10 jaar liberalisering Wat heeft het ons gebracht?

Transcriptie

1 Kwartaalmagazine over energiebeleid nr 13 september markt maatschappij meningen Øystein Løseth, ceo van Nuon Een strategische partner kan ons helpen met het ontwikkelen van het bedrijf 10 jaar liberalisering Wat heeft het ons gebracht? lumen 1

2 Inhoud 4. Voorhoede Alberta in avant-garde van afvang * Schilderachtige energie * Rijden op varkensvet * Land van de rijzende waterkracht * Mexico in trek vanwege wind * Kartonnen kangoeroe * CO2 opslaan met bakpoeder-ingrediënt 6 Privacy is een heikel punt bij slimme meters Dossier Liberalisering Tien jaar geleden begon de energieliberalisering in Nederland. Gestreefd werd naar betaalbare elektriciteit, betere service voor de klant en een gelijke concurrentiepositie voor alle energiebedrijven. Heeft het ons gebracht we ervan verwachtten? 13. Column Peter Molengraaf De energiewereld staat aan de vooravond van een informatierevolutie, aldus de directievoorzitter van het zelfstandige netwerkbedrijf dat wordt afgesplitst van Nuon. 14. Infographic kolenprijs De gemiddelde importprijs van steenkool doet nauwelijks onder voor de gemiddelde stijging van de olieprijs. 16. Rondetafeldiscussie De slimme meter, een apparaat dat zeer gedetailleerde informatie over energieconsumptie kan verzamelen, wordt wellicht verplicht voor alle Nederlandse huishoudens. Is dat wel zo n goed idee? Hoe zit dat bijvoorbeeld met de privacy? Drie betrokkenen in discussie. 20. Nieuwsanalyse Een beleidsmaker analyseert en becommentarieert recent nieuws. Dit keer: Gert-Jan Swaving, programmamanager Energie van de provincie Groningen. 2 lumen

3 lumen inhoud 23. Beeldreportage België België blonk tot voor kort nog niet echt uit in duurzame initiatieven. Maar daar komt gestaag verandering in. De kerncentrales gaan de deur uit, en investeerders zien mogelijkheden in biobrandstoffen. 36 Windenergie is booming Best practices Openbare verlichting is een dankbaar onderwerp voor energiebesparing. Maar gewoonweg energiezuinige lampen indraaien is wel erg simpel gedacht. Je bespaart juist energie door verlichting beter te verdelen. 39. Column Charles Groenhuijsen Het benzinegebruik van ons huis-op-wielen is een zorgvuldig gekoesterd geheimpje. 40. Oud & Nieuw Huishoudelijke apparaten zijn aan heel wat veranderingen onderhevig, zo ook de badkuip. De ontwikkeling van tobbe tot douche. 42. Investeerders in duurzame energie Duurzame projecten mogen rekenen op steeds meer steun van investeerders. Waarom zijn windmolens en zonnepanelen nu opeens wel interessant? 46. Interview Øystein Løseth, bestuursvoorzitter van Nuon: Nuon is in de Europese context een relatief klein bedrijf. Daarom zoeken wij een internationale partner Kunst & Energie Kunstenaar Joost Conijn bouwde een auto die niet alleen van hout is, maar er ook op rijdt. 52. Pioniers Bijna alles wat Frank Pringle in zijn magnetron gooit, transformeert tot olie. lumen 3

4 Tekst Joost Bijlsma Foto Getty Images Alberta in avant-garde van afvang OTTAWA - CANADA De Canadese regering heeft plannen om twee miljard dollar te investeren in het afvangen en opslaan van koolstofdioxide. Met dit geld moet het lukken om in 2015 minstens drie opslagprojecten te realiseren. Begin 2008 maakten negentien Canadese energiebedrijven bekend dat ze investeren in een opslagproef in een ondergronds zoutwaterreservoir in Alberta. Dat juist deze staat streeft naar CO2-afvang en -opslag is niet toevallig. Allereerst leent de lokale bodem zich goed voor opslag. Een andere reden is de aanwezigheid van teerzanden, waaruit op grote schaal olie wordt gewonnen. Bij dit proces komt veel koolstofdioxide vrij, wat verplichtingen schept. Om ervoor te zorgen dat Canada daadwerkelijk koploper in afvang en opslag wordt, heeft de regering samen met Alberta een heuse ecoenergy Carbon Capture and Storage taskforce in de steigers gezet. Schilderachtige energie SWANSEA - ENGELAND Een team van de universiteit van Swansea heeft een verf ontwikkeld die energie uit zonnestralen wint. Stalen onderdelen die met de betreffende coating zijn behandeld, kunnen zonnewarmte verzamelen die kan worden ingezet voor de verwarming van gebouwen. De verf vangt de zonnewarmte vooral op uit diffuus licht, waardoor deze methode geschikt is voor gebruik in landen als Engeland en Nederland. Gerekend wordt met een (lage) energieopbrengst van plusminus 5 procent. De ontwikkelaar van de verf, professor Dave Worsley, werkt nauw samen met staalproducent Corus. RIJDEN OP VARKENSVET EMMEN - NEDERLAND Het bedrijf Sunoil wil steeds meer dierlijk vet uit slachterijen gebruiken om biodiesel van te maken. De eerste Nederlandse biodieselfabriek verkoopt de milieuvriendelijke brandstof onder meer aan Duitse tankstations. De onderneming streeft naar een productie van 80 miljoen liter volgend jaar. In het begin gebruikte het bedrijf alleen koolzaadolie als grondstof. In de loop der tijd is Sunoil overgestapt op frituurvet en nu gebruikt het dus ook varkensvet. Reden van de overstap: het vet levert een in verhouding hogere koolstofdioxidereductie op dan de olie uit koolzaad. 4 lumen

