPC is in 2007 gestart met haar VoD-diensten en ook van Ziggo wordt verwacht dat zij nog in 2008 met een VoD-dienst op de markt zullen verschijnen. Het zal voor DSL-aanbieders lastig zijn, het echte verschil te laten zien, waardoor veel consumenten afwachtend zullen staan tegenover een eventuele overschakeling naar IPTV via DSL. Daarnaast blijft gelden dat voor elk televisietoestel een aparte ontvanger nodig is, terwijl via CATV een eindgebruiker naast digitale TV ook nog gewoon analoog kan blijven gebruiken. VKA blijft dan ook bij het standpunt dat alhoewel DSL de komende jaren zal winnen, het totale marktaandeel binnen de omroepmarkt beperkt zal blijven (5- Verdonck, Klooster & Associates B.V. 40

44 6%) De verwachting van VKA is daarmee dat de ontwikkeling van transitie volgens het deelscenario "laag" het meest waarschijnlijk is. Substitutie-Ether Substitutie door DVB-T zal, zo erkent ook KPN (Digitenne), ten koste gaan van aansluitingen bij CATV-aanbieders. Daarnaast zien we echter ook dat DVB-T veel ingezet wordt voor recreatief gebruik. Door in te zetten op een lage prijs zal een verdere, zij het beperkte stijging van marktaandeel verworven worden. Mede door de afschakeling van de analoge ether signalen aan het eind van 2006 en de bunding van KPN in een pakket met internet en bellen, neemt het totale aantal toe tot ruim aansluitingen in Een van de beperkingen van Digitenne (voor ieder toestel een aparte ontvanger) zal blijven gelden. Voor satelliet (CanalDigitaal) als substituut is zoals eerder aangegeven uitgegaan van gecorrigeerde Telecom Paper cijfers [TelecomPaper06] waarbij op basis van een expert inschatting is aangenomen dat het aantal aansluitingen in de periode op blijft staan. VKA verwacht niet dat satelliet in staat zal zijn marktaandeel nog verder te vergroten en heeft het aantal satellietgebruikers in het model daarom constant gehouden. Glasvezel Het aanbod op glasvezel wordt vooralsnog gezien als een autonome ontwikkeling, De aantallen zijn vooralsnog laag. Reggefiber speelt bij een groot aantal FttH projecten een belangrijke rol, maar is zelf nauwelijks partij op de consumentenmarkt. Op dit moment is nog geen eenduidige toewijzing van de verwachte FttH aansluitingen aan één of meerdere aanbieders mogelijk. Er bestaat bij een aantal partijen wel een (niet nader onderbouwde) verwachting dat op termijn alleen enkele grote partijen als FttH spelers in de markt zullen overleven [TelecomPaper04]. De in mei 2008 aangekondigde deelname van KPN in Reggefiber is hiervan een illustratie. Gezien de onzekere situatie wordt hier in het model echter geen rekening mee gehouden in de zin dat FttH aansluitingen aan het marktaandeel van een specifieke partij wordt toegerekend of bijvoorbeeld ten koste gaat van het aantal DSL-aansluitingen wat het geval zou kunnen zijn wanneer KPN FttH gaat uitrollen. In de bepaling van het aantal RTV-aansluitingen wordt er wel van uit gegaan dat FttH-aansluitingen voor 100% worden ingezet als triple-play aansluitingen, inclusief RTV-pakket Resultaten van het rekenmodel voor omroep Transitie De opkomst van digitale televisie heeft nog steeds een behoorlijke schaal en ziet VKA met name bij CATV-aanbieders plaats vinden. Op dit moment wordt door de CATV-aanbieders digitale televisie nog als uitbreiding/extra dienst geboden naast het analoge signaal. In het rekenmodel worden afnemers die een digitaal pakket afnemen, maar ook nog gebruik maken van het analoge signaal, geteld als afnemers van digitale televisie. Overigens is het niet ondenkbaar dat CATV-aanbieders met keuzes in de samenstelling van pakketten meer afnemers richting een digitaal pakket zullen proberen te bewegen. Door zenders te laten vervallen in het analoge pakket en wel op te nemen in een digitaal pakket zou een daadwerkelijke transitie steeds meer kunnen worden afgedwongen. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 41

