Kleuterparticipatie doet ertoe

Transcriptie

1 sw Schoolwijzer Kleuterparticipatie Eva Tiquet doet ertoe Het kleuteronderwijs laat niemand onberoerd. Maar waarom zien we sommige kleuters niet of te weinig op school? En wat kunnen we hieraan doen? Enkele recente rapporten geven antwoorden en vatten samen wat er nodig is om kleuters vaker in onze klassen (gelukkig) te zien. Door in te zetten op kleuteronderwijs kunnen we bijdragen aan meer gelijke onderwijskansen. Niet alleen verhogen zo de slaagkansen van kinderen in hun verdere schoolloopbaan. Maar deze effecten laten zich ook voelen in een betere gezondheid, sociale vaardigheden en latere tewerkstelling. James Heckman, Nobelprijswinnaar economie, berekende dat kwaliteitsvolle programma s voor jonge kinderen met een lagere sociaaleconomische status (SES), later de remediëringskosten en kosten van sociale voorzieningen doen dalen: In fact, every dollar invested in quality early childhood development for disadvantaged children produces a 7 percent to 10 percent return, per child, per year. 1 Simon Giotto, auteur van De Staat van het Gezin. Wie zorgt voor onze kinderen? verwoordt het zo: Door te investeren in kinderen in de gevoelige periodes van de jongste leeftijd kan later polarisering voorkomen of verminderd worden. Dit zal nooit voldoende zijn. Er blijft nood aan een vangnet. Maar preventie kan het vaak duurdere vangnet ontlasten. Investeren in die eerste levensjaren is zo belangrijk omdat het een periode is waarin kinderen snel groeien en veranderen. Hun interesses, communicatievaardigheden, intellectuele mogelijkheden, zenuwstelsel, evolueren zeer snel. Tegelijk ontwikkelen jonge kinderen een sterke emotionele en veilige band met hun ouders en andere opvoeders (grootouders, opvang, kleuterjuf). Kinderen hebben nood aan aandacht, begeleiding, bescherming en verzorging van deze personen, die aangepast is aan hun noden en vaardigheden. Kwaliteit als onmisbaar gegeven Kwaliteitsvol kleuteronderwijs - onderwijs dat inspeelt op de noden van kleuters - is essentieel. In deze omgeving voelen ze zich goed en zijn ze zowel emotioneel als fysiek veilig. Kinderen moeten ook intensief en geconcentreerd betrokken zijn op hun omgeving en op de activiteiten. Enkel een positieve interactie tussen het kind en zijn/haar directe omgeving heeft een krachtig effect op de ontwikkeling. Kleuteronderwijs van lage kwaliteit kan zelfs nadelige effecten hebben op de ontwikkeling van kinderen. In het artikel Alle kleuters regelmatig naar school? Een pleidooi voor zorg én leren. (Basis 12, 2016) gaat Michel Vandenbroeck sterk in op de noodzaak om zowel aan zorg als aan leren belang toe te kennen. Door vanuit zo n holistisch perspectief naar kinderen te kijken, zie je hen niet enkel als cognitieve wezens, maar stel je de totale persoonlijkheidsontwikkeling als uitgangspunt. 17

2 Inzetten op kleuterparticipatie impliceert ook, en vooral, werken aan kwaliteitsvol kleuteronderwijs. De nood aan dit perspectief wordt ook benadrukt door het Comité van de Verenigde Naties voor kinderrechten2. Het recht op ontwikkeling (artikel 6 IVRK 3), het recht op een goede gezondheid (artikel 24 IVRK) en het recht op leren (artikels 28 en 29 IVRK) moeten als één geheel gezien worden. Met deze drie invalshoeken moet rekening gehouden worden. Door eenzijdig in te zetten op één recht, misken je de andere en geraakt het evenwicht zoek. Uiteindelijk zijn het de kleuters die hier de gevolgen van dragen. Als we kwaliteitsvol kleuteronderwijs vooropstellen kan je niet om 18 het personeel heen. Door in te zetten op de professionalisering én arbeidsvoorwaarden van onze kleuterschoolteams, zet je als beleid stappen vooruit in het creëren van ontwikkelingskansen voor kleuters. Dat betekent ook ervoor zorgen dat teams effectief kunnen samenwerken, kinderen kunnen observeren en tijd vrijmaken voor gesprekken met ouders. Dit realiseren vereist volgehouden inspanningen en een consistent en structureel beleid dat de complexiteit van het werken met een diversiteit aan kinderen en gezinnen erkent. 