5 voorhoede wereldnieuws Mexico in trek vanwege wind OAXACA-MEXICO Het land van de tortilla en de sombrero is inmiddels ook in trek als locatie voor windprojecten. In Mexico zijn plannen voor een kleine 4000 megawatt nieuwe windcapaciteit. Onderzoeksorganisatie 3Tier heeft de complete potentie van windenergie in Mexico onlangs gedetailleerd in kaart gebracht. Met name de Zuid-Mexicaanse deelstaat Oaxaca staat in het middelpunt van de belangstelling. Dit gebied staat te boek als een van de beste windlocaties ter wereld. Grote energiebedrijven zijn al begonnen met grootschalige initiatieven. In Oaxaca heeft een van die projecten verdeeldheid gezaaid onder bewoners. Sommige dorpen willen wel meewerken aan de plaatsing van windmolens, andere niet. KARTONNEN KANGOEROE MELBOURNE - AUSTRALIË Een enorme witte nepkangoeroe moet meer inzicht verschaffen in het klimaatprobleem. Wetenschappers plaatsen een 32 meter lange kartonnen versie van het Australische nationale symbool bij de Monash-universiteit in Melbourne. Dit object wordt jaarlijks vanuit de ruimte op de gevoelige plaat vastgelegd. Zo kunnen wetenschappers meten of er veranderingen zijn in de hoeveelheden teruggekaatst licht (Albedo-effect), wat meer inzicht kan verschaffen in de opwarming van de aarde. Ook in de Verenigde Staten, Frankrijk, België, Finland, Zweden, Noorwegen, Wales, Israël en Singapore worden dergelijke figuren neergelegd. Wie bij de zuiderburen straks dus een enorme kartonnen frietzak of Manneken Pis ziet, weet waar deze voor dient. Reuters Land van de rijzende waterkracht TOKIO - JAPAN Een boost in het aantal hydro-elektrische centrales. Daarnaar streeft Japan. Nu zijn er al plannen voor 38 gloednieuwe opwekeenheden. Dat zouden er in kunnen worden, als de regering de bouwsubsidie verhoogt van procent naar 50 procent van de bouwsom. De minister van industrie overweegt sterk om dit te gaan doen, om zo lokale overheden te stimuleren om kleine en middelgrote waterkrachtcentrales te bouwen. Waterkracht is belangrijk in Japan, dat verder weinig eigen energiebronnen heeft. lumen 5

6 IN HET KORT Tien jaar geleden is een start gemaakt met de liberalisering van de Nederlandse energiemarkt. Doelen waren: betaalbare elektriciteit, betere service voor de klant en een gelijke concurrentiepositie voor alle energiebedrijven. Over de gevolgen van de liberalisering lopen de meningen uiteen. Een ding is duidelijk, het liberaliseringproces heeft ontegenzeggelijk veel dynamiek opgeleverd in de sector. 6 lumen

7 dossier liberalisering 10 jaar liberalisering van de energiemarkt Is vrij ook echt beter? Betaalbare elektriciteit, betere service voor de klant en bovendien een gelijke concurrentiepositie voor alle energiebedrijven. Met die doelen werd tien jaar geleden in Nederland de energiemarkt geliberaliseerd. Maar zijn die doelen ook bereikt? Wat heeft de liberalisering ons opgeleverd? Tekst Monique Smits Foto Rob Marinissen Aan het einde van de vorige eeuw, ruim veertig jaar nadat de voorloper van de EU, de EEG, was opgericht, beheersten regionale staatsmonopolies nog steeds heel Europa. Om hier een eind aan te maken en de weg vrij te maken voor concurrentie stelde de Europese Commissie dat alle EU-landen vanaf 1 juli 2007 de energiemarkt moesten liberaliseren. Een geliberaliseerde energiemarkt maakt immers deel uit van het Europese gedachtegoed van vrij verkeer van kapitaal, goederen, diensten en personen. Het was het startsein voor een aantal grote veranderingen met het doel de efficiency in de energiesector te verhogen en de afnemer keuzevrijheid tussen energieleveranciers te geven. lumen 7

8 Jacques de Jong: Dankzij de liberalisering zijn de kwaliteit van levering en de prijzen beter geworden Kinderziekten te boven Nederland wilde dat iedereen zo snel mogelijk van de keuzevrijheid kon profiteren en maakte daarom vaart om de liberalisering al op 1 juli 2004 gereed te hebben. In eerste instantie heel voorzichtig: vanaf 1999 konden enkele grote bedrijven stroom kopen bij het bedrijf van hun keuze. Het midden- en kleinbedrijf volgde in Voor consumenten werd in 2001 de markt voor groene energie vrijgegeven, in 2004 mochten ze ook voor nietgroene energie gaan winkelen. Begin dit jaar liet minister Van der Hoeven (Economische Zaken) in haar evaluatie van het marktwerkingsbeleid de Tweede Kamer weten dat het opnieuw ordenen van markten in het algemeen met valkuilen omgeven is. De conclusie van het rapport is dat dankzij de liberalisering de consument meer keuzevrijheid heeft gekregen, de doelmatigheid is gestegen en de toegankelijkheid van diensten gelijk is gebleven. Maar geldt dit ook voor de energiemarkt? Wat heeft de liberalisering de energiemarkt gebracht? Wat zijn bijvoorbeeld de gevolgen voor de huishoudens en voor de grootverbruikers? Ontwikkeling elektriciteitsprijs voor de industrie over de afgelopen tien jaar Elektriciteitsprijs excl. regulerende energiebelasting (REB) indexcijfers (2000 = 100) Door zijn jaren bij KPN, dat destijds ook de markt op moest en daardoor grote behoefte had aan innovatieve en klantgerichte producten, kent Kjartan Skaugvoll, directeur Retail bij Nuon, het klappen van de zweep. Maar dat het versturen van een eenvoudige energierekening naar klanten die waren verhuisd of van bank waren verwisseld tot een crisis bij Nuon zou leiden, had hij nooit kunnen vermoeden. Boze klanten haalden hun gram in de pers en bij consumentenprogramma s vanwege foute energierekeningen of rekeningen die veel te laat werden verstuurd. Terwijl de liberalisering van de energiemarkt juist tot een betere dienstverlening moest leiden. De kinderziekten is Nuon inmiddels te boven gekomen. In de kwartaalmetingen naar tijdige facturering van de toezichthouder is Nuon nu een van de best presterende bedrijven. En ook de klanttevredenheid is enorm gestegen. Dat is cruciaal voor Nuon omdat het principe van marktwerking is, dat de klant de baas is. En die baas kiest een andere leverancier als hij niet tevreden is. Torenhoge verwachtingen De intentie van de energieliberalisering was het creëren van meer concurrentie zodat consumenten konden profiteren van betere service en scherpe prijzen. Destijds werd door de regering ook het beeld geschapen dat liberalisering tot echt lagere prijzen zou leiden. Daardoor waren de verwachtingen torenhoog. Voor de consument was het des te teleurstellender dat hij meer voor energie moest gaan betalen. Die wees dan ook met een beschuldigende vinger naar de energiebedrijven. Maar juist de prijs heeft niets te maken met de vrijmaking van de energiemarkt. De hoge prijs komt voornamelijk door de hoge olie- en gasprijzen. Daar valt niet tegen op te boksen, zegt Rob van Rees, directeur/oprichter van groene-energieleverancier Greenchoice, een bedrijf dat zonder liberalisering van de sector niet had kunnen bestaan. Een energiebedrijf koopt bijvoorbeeld gas in voor 35 cent en verkoopt het voor 36 cent. Met die marge van een cent kun je niet een grondstofprijsstijging van 10 cent compenseren. Maar de concurrentie zorgt ervoor dat de marges dun blijven. Er worden bij energieleveranciers geen overwinsten gemaakt. De almaar stijgende prijzen zitten ook de organisatie van 8 lumen

