Running head: ONBEWUSTE DETECTIE VAN RIVAALKENMERKEN HOGE HAKKEN, ECHTE LIEFDE: JALOEZIE EN DE ONBEWUSTE DETECTIE VAN RIVAALKENMERKEN

Transcriptie

1 Jaloezie en Rivaalkenmerken 1 Running head: ONBEWUSTE DETECTIE VAN RIVAALKENMERKEN HOGE HAKKEN, ECHTE LIEFDE: JALOEZIE EN DE ONBEWUSTE DETECTIE VAN RIVAALKENMERKEN Karlijn Massar en Bram Buunk Rijksuniversiteit Groningen Mark Dechesne Radboud Universiteit Nijmegen Maart 2005 Aantal woorden: 2394 Contact: Karlijn Massar Rijksuniversiteit Groningen Sociale en Organisatiepsychologie Grote Kruisstraat 2/ TS Groningen k.massar@ppsw.rug.nl

2 Jaloezie en Rivaalkenmerken 2 Samenvatting Het huidige experiment is opgezet om te onderzoeken of het subliminaal aanbieden van rivaalkenmerken invloed heeft op gerapporteerde jaloezie. Verwacht werd dat vrouwen meer jaloezie zouden rapporteren na subliminale blootstelling aan woorden gerelateerd aan fysieke aantrekkelijkheid, en dat mannen meer jaloezie zouden rapporteren na subliminale blootstelling aan woorden gerelateerd aan sociale dominantie. Tevens werd de rol van de eigen Partnerwaarde in de relatie tussen rivaalkenmerken en jaloezie onderzocht. De verwachtingen worden bevestigd, met name voor personen met een hoge partnerwaarde.

3 Jaloezie en Rivaalkenmerken 3 Inleiding 'The green eyed monster'. Deze uitdrukking, door Shakespeare geïntroduceerd, geeft aan dat jaloezie over het algemeen als een negatieve emotie beschouwd wordt. Maar jaloezie is niet alleen maar 'slecht'. Jaloezie wordt door evolutionair psychologen beschouwd als een basaal, adaptief mechanisme om ontrouw tegen te gaan en de relatie te beschermen. Het treedt op wanneer er bedreigingen voor de relatie waargenomen worden door de aanwezigheid van werkelijke of ingebeelde rivalen. Jaloezie functioneert op die momenten als een signaal-emotie, die aanzet tot actie. Onderzoek heeft uitgewezen dat het al dan niet optreden van jaloezie in belangrijke mate te maken heeft met de eigenschappen van de rivaal (Dijkstra & Buunk, 1998, 2001). Mensen vergelijken deze rivaalkenmerken met kenmerken van henzelf. Met name de factoren die bijdragen aan de partnerwaarde van de rivaal de eigenschappen die ervoor zorgen dat hij of zij een aantrekkelijke partner zou zijn voor anderen zijn relevante dimensies waarop vergeleken wordt: rivalen met een hoge partnerwaarde zijn bijzonder bedreigend voor de relatie (Buss, Shackelford, Choe, Buunk & Dijkstra, 2000; Dijkstra & Buunk, 1998). Mannen en vrouwen worden niet door dezelfde rivaalkenmerken jaloers. Uit verschillende studies blijkt dat mannen vooral jaloers worden van een rivaal die assertief, succesvol en zelfverzekerd is, mede omdat dit de eigenschappen zijn die vrouwen belangrijk vinden in een partner. Vrouwen vinden een fysiek aantrekkelijke rivale juist bedreigend, omdat mannen deze eigenschappen graag zien in een partner (Buss et al., 2000; Dijkstra & Buunk, 1998, 2001).