4 Hoe is het gesteld met kleuterparticipatie? Het regeerakkoord en de beleidsnota s Onderwijs, Welzijn, Inburgering en Integratie duiden op het belang van het naar school gaan van kleuters. Binnen de beleidsnota Onderwijs wordt inzetten op de maximale participatie aan kleuteronderwijs vanaf drie jaar als doel geformuleerd om zo voluit te gaan voor het verhogen van de slaagkansen van kinderen in hun verdere schoolloopbaan. In Vlaanderen is het kleuteronderwijs al goed gekend. Ook al is er geen leerplicht, toch is de grote meerderheid van de kleuters ingeschreven en regelmatig aanwezig. In het schooljaar waren bijna kleuters ingeschre-

3 ven. In tabel 1 (blz. 20) zie je wat dat voor de verschillende leeftijden betekent. Een kleine groep gaat niet of onvoldoende naar de kleuterklas. We weten dat deelname aan kleuteronderwijs positieve effecten kan hebben op de ontwikkeling van kinderen. Vooral voor sociaal zwakkere kinderen kan het risico op toekomstige achterstand (in de latere schoolloopbaan) en de achterstand zelf verkleind worden. Net daarom is het zo belangrijk om in te zetten op kleuterparticipatie: het inschrijven in het kleuteronderwijs én regelmatig deelnemen. Het is dan ook belangrijk te achterhalen welke kinderen niet of onvoldoende participeren, welke acties, maatregelen en instrumenten werken en welke niet. De administratie van het Departement Onderwijs & Vorming maakte een uitvoerig rapport 5 dat bestaat uit een kwantitatief onderzoek, een literatuuronderzoek, een inventaris van de belangrijkste acties en maatregelen van de afgelopen jaren en een kwalitatief onderzoek. Het is de eerste keer dat voor Vlaanderen een rapport een helder beeld schept over het profiel van kleuters. We geven in dit artikel enkele cijfers uit het rapport en een overzicht van drempels en hefbomen tot kleuterparticipatie. Kleuterparticipatie in cijfers Als het om inschrijvingen in het kleuteronderwijs gaat, geldt: hoe ouder de kleuter, hoe hoger het percentage ingeschreven kleuters. Dat gaat van 82,2% op 2-jarige leeftijd tot 99% bij de 5-jarigen. Kleuters met een niet- Belgische nationaliteit schrijven vaak op latere leeftijd in. Maar eens 5 jaar is dat verschil bijna weggewerkt. Hoe meer een kleuter aantikt op SESkenmerken 6, hoe later deze wordt ingeschreven. Maar ook deze verschillen zijn weggewerkt als de kleuters 5 jaar zijn. Het aantal niet-ingeschreven kleuters in het Vlaamse Gewest is zeer beperkt: 1,4% van de kleuters is niet ingeschreven (in 2014). Dat zijn 3291 kleuters waarvan de grootste groep deze van de driejarigen is. 43% van de niet-ingeschreven kleuters woont in Antwerpen en Gent. Het Agent schap voor onderwijsdiensten (AgODi) bekeek de toestand van deze kleuters op het moment dat ze leerplichtig werden. 75% van deze niet-ingeschreven kleuters was verhuisd, kreeg huisonderwijs of een vrijstelling van de leerplicht. Uiteindelijk vormt maar een beperkt deel van de kleuters die niet ingeschreven is, een zorgwekkende groep. Ook bij het regelmatig aanwezig zijn, gaat de redenering op: hoe ouder, hoe vaker aanwezig. En ook hier zijn er grote verschillen: niet- Belgen zijn vaker dan Belgen onvoldoende aanwezig maar de verschillen worden kleiner met de leeftijd. Kinderen die aantikken op thuistaal niet Nederlands en opleiding moeder zijn meer afwezig. Kleuters die onvoldoende aanwezig zijn, vinden we vooral