9 dossier liberalisering De Russische president Medvedev en de Duitse bondskanselier Merkel in Berlijn in Op zijn eerste officiële bezoek in de Europese Unie beloofde Medvedev een nauwere samenwerking met Duitsland op het gebied van energie. Foto Anatoli Zhdanov (Hollandse Hoogte) energiegrootverbruikers, de VEMW, al jaren hoog. De oorzaak is dat we te veel gas gebruiken voor de opwekking van elektriciteit, zegt voorzitter Ton Spoor. Vroeger was de elektriciteitsprijs ook een punt van constante discussie tussen de overheid en de grootverbruikers. Tien jaar geleden was de prijs voor elektriciteit in Nederland en de omringende landen verschillend, en dat prijsverschil is er nog steeds. Dat los je met liberalisatie niet zomaar op. En wat gas betreft: vóór de liberalisatie betaalden we er marktprijzen voor, en nu ook. Het voordeel van de gasvoorraad gaat naar de overheid en niet naar de grootverbruikers. We hebben weliswaar meer variaties zien ontstaan in prijzen en contractvormen, maar er is nog maar een beperkt aantal keuzemogelijkheden en de liquiditeit op de markt is nog onvoldoende. De vraag is wat er was gebeurd als er geen liberalisering was geweest, zegt Skaugvoll. Dan had de overheid op basis van de ontwikkelingen op de grondstoffenmarkt de energieprijzen vastgesteld en had de consument dezelfde prijsstijging gezien. Dynamiek in de sector Lagere prijzen voor gas en elektriciteit waren niet zozeer de doelen van de liberalisering, zegt Jacques de Jong van instituut Clingendael. Meer innovatie, dat is eigenlijk de hele insteek geweest van de start van de liberalisering. De Jong, die van 1998 tot 2003 directeur van de Dienst uitvoering en Toezicht Energie (DTe) was en aan de wieg heeft gestaan van het liberaliseringsproces, vindt dat het ontegenzeggelijk veel dynamiek heeft opgeleverd in een sector die in zichzelf was gekeerd en weinig openstond voor prikkels van buiten. Daarbij zijn de kwaliteit van levering en de prijzen beter geworden. Of dat ook voor kleinverbruikers het geval is, daar kun je vraagtekens bij plaatsen. Dat komt ook doordat veel consumenten het niet echt interessant vinden om te gaan shoppen. De marktwerking in de energiesector is aan strenge regels gebonden en de Energiekamer (voorheen DTe) houdt daar toezicht op. Skaugvoll: Er is steeds meer regulering gekomen sinds het vrijkomen van de markt. Al die regels zorgen ervoor dat alle bedrijven dicht bij elkaar blijven zitten in hun prijzen en dienstverlening. Regulering moet de consument beschermen, maar moet het ook mogelijk maken dat marktpartijen zich richting klant kunnen onderscheiden. De essentie van de liberalisering is dat de klant het voor het zeggen heeft en keuzes kan maken. Verdere regulering moet die keuzevrijheid vergroten, niet het aanbod beperken om in verschillende klantbehoeftes te voorzien. Niettemin heeft de marktwerking de energiesector in snel tempo veranderd en voor de klant verbeterd, stelt Skaugvoll. Het heeft voor keuzevrijheid voor de consument gezorgd. En energiebedrijven zijn met nieuwe producten gekomen. Zo kunnen consumenten kiezen tussen verschillende contracten zoals vasteprijscontracten of contracten waarbij de klant een korting krijgt door te voldoen aan bepaalde voorwaarden. Klanten maken gebruik van de keuzemogelijkheden. Meer dan 40 procent van onze klanten heeft voor nieuwe contracten gekozen. Volgens Skaugvoll onderscheidt het energiebedrijf zich door consumenten een ruime keuze in energieproducten te bieden én een reeks van aanvullende energiebesparende producten en diensten die de klant kan financieren via de besparingen op de energienota. We kunnen meer verdienen door klanten te helpen bij het besparen van energie met nieuwe producten en diensten dan met het leveren van energie. Klanten waarderen dat lumen 9