45 Uitgaand van het deelscenario "laag" voor DSL zien we in de volgende figuur dat digitale kabeltelevisie de komende jaren absoluut zal doorzetten. VKA verwacht dat in 2010 meer dan de helft van het totaal aantal afnemers primair een digitale pakket (over kabel, glas, DSL of door de ether) zullen hebben. Miljoenen omroepaansluitingen (laag) over glasvezel over DSL ether kabel digitaal analoog Figuur 13 Totaal aantal aansluitingen per technologie (laag) De ontwikkeling van het aantal aansluitingen voor DTH (DVB-T en satelliet) is in de verschillende scenario s hetzelfde. Het aantal DVB-T aansluitingen ziet VKA nog toenemen de komende jaren. Enerzijds zal de technologie ingezet worden als low-budget oplossing voor televisie, ten einde richting kabelbedrijven prijsconcurrentie binnen de basis triple play markt het hoofd te kunnen bieden. Anderzijds kan DVB-T ook nieuwe mogelijkheden (MPEG4, HDTV) bieden waarvan er nog slechts weinig in Nederland worden ingezet. Het introduceren van deze mogelijkheden vraagt grote aanpassingen in de infrastructuur, zowel in het netwerk als bij de ontvangers bij de eindgebruiker. Het is dan niet waarschijnlijk dat in de onderzoeksperiode deze aanpassingen zullen worden doorgevoerd, waardoor het DVB-T aanbod beperkt blijft tot een standaard RTV-pakket. Voor satelliet is het aantal aansluitingen in alle scenario s constant gehouden. Voor zowel satelliet als DVB-T geldt overigens dat deze technologieën buiten de VKA-definitie van de huidige markt vallen (vaste infrastructuren). Het resultaat van deze waarden van de parameters in de ontwikkeling van toegangstechnologie is voor het deelscenario "Laag" als volgt marktaandelen techniek (laag) analoog kabel digitaal ether over DSL over glasvezel 0% 50% 100% Figuur 14 Marktaandeel aansluitingen per technologie Verdonck, Klooster & Associates B.V. 42

46 Uit de voorgaande grafiek blijkt nogmaals dat de kabel de komende jaren de belangrijkste bron vormt voor toegang tot omroepsignalen Het totale marktaandeel is op dit moment nog 83%. In 2011 is dit onder invloed van de diverse substituten afgenomen tot zo'n 76%. Binnen de kabelsector ziet VKA het aandeel van afnemers die primair hebben gekozen voor een digitaal pakket verder toenemen tot bijna 50% in Van alle alternatieven is de ether in 2010 de grootste concurrent met 16%. Binnen dit aandeel valt zowel satelliet als DVB-T. Het aandeel DSL neemt toe tot zo'n 6% in Glasvezel speel in 2011 nog steeds een zeer beperkte rol met een marktaandeel van 3 Overstapgedrag Het overstapgedrag voor digitale televisie is recent onderzocht door Heliview (Bron Heliview Consumer Monitor Q Markttrends (Digitale Televisie)). Uit dat onderzoek blijkt dat 3% van de huishoudens de komende 12 maanden van plan is over te stappen naar een andere aanbieder van digitale televisie. Dit bevestigt het beeld dat huishoudens niet erg geneigd zijn over te stappen. Met 3 miljoen digitale aansluitingen in 2008 betekent dat huishoudens die over denkt te stappen. De in het model gehanteerde verschuivingen tussen aanbieders- en/of technologiën zijn, mede in het licht van dit onderzoek, beperkt. In het rekenmodel is één variabele toegevoegd bij het overstappen van een CATV-aanbieder naar een DSL-aanbieder: de mate van voorkeur van de consument voor KPN of een andere DSL aanbieder. VKA stelt voor om bij de mate van voorkeur voor KPN bij de keuze voor een IPTV aanbieder uit te gaan van de marketingkracht van KPN tegenover die van Tele2 of andere aanbieders. Voor KPN geldt dat zij de echte marketingactiviteiten voor het IPTV-product (KPN Interactieve TV) op dit moment nog niet heeft gelanceerd. Op het moment dat dit wel het geval is, verwacht VKA dat gelet op die marketingkracht dat zij hier in verhouding tot Tele2 succesvoller mee zullen zijn. Ook hier geldt dat het merk KPN zeer robuust is. Voor 2007 is KPN door Readers Digest uitgeroepen tot het meest betrouwbare merk voor mobiele telefonie en internettoegang. VKA stelt daarom concreet de volgende parameters voor: Voorkeur voor KPN 85% Tabel 9 Voorkeur voor KPN in geval van IPTV Verdonck, Klooster & Associates B.V. 43