terug in de grootsteden, maar ook in andere steden en gemeenten. Er zijn wel grote lokale verschillen. De onderzoekers legden de onderwijskansarmoede-index 7 (OKI) naast het percentage onvoldoende aanwezigheid. Zo hebben Turnhout, Aalst, Sint- Niklaas en Oostende ongeveer dezelfde OKI, maar verschilt het percentage onvoldoende aanwezig: van 9,1% (Turnhout) tot 13,1% (Oostende). Het valt ook op dat Brusselse gemeenten, ondanks hoge scores op onderwijskansarmoede, weinig onvoldoende aanwezige kleuters hebben. Zo heeft Sint-Jans-Molenbeek een hoge OKI (67,7%), maar een relatief laag percentage onvoldoende aanwezige kleuters (9,9%). De onderzoekers zien een mogelijke verklaring in de capaciteitsdruk waardoor Brusselse ouders sterk gemotiveerd zouden zijn om hun kinderen naar school te sturen. Schoolse achterstand Het kwantitatieve rapport analyseert de gegevens van alle kinderen geboren in 2006 die op 2,5-jarige leeftijd kunnen instromen vanaf het schooljaar Dit is het schooljaar waarin voor het eerst de leerlingenkenmerken (SES) beschikbaar waren. Het rapport bekijkt de schoolse vertraging van deze groep kinderen aan de hand van de meest actuele cijfers (schooljaar ). Een normaal gevorderde kleuter zal dan in het derde jaar lager onderwijs zitten. Op deze manier wordt een beeld gegeven van het afgelegd kleutertraject en het verband met de schoolloopbaan. Hoe is het gesteld met de schoolse achterstand op 8-jarige leeftijd van de kinderen die in 2008 al dan niet startten met kleuteronderwijs en hier al dan niet voldoende aan participeerden? Gemiddeld heeft een kind uit de groep geboortejaar ,2% kans om op 8-jarige leeftijd één of meerdere jaren schoolse achterstand op te lopen. Kinderen die het meest optimale kleutertraject volgden (dus voldoen- Een belangrijke hefboom voor kleuterparticipatie is inzetten op de professionalisering van kleuteronderwijzers. 19

4 Deelname volgens leeftijd (schooljaar ) Leeftijd % in het kleuteronderwijs Verwachte halve dagen % ingeschreven kleuters dat ingeschreven aanwezigheid voldoende aanwezig was 3 jaar 98,5 % ,4 % 4 jaar 98,6 % ,9 % 5 jaar 98,7 % ,9 % Bron: Onderzoek naar kleuterparticipatie eindrapport de aanwezig waren tijdens al hun kleuterjaren) hebben 7% kans op schoolse vertraging. EU-onderdanen met dergelijk traject hebben 11% kans en niet-eu-onderdanen liefst 19% kans op schoolse vertraging. Het volgen van een ideaal kleutertraject volstaat niet om alle schoolse vertraging te verhinderen. Maar het is wel zo dat naarmate een kleuter meer halve dagen afwezig is, de kans op schoolse vertraging vergroot. Contact met ouders werkt drempel weg Onbekend maakt onbemind. Dat geldt ook voor het kleuteronderwijs en zeker voor de jongste kleuters. Alle ouders hebben vragen en vaak zijn dit zorgvragen: Kan mijn kind slapen op school? Kan het rustig haar boterhammen opeten? Moet mijn zoon zindelijk zijn? Thuis spreken we geen Nederlands, hoe moet dat op school? Dat kunnen echte drempels worden als ouders ons kleuteronderwijs niet kennen, er slechte ervaringen mee hebben, een andere visie hebben of een andere taal spreken. Het is daarom belangrijk dat ouders weten wat kleuteronderwijs inhoudt en wat ze ervan kunnen verwachten. Dat kan door persoonlijke contacten met bijvoorbeeld Kind en Gezin, CLB, of een informatieve website (van de school). Eenmaal kinderen zijn ingeschreven, blijft het een meerwaarde om ouders te betrekken. Bij het sensibiliseren van ouders is een diverse aanpak aangewezen aangezien de problematieken te maken hebben met verschillen in taal, cultuur, en sociaaleconomische status. Het frequent, tijdig en op een gelijkwaardige manier met deze ouders communiceren, blijkt positieve effecten te hebben. Het