10 De topmannen van Suez, Gerard Mestrallet (l), en Gaz de France, Jean-Francois Cirelli. De fusie tussen beide bedrijven levert een internationale energiegigant op die concurrentie moet kunnen bieden aan internationale spelers als het Russische Gazprom. Foto Eco Clement (Hollandse Hoogte) CONSUMENTENWAARDERING ENERGIEBEDRIJVEN De klanttevredenheid over de prestaties van energiebedrijven is sinds 2004 structureel verbeterd. Dit blijkt uit de publieksmonitor Prestaties Energiebedrijven Nederland (PEN), een onafhankelijk onderzoek naar de dienstverlening van de energiebedrijven. De klanttevredenheid wordt uitgedrukt in rapportcijfers voor twaalf verschillende criteria, variërend van dienstverlening tot prijs-kwaliteitverhouding. In het vierde kwartaal van 2007 gaven consumenten deze criteria een gemiddeld rapportcijfer van 7,0; in 2004 was dat 6,4. De grootste verbeteringen zijn zichtbaar bij de waardering van de afhandeling van klachten, verhuizingen, het wisselen van leverancier en stroomstoringen. De algemene tevredenheid is in dezelfde periode toegenomen van 7,1 naar 7,4. Bij kleine bedrijven is ook een verbetering zichtbaar. In het vierde kwartaal is het gemiddelde van alle 12 aspecten 6,8; in 2004 was dat 6,6. De algemene tevredenheid is toegenomen van 7,2 naar 7,3. De resultaten van het onderzoek zijn representatief voor de 7 miljoen huishoudens en kleine bedrijven in Nederland. (bron EnergieNed) ook meer. Over de jaren zien we een stabiele stijging van de algemene klanttevredenheid van Nuon de klanttevredenheid voor consumenten ligt momenteel op ruim 90 procent tevreden klanten. Het mooie is bovendien dat besparende diensten en producten een grote bijdrage kunnen leveren aan het duurzaam omgaan met energie en de vermindering van CO2-uitstoot. Hoe Europees is de markt? Dat er sinds vorig jaar een intentieverklaring van Nederland, België, Luxemburg, Duitsland en Frankrijk ligt voor een geïntegreerde Noordwest-Europese energiemarkt zegt al genoeg over de werking van de Europese markt. Vastgelegd is dat er voor 2009 een uitgewerkt plan moet zijn voor een probleemloze stroomhandel in Noordwest-Europa. Vooral de grootverbruikers merken dat de geliberaliseerde markt Europees gezien nog onvolwassen is en landsgrenzen nog een te grote rol spelen. Ze hebben bijvoorbeeld problemen om langetermijnlevering- en transportcontracten te verkrijgen. Het antwoord ligt in de verdere integratie van de Europese energiemarkten, meer marktwerking en concurrentie op Europese schaal en meer mogelijkheden om ook elders in Europa geschikte leveranciers te vinden. 10 lumen

11 dossier liberalisering Paul van Soest: Het internationale spel gaat amper meer over marktwerking, maar over macht, invloed en zeggenschap over het eigen energiesysteem VEMW-voorzitter Spoor noemt het voor Nederland daarom van groot belang betere handelsmogelijkheden te krijgen in West-Europa. Veel mensen denken dat het met liberalisering geregeld moet zijn, maar omdat energie een belangrijk strategisch goed is, moet er constant het juiste evenwicht worden gevonden. Sceptischer is Jan Paul van Soest, zelfstandig adviseur voor energie en milieu en tot voor kort voorzitter van de Bezinningsgroep Energie. Hij vindt dat het internationale spel amper meer over marktwerking gaat, maar over macht, invloed, zeggenschap over het eigen energiesysteem, en hoe er zoveel mogelijk en zeker gas uit Rusland is te krijgen. Nederland noemt hij vergeleken bij de overige Europese landen niet het beste maar naïefste jongetje van de klas. In Nederland hebben we de illusie opgebouwd dat we marktje moesten gaan spelen op ons eigen postzegelformaat, terwijl de grondstoffenmarkt wereldwijd is. Dat vergt een heel ander spel. Bovendien, stelt hij, wordt de elektriciteitsmarkt een oligopolistische Noordwest-Europese markt waarin uiteindelijk een handjevol spelers overblijft. Dat is het toekomstperspectief waar de BV Nederland mee om moet gaan. Dat energie in toenemende mate een schaars en daarmee strategisch goed is, wil volgens Jacques de Jong niet zeggen dat het dat zonder liberalisering niet zou zijn. Er is geen nationale grip meer op de energiemarkt. Net zomin als een nationaal energiebeleid. De Europese markt is zich aan het bewegen en volop in ontwikkeling. Maar het is een proces van lange adem. Neem alleen al de wijze waarop er grensoverschrijdend gehandeld moet worden in elektriciteit en gas. Bovendien zijn er veel uiteenlopende belangen die moeilijk te verenigen zijn. Baas over eigen energie De energieliberalisering en het op handen zijnde regeringsbesluit om de energiebedrijven te splitsen, leidden de afgelopen jaren tot tal van bespiegelingen, overwegend kritisch en sceptisch. Met verwijzingen naar de politisering van de levering van energie. Met ruggensteun van hun regeringen sluiten energiemaatschappijen in andere landen overeenkomsten die voor hun land de aanvoer van olie en gas veiligstellen, zoals de bilateralisering in de energieverkoop tussen landen als China en Iran, of Duitsland en Rusland via E.on en Gazprom. Die laatstgenoemde bilaterale overeenkomst maakte de Russen tot de grootste gasleverancier van E.on. En dat versmalt de vrije markt, schreef de verontruste oud-eurocommissaris Belastingen en heffingen Opbouw energierekening 33% Totaal: % 10% 17% 8% Transportkosten elektriciteit Leveringskosten elektriciteit Transportkosten aardgas Leveringskosten aardgas Switches Volgens EnergieNed is in % van de retailklanten van energiebedrijf veranderd. De jaren ervoor was dat 6%. Van de zakelijke klanten verandert jaarlijks zo n 30% van energieleverancier. Het aantal switches wordt sinds 2004 geteld aan de hand van het (switch) berichtenverkeer. Er zijn geen percentages bekend van voor lumen 11