47 De aanbieders van IPTV middels DSL hebben in 2011 ongeveer 6% van de totale markt van aansluitingen. De positie van de grootste spelers, KPN en Tele2, komt er op basis van bovengenoemde voorkeur als volgt uit te zien: KPN Tele Figuur 15 visie op positie van spelers IPTV Binnen de markt van CATV-aanbieders ziet VKA ook in deze update geen grote verschuivingen tussen de diverse spelers. De vorming van Ziggo heeft wel gevolgen voor de wijze waarop CATVaanbieders met substituten kunnen concurreren. Voor hun onderlinge marktverhoudingen verandert er weinig. Door de vorming van een grote speler zal door CATV-aanbieders nog minder druk worden ervaren om ontbundeling op de kabel te laten materialiseren en blijven de CATV-aanbieders alleen acteren binnen de grenzen van hun geografische markt KPN Canal Digitaal Tele2 Zesko UPC Delta Overig 0% 20% 40% 60% 80% 100% Figuur 16 visie op positie van grootste spelers Gevoeligheidsanalyse marktaandeel IPTV De gevoeligheid van het model ten aanzien van het succes van IPTV is relatief groot. De markt van het aantal aansluitingen groeit, zij het slechts langzaam. Nieuwe aansluitingen op IPTV gaan in het model "ten koste" van digitale aansluitingen op de kabel. Door te kiezen voor een scenario waarbij IPTV sneller groeit, groeit het marktaandeel van IPTV mee. In, bijvoorbeeld het scenario "middel", heeft IPTV in 2011, aansluitingen. Deze verdubbeling ten opzichte van het scenario "laag" met aansluitingen (en een marktaandeel van 6%), resulteert ook in een verdubbeld marktaandeel: 11%. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 44

48 5.4.4 Prijsontwikkeling omroep Zoals in het eerdere onderzoek is gesteld is de prijs van een RTV-pakket naar Europese maatstaven reeds laag. In onderstaande grafiek wordt de prijs voor een analoog kanaal en een pakket voor een aantal landen vergeleken (Bron: OECD 2004). Hierbij moet wel worden opgemerkt dat de landen waar het aanbod goedkoper is, over het algemeen ook landen zijn met een hoge kabelpenetratie en de landen die duurder zijn hebbenook een lage(re) penetratie van kabeltelevisie kennen.. De afgelopen jaren zijn de prijzen licht gestegen. Figuur 17 Internationale vergelijking tarieven De kans dat andere aanbieders snel een grote positie kunnen verkrijgen door alleen op prijs te concurreren acht VKA dan ook klein. Als Digitenne doorgroeit en in staat blijft een goedkoop basisalternatief te bieden voor CATV-aanbieders zullen CATV-aanbieders hiermee rekening moeten houden in hun prijszetting. The Yankee Group hanteert een stijging van gemiddeld 2% per jaar. Mede op basis van de trend van de afgelopen jaren verwacht VKA dat de prijzen voor analoge RTVpakketten de komende jaren met een dergelijk percentage zullen blijven stijgen. Voorts verwacht VKA dat er vanuit CATV-aanbieders harder gestuurd zal gaan worden op de aanvullende en digitale pakketten. Op dit moment neemt nog slecht een beperkt deel van de abonnees een aanvullend digitaal pakket af.vka verwacht dat door zenders uit het basispakket te verplaatsen naar een digitaal of aanvullend pakket, meer abonnees digitale en/of aanvullende pakketten zullen gaan afnemen. Voor afnemers van digitale televisie wordt, door deze aanvullende pakketten, een substantiële omzetstijging (10%) per gebruiker verwacht. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 45