is vooral de kleuterjuf die hier een sleutelrol vervult. Professionalisering Een diverse aanpak, op maat van zowel de ouders als de kleuters, vraagt ervaren personeelsleden. Daarom ziet het rapport het als een belangrijke hefboom voor kleuterparticipatie om in te zetten op de professionalisering van kleuteronderwijzers. Dit moet kaderen in een gedragen en transparant beleid over kleuterparticipatie. Want in vele Vlaamse en Brusselse kleuterscholen komen de beginnende kleuteronderwijzers terecht bij de jongste kleuters. Vaak zijn deze startende leraren onvoldoende voorbereid voor de complexe opdracht: inspelen op leer- en zorgbehoeften van jonge kleuters en ouders betrekken bij het onderwijsgebeuren om kleuterparticipatie te bevorderen. Om het personeel in de kleuterschool beter te ondersteunen, ziet het rapport enkele mogelijkheden zoals mentoren voor startende personeelsleden, gerichte nascholingen en een duo-job met de zorgleerkracht. Daarnaast moet binnen de kleuterschool een leergemeenschap gecreëerd worden zodat regelmatig teamoverleg gegarandeerd is. Maar scholen moeten ook beroep kunnen doen op de pedagogische begeleiding voor gerichte ondersteuning, tot op de klasvloer. Samenwerking Scholen moeten niet telkens het warm water uitvinden. Het rapport vindt samenwerking tussen scholen dan ook een hefboom. Zo zijn er vandaag al scholen die brugfiguren inzetten of gezamenlijke acties uitwerken. De kleutercoördinator op het niveau van de scholengemeenschap ondersteunt dit. Daarnaast kan de samenwerking met andere partners - Kind en Gezin, centrum leerlingenbegeleiding (CLB) en de lokale overlegplatformen - ook een meerwaarde betekenen voor kleuterparticipatie. Deze samenwerking verloopt nog niet optimaal. Zo is kleuterparticipatie geen prioriteit van de CLB. Tegelijk geeft het rapport aan dat door het groot verloop van deskundig personeel in deze organisaties het verderzetten van projecten in gevaar is. En het beleid? Hefbomen en drempels voor kleuterparticipatie liggen niet enkel bij de ouders, het personeel en de scholen, maar ook bij het beleid. Zo blijft er een capaciteitsdruk. Als kleuters niet naar de keuzeschool van hun ouders kunnen, dan kan dit de kleuterparticipatie hinderen. Ook schoolgebouwen die niet (meer) aangepast zijn aan de noden van kleuters zetten een rem op de deelname aan kleuteronderwijs. Als ouders overtuigd zijn van het belang van kleuteronderwijs, moeten hun kleuters nog ingeschreven geraken. Daar wringt soms ook het schoentje. Het inschrijvingsbeleid is voor veel ouders onduidelijk. Vooral in steden moet er zeer vroeg en online ingeschreven worden, wat niet altijd vanzelfsprekend is. Tot slot is het beschikken over correcte data van afwezigheden essentieel. Zo kan het schoolbeleid hierop afgestemd worden. Samen in actie Het eindrapport werd oorspronkelijk tegen april 2016 beloofd. Maar pas half december 2016 werd het vrijgegeven. Dat gebeurde tegelijk met de 20

5 lancering van het actieplan kleuterparticipatie: elke dag kleuteronderwijs telt. Met het actieplan wil de onderwijsminister blijven inzetten op sterk kleuteronderwijs en op een hoge participatiegraad om zo de schoolse achterstand en ongekwalificeerde uitstroom verder terug te dringen, maar ook de kennis van het Nederlands te versterken. 