12 Laurens Jan Brinkhorst met werknemers van de energiebedrijven ten tijde van het aannemen van de splitsingswet in Als D66-minister was Brinkhorst verantwoordelijk voor het wetsvoorstel om stroomnetten af te splitsen. Foto Peter Hilz (Hollandse Hoogte) Frits Bolkestein begin 2006 in de Volkskrant. Door geopolitieke belangen lijkt het of Europa twee decennia van neoliberalisme en globalisering wil inruilen voor protectionisme. De Europese energiemarkt is inmiddels een markt van nationale kampioenen geworden. Zo staat de fusie in 2007 van de Franse energieconcerns Suez en Gaz de France niet op zichzelf. Nu de fossiele brandstoffen olie en gas schaarser worden, verstevigen bijna alle Europese overheden hun greep op de nationale energiesector. Maar een nationale kampioen is aan Nederland voorbijgegaan. Was Nederland beter af geweest met meer industriepolitiek of een nationale kampioen? Om een bredere Europese marktwerking te bevorderen zou het volgens Van Soest een nuttige actie zijn geweest een aantal condities te scheppen waardoor er op zijn minst één extra speler in die Noordwest-Europese context kan worden gecreëerd. Dus niet een nationale kampioen, maar een groot, sterk bedrijf dat op de Europese markt een rol kan vervullen en zodoende de marktwerking op dat niveau kan verbeteren. Nederland met slechts 17 miljoen inwoners zal vergeleken met Frankrijk en Duitsland met respectievelijk 60 en 90 miljoen inwoners het spel anders moeten spelen, vindt Spoor. Nederland moet zorgen dat het een aantrekkelijke vestigingslocatie wordt, zodat er voldoende elektriciteitscentrales kunnen worden gebouwd en een betere positie ontstaat om concurrerende prijzen te krijgen. Bovendien wordt de leveringszekerheid dan ook versterkt. Nationale kampioen Volgens Greenchoice-directeur Van Rees heeft Nederland met zijn gasvoorraden altijd een soort van industriepolitiek gevoerd. GasTerra is op het gebied van kleingebruikers nagenoeg een monopolist. Voor die andere energiebedrijfjes heeft het niet zoveel zin om energiepolitiek te bedrijven, ze zijn gewoon te klein. Hoe kunnen wij met een paar kleine centrales een vuist maken richting buitenland? Nederland is ook te klein. We zullen dus in internationaal verband moeten gaan werken. Van Rees vindt de discussie over een nationale kampioen nergens op slaan. Je kunt Nuon, Essent en Eneco niet vergelijken met een Europese reus als E.on: die bestelt tien energiecentrales en zal daardoor korting krijgen. Een nationale kampioen kan daar niet tegenop boksen. Bovendien zal op den duur een nationale kampioen ook opgaan in een grote internationale speler. Voordat Nederland begon met liberaliseren, herinnert De Jong zich, heeft de overheid veel energie gestopt in het creëren van een nationale energiekampioen die klaar zou zijn voor de Europese markt. Maar toen puntje bij paaltje kwam, haakte een aantal provinciale aandeelhouders af. Dus einde oefening. Nu nog een nationale kampioen creëren is een illusie. We zijn te laat. Trouwens, wat is er tegen als Nuon in Duitse of Russische handen komt? Voor de leestafel Teus van Eck A new balance for the energy sector uitgegeven in eigen beheer Noud Köper Hoogspanning Uitgeverij Business Contact Verschijnt najaar lumen

13 column Peter Molengraaf Wij laten energie en informatie stromen De splitsing van de energiebedrijven is in volle gang. Ondanks de weerstand in het verleden is op 1 juli 2008 de eerste stap gezet: de geïntegreerde energiebedrijven vormden toen brede netbeheerders. De netbeheerders zijn eigenaar van de netten en zijn verplicht zelf (of met andere netbeheerders) de uitvoerende taken voor het beheer van de netten te doen. Bij Nuon is deze eerste stap meteen een reuzenstap geweest. We hebben niet alleen een brede netbeheerder gevormd, maar tegelijk ook ons personeel, onze contractrelaties en onze fysieke assets verdeeld over twee ondernemingen: een productie- en leveringsbedrijf en een netwerkbedrijf. We moeten nu nog één praktische stap zetten, namelijk het ontvlechten van de ondersteunende diensten en ICT-systemen. Dat vergt nog een aantal maanden. Aandeelhouders, bestuurders en commissarissen kunnen daarna besluiten om het bedrijf definitief op te delen. Volgens de wet moet dit uiterlijk 1 januari 2011 hebben plaatsgevonden. Nu het proces van splitsing is gestart, worden de contouren van het nieuwe netwerkbedrijf van Nuon steeds duidelijker. Vlak voor de zomer nam de Tweede Kamer een aantal belangrijke wetten aan. Daarin regelde de volksvertegenwoordiging de invoering van het capaciteitstarief, het leveranciersmodel en de uitrol van slimme meters voor consumenten. Deze en andere regelgeving bepalen het speelveld en de spelregels voor de nieuwe energiebedrijven. Wat zijn de taken van het netwerkbedrijf nieuwe stijl? Het zal niemand verbazen dat het aanleggen, onderhoud en beheer van de elektriciteits- en gasnetten onze kernactiviteit is. Bedrijven, instellingen en inwoners mogen erop vertrouwen dat de dagelijkse energie er gewoon is. Wij streven ernaar de energie ongehinderd en zo efficiënt mogelijk door de netten te laten stromen: 24 uur per dag, 7 dagen in de week. Een taak die de netbeheerder ook heeft, is het verzamelen en doorgeven van verbruiksgegevens naar de verschillende spelers in de energiemarkt. Hier leiden we informatiestromen in goede banen. Het belang van deze rol neemt toe, want de energiewereld staat aan de vooravond van een informatierevolutie. Als de slimme meter gemeengoed wordt, verandert de energiemarkt. Deze digitale apparatuur maakt het voor leveranciers mogelijk om keuzetarieven als daluren en weekendtarieven te ontwikkelen. Vraag en aanbod van producten en diensten op de energiemarkt zullen daarmee gevarieerder worden. Een belangrijke ontwikkeling in de energiemarkt is de decentrale opwekking van elektriciteit. Het is niet ondenkbaar dat in 2020 zo n 30 procent van de consumenten en bedrijven naast verbruiker ook producent is. Niet alleen het aantal energieproducenten zal fors toenemen. Ook zullen klanten afhankelijk van de beschikbaarheid van zon, wind en warmte de ene keer meer energie produceren en de andere keer meer energie consumeren. De uitwisseling van informatie over energiegebruik en -levering zal daardoor sterk toenemen. Want wie zelf producent wordt, wil weten wat het oplevert. Het managen van de informatiestromen over de energie die door de netten loopt, is een kerntaak van de netwerkbedrijven die intensiever wordt. Ik vind het een mooie uitdaging om vanuit dit perspectief leiding te geven aan het zelfstandig netwerkbedrijf van Nuon. Onze huidige kerntaken op het gebied van het beheer van elektriciteits- en gasnetten blijven we met onverminderde aandacht doen met daarbij de focus op de klant en efficiency. Informatie over energiestromen gaat een cruciale rol spelen in de transitie naar een duurzame energievoorziening. Díé uitdaging pakken we als zelfstandig netwerkbedrijf graag op. Peter Molengraaf directievoorzitter van het zelfstandige netwerkbedrijf dat wordt afgesplitst van Nuon lumen 13