4 Jaloezie en Rivaalkenmerken 4 Maar kunnen mensen rivalen ook in een oogwenk op hun waarde schatten? Met andere woorden, is rivaal-evaluatie een onbewust verlopend proces? In de onstaansgeschiedenis van de mens was het cruciaal om zo snel mogelijk op (nieuwe) stimuli te reageren. Met name de vaardigheid om gedrag van anderen dat betrekking heeft op voortplanting en overleven correct in te kunnen schatten was van belang. Daarom gaat de evolutionaire psychologie ervan uit dat het categoriseren van sociale stimuli zich heeft ontwikkeld tot een snel en automatisch verlopend proces (Ambady & Rosenthal, 1992; Fetchenauer & Buunk, 2002). Het evalueren van rivalen is ook een proces van categorisatie. Onderzoek van onder anderen Devine (1989) naar de invloed van onbewuste waarneming van stimuli op persoonsevaluaties, heeft uitgewezen dat subliminale priming met woorden invloed heeft op de manier waarop (ambigu) gedrag wordt geïnterpreteerd. Is rivaalevaluatie inderdaad een onbewust verlopend proces, dan zouden ook subliminaal waargenomen woorden die betrekking hebben op rivaalkenmerken een effect op gerapporteerde jaloezie moeten hebben. Niet alleen de kenmerken van de rivaal, ook de eigen positie op de 'relatiemarkt' is van belang bij het inschatten van de bedreiging die van een rivaal uit gaat. Deze marktpositie wordt ook wel aangeduid met de term Partnerwaarde 1 (Landolt, Lalumiere & Quinsey, 1995). Vergelijkingen met rivalen worden gemaakt op basis van zowel de eigen partnerwaarde als die van de rivaal. Valt deze vergelijking in het voordeel van de rivaal uit, dan neemt de jaloezie toe. Uit onderzoek van Buunk en Dijkstra (in druk) bleek dat bij vrouwen - de eigen lichaamsbouw de ervaren jaloezie over een rivale modereerde: vrouwen die een goed figuur hadden, werden jaloerser van een rivale die eveneens een mooi figuur had dan vrouwen die een minder goed figuur hadden.

5 Jaloezie en Rivaalkenmerken 5 Samenvattend kunnen er een aantal specifieke verwachtingen voor het huidige onderzoek gegenereerd worden. Wij verwachten dat proefpersonen rivaalkenmerken die sublimimaal worden aangeboden, zullen projecteren op een persoon die kort in een scenario wordt beschreven. Deze subliminale priming met rivaalkenmerken zal bij vrouwen vooral jaloezie zal opwekken als deze woorden betrekking hebben op aantrekkelijkheid. Bij mannen zullen woorden die betrekking hebben op sociale dominantie de meeste jaloezie oproepen. Tot slot verwachten wij dat de eigen Partnerwaarde van de proefpersonen als een moderator op de relatie tussen rivaalkenmerken en jaloezie zal functioneren, waarbij personen met een lage partnerwaarde meer jaloezie zullen rapporteren dan personen met een hoge partnerwaarde. Methode Deelnemers en design Er hebben 74 heteroseksuele studenten van de Rijksuniversiteit Groningen deelgenomen aan dit onderzoek. Mannen en vrouwen werden willekeurig toegewezen aan ofwel de sociale dominantie-conditie (n man = 14, n vrouw = 21), ofwel de aantrekkelijkheids-conditie (n man = 19, n vrouw = 20). Het onderzoek werd afgenomen tezamen met twee andere onderzoeken. Materiaal Om Partnerwaarde te meten werd gebruik gemaakt van de Nederlandse vertaling van de Self-Perceived Mating Success Scale (Landolt et al., 1995). Proefpersonen konden op een vijf-puntsschaal (1 = helemaal niet, 5 = helemaal wel) aangeven in hoeverre uitspraken over hun marktwaarde als partner op hen van toepassing waren. Voorbeelden: 'Ik krijg