8 Het actieplan gaat uit van een sterk kwantitatieve benadering van kleuterparticipatie. Er wordt gestreefd naar een maximale participatie zowel van inschrijvingen als van aanwezigheden. Dat vraagt permanente aandacht en inspanningen. Om dat te realiseren is er nood aan synergie op het centrale beleidsniveau waar zowel Onderwijs als Welzijn zich over jonge kinderen ontfermen. Maar ook lokaal moeten deze beleidsniveaus meer samenwerken. Er wordt echter geen model naar voren geschoven omdat de situatie lokaal zeer divers is. Om zoveel mogelijk kinderen te laten participeren aan kleuteronderwijs moeten maatregelen genomen worden die aangepast zijn aan de lokale uitdagingen. Dat betekent dat verschillende actoren betrokken zijn en dat zij allemaal bewust moeten zijn van het belang van kleuterparticipatie. Het is een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Deze visie vormt het vertrekpunt van enkele acties: Scholen en leraren moeten blijvende aandacht hebben voor de taalontwikkeling van kleuters en inzetten op ouderbetrokkenheid. Ze moeten gaan voor een, door het schoolteam, gedragen visie en schoolbeleid rond kleuterparticipatie. Deze aandachtspunten blijven in het actieplan wel vaag geformuleerd Vanaf 1 januari 2017 werd er een kleutercoördinator aangesteld die het thema kleuterparticipatie op lokaal en Vlaams niveau op de agenda houdt. Zij helpt het bestaande (lokale) beleid versterken en biedt ondersteuning. Er wordt ingezet op het optimaliseren van de dataverzameling, -ontsluiting, monitoring van inschrijvingen en aanwezigheden in het kleuteronderwijs. Relevante gegevens moeten snel terechtkomen bij de (lokale) actoren zodat een vlotte opvolging mogelijk wordt. Ouders, en vooral ouders uit kwetsbare groepen, gericht informeren, sensibiliseren, toeleiden en ondersteunen. De samenwerking bevorderen met en tussen lokale actoren (vooral Lokaal Overlegplatform, Huis van het Kind, lokaal bestuur, school en CLB). Het verhogen van de deelname van (rond)trekkende kleuters. Het bevorderen van een warme overgang tussen thuis of opvang en onderwijs. Ondertussen bereidt ook de werkgroep kleuterparticipatie van de Vlaamse Onderwijsraad een advies voor over het actieplan. Je kan het vanaf half februari vinden op www. vlor.be. Kwantiteit is onvoldoende Het is een verdienste van het eindrapport en het actieplan dat de waarde van kleuteronderwijs erkend wordt en dat kleuterparticipatie niet beschouwd wordt als een probleem in de marge. Maar in het streven naar kleuterparticipatie moeten kwantiteit én kwaliteit hand in hand gaan. Dat blijkt ook uit de verschillende onderzoeken, het eindrapport en ervaringen van betrokkenen. Op dit moment focust het actieplan te veel op cijfers en het bereiken van maximale aanwezigheden. In het kleuteronderwijs wordt intens, kindgericht en geëngageerd met jonge kinderen gewerkt. Het actieplan doet ook beroep op dit verantwoordelijkheidsgevoel. Maar dat is onvoldoende. Want inzetten op kleuterparticipatie impliceert ook, en vooral, werken aan kwaliteitsvol kleuteronderwijs. Dat vraagt volgehouden investeringen en een consistent en structureel beleid. Zo kan je in het kwalitatief onderzoek lezen dat het nodig is om financiële middelen te voorzien voor zorgomkadering, infrastructuur, acties gefocust op anderstalige kleuters en ouders, meer mentoren en kinderverzorgers. n Ook al is er geen leerplicht, toch is de grote meerderheid van de kleuters ingeschreven en regelmatig aanwezig. n 1. geraadpleegd op Van Laere, K, & Vandenbroeck, M (2014). 100 jaar leerplicht in België: en nu de kleuters?. Pedagogiek, jg 34, p Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind 4. Zie ook: Een tweesporenbeleid inzake kinderarmoede, Michel Vandenbroek en Wim Van Lancker, juni 2014, VLAS-studies Zie 6. Om de socio-economische status (SES) van de leerlingen te vatten, wordt gebruik gemaakt van deze indicatoren: buurt, thuistaal, opleiding moeder, schooltoelage. 7. Onderwijskansarmoede index (OKI): het aantal leerlingenkenmerken (zie voetnoot 6) waarop leerlingen aantikken, gedeeld door het totaal aantal leerlingen (naar woonplaats van de leerlingen) p