14 Tekst Joost Bijlsma Foto Eddo Hartmann Zwarte diamanten Het maatschappelijk debat over hoge brandstofprijzen beperkt zich doorgaans tot olie (lees: benzine). De pomp is nu eenmaal de enige plek waar de doorsnee Nederlander zich rechtstreeks met dit fenomeen geconfronteerd ziet. Vroeger gebeurde dat ook als het kolenhok moest worden gevuld. Maar de kolenboer behoort inmiddels tot een uitstervend ras. Gelukkig maar, anders waren mensen zich een hoedje geschrokken. Want de stijging van de importprijs van steenkool doet nauwelijks onder voor de gemiddelde stijging van de olieprijs. De stijging van de steenkoolprijs zette vijf jaar geleden in. Hij liep toen op van 32 euro per ton in juni 2003 naar 51 in januari De jaren erna schommelde hij rond de 50 euro. Maar vanaf begin vorig jaar was de beer los. Toen zette de kolenprijs een ware demarrage in, die uitmondde in een meer dan verdubbelde inkoopprijs. Een belangrijke oorzaak van de prijsexplosie is volgens manager Jan van den Bor van Nuon Coal Desk de aangetrokken vraag. Door de groei van economieën in het Verre Oosten ontstond een grote extra behoefte aan steenkool voor opwekking van elektriciteit en productie van staal. Tekenend is dat China van netto-exporteur van steenkool, netto-importeur is geworden, zegt Van den Bor. Daar kwam deze winter nog bij dat het aanbod stokte. Kolen producerende landen kenden ieder hun eigen problemen. Zo kampte China met beperkt binnenlands transport door bevroren rivieren, had Australië last van de Importprijs steenkool (Amsterdam/Rotterdam/Antwerpen, year ahead) 2003 (12 juni) 32 euro/ton 2004 (1 januari) 51 euro/ton 2007 (1 januari) 51 euro/ton 14 lumen

15 infographic kolenprijs overstroming van een mijnbouwgebied en viel in Zuid-Afrika de stroom veelvuldig uit, waardoor mijnen kwamen stil te liggen. Nog een belangrijke oorzaak van de stijgende prijzen is volgens Van den Bor toegenomen transportkosten: die zijn in korte tijd verdrievoudigd. Het transport is duur geworden dankzij de grote vraag naar ijzererts, kolen en andere grondstoffen. Dat maakt scheepsruimte in bulkcarriers schaars. En aangezien het gros van de steenkool uit verre oorden komt, bepaalt transport vaak meer dan een derde van de prijs. Dat is ook de reden waarom Van den Bor niet verwacht dat de prijs snel weer gaat dalen. Het opvoeren van de transportcapaciteit duurt jaren en het ziet er niet naar uit dat de vraag naar grondstoffen snel daalt. De afnemer van elektriciteit zal de prijsstijging van steenkool in de portemonnee merken. Vooral het daltarief ( s nachts) lijdt eronder, omdat de prijs van steenkool op dat tarief de meeste weerslag heeft. Dat komt doordat s nachts vooral de basiscapaciteit van kolencentrales wordt ingezet. Want steenkool is ondanks alle prijsstijgingen nog steeds de goedkoopste brandstof voor opwekking van elektriciteit (1 januari) 80 euro/ton 2008 (12 juni) 112 euro/ton lumen 15

16 Tekst Joost Bijlsma Fotografie Tara Fallaux Meten, zelf weten? Meten is weten. Die stelregel geldt zeker voor de slimme meter. Dit nieuwe apparaat is in staat om zeer gedetailleerde informatie over energieconsumptie te verzamelen en vervolgens te verzenden. Overheden en energiebedrijven verwachten er veel van. Maar de verplichte invoering van de meter leidt tegelijk tot prangende vragen, bijvoorbeeld over privacy. Michiel Olij van netbeheerder Continuon, Michiel Karskens van de Consumentenbond en Ernst Vuyk van Ecofys en Organisatie voor Duurzame Energie gingen over de slimme meter in debat. De Tweede Kamer stemde deze zomer in met de verplichte invoering van zogeheten slimme meters voor consumenten. Oorspronkelijk zou de grootschalige verplichte invoering in 2009 starten, maar het parlement koos voor een afwachtende strategie. Eerst moet nog beter in beeld worden gebracht wat de praktische gevolgen van de invoering zijn. Voer voor discussie Van de slimme meter, die bij grootafnemers al gemeengoed is, wordt veel verwacht. Deze nieuwe op afstand uitleesbare apparaten geven direct en gedetailleerd inzage in het energieverbruik. Ze stellen netbeheerders in staat om relatief gemakkelijk na te gaan hoe het net functioneert en sneller in te grijpen als er storingen optreden. Elektriciteitsleveranciers zien de nieuwe meter graag Deelnemers discussie MICHIEL OLIJ, voormalig directeur van het slimmemeterproject (Infostroom) in opdracht van Continuon/Nuon. Nu directeur business development bij het nieuw gevormde netwerkbedrijf van Nuon. MICHIEL KARSKENS, beleidsadviseur Consumentenbond. ERNST VUYK, hoofd beleid en marktontwikkeling Gebouwde Omgeving Ecofys en voorzitter Organisatie Duurzame Energie. komen omdat deze het administratieve proces (energierekening, switchen of verhuizen) op termijn zou versoepelen. En politici zijn ervan gecharmeerd omdat de slimme meter een middel kan worden in het streven naar energiebesparing: frequente en gedetailleerde inzage in verbruik vergroot het energiebewustzijn, is de gedachte. Daarmee is ook meteen een mogelijke verdienste van de meter voor consumenten geformuleerd: de meter kan helpen om het energieverbruik te beperken en daarmee ook de energierekening naar beneden te brengen. Maar van de voordelen voor de consument is nog niet iedereen overtuigd. In de periode voorafgaande aan de discussie over de slimme meter in de Tweede Kamer verzette de Consumentenbond zich hevig, vooral tegen het verplichte karakter van de invoering. Een goede aanleiding om in debat te gaan over dit hete hangijzer. STELLING I Slimme meter biedt meer voordelen voor energiebedrijven dan voor consumenten Michiel Olij van Nuon gelooft dat alle betrokken partijen van de slimme meter zullen profiteren. Volgens hem is dat juist de kracht van het project: Er zijn verschillende redenen die individueel de hoge investering in slimme meters wellicht niet helemaal rechtvaardigen, maar gezamenlijk doen ze dat wel. Naast energiebesparing en een veel beter administratief proces waar ook de klant beter van wordt kun je denken aan het intelligentere netbeheer dat deze nieuwe meters mogelijk maken. Karskens van de Consumentenbond zet daar vraagtekens 16 lumen

17 rondetafeldiscussie slimme meter Michel Karskens: Als deze wet wordt ingevoerd, gaan wij naar de rechter bij: Ik vraag me af of het voor een beter netbeheer nodig is om individuele digitale slimme meters te plaatsen. Eén huishouden is immers niet relevant voor de balans in het net. Een straat of wijk misschien wel. Dat geldt ook voor storingen. Het is voor een netbeheerder niet zo interessant om te weten of ik geen stroom heb. Waarom plaatsen de netbedrijven niet één slimme meter in elk tussenstation, in plaats van een slimme meter bij elk individueel huishouden? Olij: Voor een echt intelligent net heb je toch echt beide nodig. Netbeheerders gaan de slimme meters daarom in middenspanningsruimten plaatsen en in individuele huishoudens. De individuele meters stellen netbeheerders in staat om bijvoorbeeld na te gaan of stroomkabels al volledig belast zijn of niet. Daardoor kan de netbeheerder overinvesteringen, zoals in transformatorruimten, vermijden; een voordeel waarvan de klant van het netbedrijf dat in publieke handen is straks direct meeprofiteert. Een laatste pluspunt van de slimme meter is dat we zwakke plekken tijdig kunnen opsporen en storingen voor kunnen zijn. Dit zijn geen verwachtingen, maar ervaringen die we nu al opdoen dankzij proefprojecten. Vuyk van Ecofys vraagt zich af of bij de ontwikkeling van wetgeving en de Nederlandse Technische Afspraak (NTA) voor de slimme meter wel voldoende is nagedacht over het belang van de consument: Wat ik nog erg mis, bijvoorbeeld in de NTA, die over de slimme meter gaat, is een visie over de rol ervan in de energietransitie. Meters kunnen een cruciale rol spelen in een toekomst waarin energie veel vaker decentraal wordt opgewekt. Over die toekomst is nog onvoldoende nagedacht. Bezitters van zonnepanelen, zoals ik, zullen nauwelijks zien dat ze terugleveren. Klassieke meters hebben een schijf die, als mijn zonnepanelen terugleveren aan het net, de andere kant opdraait. Dat geeft een goed gevoel. Zo n goed gevoel mis ik bij deze meter. Olij: Daar heb je een punt. In de NTA-discussie stond centraal: kunnen we de uitwisseling van de klant en het net goed meten? En dat kan de slimme meter prima. Je kunt ook goed nagaan wanneer zonnepanelen beginnen te voeden. Maar er is wel een punt waarin de slimme meter nog tekortschiet. De klant die op het net voedt, ziet op zijn meter de uitkomst van een som: wat hij voedt wordt afgetrokken van wat hij gebruikt. Daardoor kun je met de huidige slimme meters niet een-op-een nagaan hoeveel je zonnepanelen precies produceren. Natuurlijk kun je de meters daarop aanpassen. Maar het is de vraag of dat onderdeel moet zijn van de verplichte invoering. Want die aanpassing is technisch lastig en kostbaar. STELLING II De slimme meter draagt bij aan energiebesparing Volgens Vuyk heeft de nieuwe slimme meter nu nog te weinig te bieden ten opzichte van de oude meter op het gebied van energiebesparing. De meter zelf bespaart niet, deze leidt zelfs tot een hoger energieverbruik. Alleen via gedragseffecten valt voordeel te behalen en dan nog op termijn en in slechts een beperkt deel van de huishoudens. Vuyk: Het zou mooi zijn als je kunt zien dat jouw koelkast overmatig gebruikt, bijvoorbeeld omdat hij lekt. Ook over de plek van de meter moet je nadenken. Dan is de meterkast niet zo n beste. Als je gedrag wilt veranderen, kun je beter in de keuken of in de huiskamer bij de lumen 17

18 Michel Olij: Alle betrokken partijen zullen van de slimme meter profi teren thermostaat bijvoorbeeld worden geconfronteerd met je energieverbruik. Olij: In de nieuwe slimme meter zit een poort waaraan je een display kunt koppelen, die je in de woonkamer kunt zetten. Zo n display is een goede gedachte, maar die moet je als overheid niet opdringen, denk ik. Mensen willen zelf kunnen bepalen hoe zoiets eruitziet. Bovendien kunnen ze ook op een andere manier aan hun energieverbruik worden herinnerd dan via een display. Zo kunnen klanten met hun energieleverancier afspreken dat ze op de hoogte worden gehouden van hun energieverbruik. Dat kan via s met je verbruikersprofiel, dat je eventueel naast profielen van vergelijkbare afnemers legt. Ook kun je jouw energieleverancier een sms je laten versturen, zodra je boven een bepaald verbruik zit. Karskens: Waarom zou je via een derde op de hoogte moeten worden gehouden? Je kunt ook zonder slimme meter je verbruik uitlezen. Bijvoorbeeld via een goedkope optische lezer die de informatie via bluetooth naar een display of je computer zendt. Olij: Daarmee gooi je de bij stelling I genoemde andere motieven, zoals intelligent netbeheer en betere administratieve processen overboord. Dat lijkt mij niet wenselijk. Karskens: Feit is dat de digitale meter zelf meer energie verbruikt, terwijl de beoogde indirecte besparing nog uitermate onzeker is. Olij: Het klopt inderdaad dat de slimme meter zelf iets meer energie verbruikt, onder meer door een iets hoger wattage dan dat van de huidige meters. Maar je moet dat niet overdrijven. Alleen al het stand-byverbruik van de televisie leidt tot een veel grotere extra energieconsumptie. Karskens: Je moet niet alleen naar het verbruik van de meter zelf kijken, maar naar de hele infrastructuur eromheen, de keten. Dus ook de communicatiemodule die de meetgegevens doorzendt en de extra servers die nodig zijn voor dataverwerking van de verbruiksgegevens. Olij: Als je de hele keten wilt meenemen, moet je ook kijken naar de energievoordelen. Na invoering van de digitale meter hoeven meteropnemers niet langer naar de mensen voor controles. Dat scheelt benzine en dus energie. Vuyk: Is die afweging in de keten door de energiesector serieus onderzocht? Olij: Nee, in ieder geval niet door Continuon. De hamvraag is natuurlijk of het invoeren van de digitale meter indirect ook leidt tot energiebesparing. De hoop is gevestigd op de mogelijkheden die de meter biedt om het gedrag van de burgers te beïnvloeden. Daarvoor moet je diensten in de vorm van applicaties koppelen aan die meter. In de huidige voorstellen is dat niet verankerd. Het is wel het achterliggende idee van alle betrokken overheden in Europa. Eind juni heeft de Duitse regering slimme meters verplicht gesteld. Ze gaan er daar vanuit dat dit leidt tot 5 tot 15 procent energiebesparing. In Nederland worden de leveringsbedrijven straks verantwoordelijk voor het bevorderen van besparing. Die moeten met methoden komen waardoor consumenten bewuster met gas en elektriciteit omgaan. Karskens: Dat de leveranciers deze verantwoordelijkheid krijgen, vind ik heel vreemd. Want zij hebben alleen belang bij het verkopen van meer energie. Olij: Dat is te kort door de bocht. Energiebedrijven willen maatschappelijk verantwoord ondernemen, klanten vragen dat ook van ze. Bovendien kunnen ze geld verdienen met energiebesparende producten en -diensten. Vuyk: Het is nog geen gelopen race dat leveringsbedrij- 18 lumen

19 rondetafeldiscussie slimme meter Ernst Vuyk: De slimme meter leidt niet direct tot besparing ven verantwoordelijk worden voor energiebesparing. In het kader van de nationale aanpak voor energiebesparing Meer met Minder werken energiebedrijven samen met bouw-, installatiesector en overheid om een campagne te organiseren, zonder verplichtingen per bedrijf en klant. Hoe het ook zij, we zijn het erover eens dat de slimme meter niet direct tot besparing leidt en dat we nog moeten afwachten of dat indirect wél het geval zal zijn. STELLING III De slimme meter brengt de privacy in gevaar Al bij de vorige stelling werd duidelijk dat Michiel Karskens liever ziet dat de energiegegevens zoveel mogelijk binnenshuis blijven. Hij vreest privacyschendingen: De slimme meter zendt zeer gedetailleerde informatie, bijvoorbeeld verbruik per kwartier of per uur, door naar energiebedrijven. Dat schendt de privacy. Je kunt uit die gegevens bijvoorbeeld opmaken wanneer mensen naar bed gaan. Stel je voor dat zo n meter wordt gehackt. Aan dergelijke veiligheidsaspecten is veel te weinig aandacht besteed. Olij: Als je bedoelt dat de NTA 8130 te weinig zegt over hackgevaar, heb je een punt. Maar het is niet zo dat energiebedrijven nauwelijks aandacht hebben besteed aan veiligheid. In de proef die Nuon met slimme meters doet, wordt gewerkt met de informatieversleuteling die ook door de bancaire sector wordt gebruikt. We hebben de meters laten testen en ze hebben de status hackproof gekregen. Karskens: Dat derden zeer zorgvuldig dienen om te gaan met persoonsgegevens, spreekt vanzelf. Maar daaraan gaat nog een vraag vooraf: mag die privacygevoelige informatie überhaupt worden opgeslagen, zonder toestemming van de klant? Energieleveranciers hebben recht op de informatie die nodig is voor het opstellen van de rekening. Meer niet. Bottomline is voor de Consumentenbond dat de consument in vrijheid kan beslissen of hij zijn gegevens beschikbaar stelt. Als consumenten zelf zoveel mogelijk informatie willen verstrekken, dan is dat prima. Maar je mag ze daartoe niet tegen hun wil verplichten. Als deze wet wordt ingevoerd, gaan wij naar de rechter. We willen nagaan of het Europese recht op privacy in artikel 6 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens wordt geschonden. Vuyk: Dit vraagstuk heeft wel twee kanten, vind ik. De burger moet het recht hebben om persoonsgebonden informatie niet verplicht aan derden te hoeven verstrekken. Aan de andere kant kan de overheid gegevens verzamelen om een maatschappelijk belang, zoals energiebesparing, te dienen. Maar dan moet dat belang wel zijn aangetoond en dient er een democratisch besluit aan ten grondslag te liggen. En dat bewijs is nog onvoldoende geleverd. Olij: Ik ben het helemaal met jullie eens dat privacy een heikel punt is. Want we hebben het bij de slimme meter over een hoge informatiedichtheid. Het is nu aan de wetgevers om te bepalen wat wel en niet is geoorloofd. Zij leggen de komende tijd vast, welke gegevens de slimme meter precies mag verzenden en verzamelen en welke niet. Energiebedrijven zullen zich daaraan houden. Idealiter ontstaat er een situatie waarbij klanten cruciale gegevens dienen af te staan aan netbeheerders, zoals nu al het geval is. Daarnaast zou de klant moeten kunnen kiezen hoe uitgebreid de overige informatie is die hij vervolgens aan de leverancier wil vrijgeven voor gebruik. Dat is technisch prima mogelijk. lumen 19

20 Tekst Joost Bijlsma Foto s Rob Marinissen, Hollandse Hoogte Gert-Jan Swaving, programmamanager Energie van de provincie Groningen Een derde wordt straks híér opgewekt Na de energieliberalisering en Al Gore zijn de actualiteiten over energie en klimaat in een stroomversnelling geraakt. Hoe blijf je op de hoogte en schat je alles op waarde? In Lumen analyseert een beleidsmaker recent nieuws en geeft zijn mening. Aflevering 2: Gert-Jan Swaving, programmamanager Energie van de provincie Groningen. Hij ziet toe op de uitvoering van het Energieakkoord Noord-Nederland. 20 lumen