6 Jaloezie en Rivaalkenmerken 6 veel complimenten van personen van de andere sekse', 'Personen van de andere sekse geven aan seks met mij te willen'. De betrouwbaarheid van de schaal was goed (alpha =.75, M = 3.33, SD =.51). De gebruikte woorden voor de subliminale priming in de verschillende condities komen voort uit onderzoek van Dijkstra en Buunk (2002) waarin mannen en vrouwen zelf woorden hebben gegenereerd die betrekking hadden op aantrekkelijkheid en sociale dominantie. De woorden die in het huidige experiment zijn gebruikt, waren woorden die in dat onderzoek het meeste werden genoemd als de kernwoorden van deze constructen. Jaloezie is gemeten met een jaloezie-schuifbalk op het computerscherm met als uiteinden 0 (= helemaal niet jaloers) tot 100 (= heel erg jaloers). Proefpersonen konden met de muis de knop op deze balk heen en weer schuiven (M = 65.20, SD = 25.29). Procedure Proefpersonen werd verzocht achter een computerscherm plaats te nemen, waarop alle instructies en vragenlijsten werden gepresenteerd. Na het invullen van de Partnerwaarde vragenlijst kregen zij een taak waarin zij subliminaal blootgesteld werden aan woorden die betrekking hadden op rivaalkenmerken. Proefpersonen kregen de opdracht zo snel mogelijk te bepalen of twee op het scherm gepresenteerde woorden met elkaar geassocieerd waren. Deze 'associatiewoorden' hadden geen betrekking op rivaalkenmerken, maar waren neutrale woorden als 'huis', 'tuin' en 'boom'. Een trial zag er als volgt uit: het eerste associatiewoord werd op het beeldscherm gepresenteerd gedurende 1.5 seconden, direct gevolgd door een primewoord. Dit woord was een persoonlijk voornaamwoord, afhankelijk van de sekse van de proefpersoon ofwel hij ofwel zij, dat 17 ms werd aangeboden. Vervolgens

7 Jaloezie en Rivaalkenmerken 7 werd een tweede primewoord voor 17 ms aangeboden, een rivaalkenmerk dat ofwel op aantrekkelijkheid, ofwel op sociale dominantie betrekking had. Tot slot verscheen het tweede 'associatiewoord' op het scherm, dit bleef weer 1.5 seconden staan. Hierna kreeg de proefpersoon de opdracht om zo snel mogelijk op de JA of de NEE knop te drukken om aan te geven of de twee associatiewoorden wel of niet met elkaar geassocieerd waren. Priming in de aantrekkelijkheidsconditie gebeurde met de volgende woorden: mooi, knap, slank, sexy. In de sociale dominantieconditie werden de volgende woorden gebruikt: stoer, macht, succes, geld. Elk rivaalkenmerk werd vijf keer gepresenteerd, wat in totaal 20 trials opleverde voor elke proefpersoon. Na deze associatietaak kregen proefpersonen het door Dijkstra en Buunk (1998) ontwikkelde scenario te lezen waarin beschreven werd hoe een persoon van hun eigen sekse met hun partner flirtte. Proefpersonen werd gevraagd zich goed in te leven in de situatie, waarna zij op de jaloezie-slider konden aangeven hoe jaloers ze zich zouden voelen als deze situatie hen zou overkomen. Resultaten Regressie-analyses Een hiërarchische regressie-analyse is uitgevoerd met als afhankelijke variabele Jaloezie, en met Sekse (man/vrouw), Rivaalkenmerk (aantrekkelijkheid/sociale dominantie) en Partnerwaarde (gestandaardiseerd) als predictoren. Tevens werden de tweeweginteracties en de drieweginteracties in de analyses meegenomen. Deze drieweginteractie was significant: R ² =.20, B = 7.99, t(66) = 2.72, p <.01. Om de drieweginteractie nader te kunnen interpreteren, zijn er vervolgens regressie-analyses uitgevoerd voor mannen en vrouwen afzonderlijk.

8 Jaloezie en Rivaalkenmerken 8 Vrouwen. Een regressie-analyse met Rivaalkenmerk en Partnerwaarde als predictoren liet het verwachte hoofdeffect van Rivaalkenmerk zien (B = 7.76, t (37) = 2.04, p <.05, eenzijdig), dat gekwalificeerd werd door een significante interactie tussen Rivaalkenmerk en Partnerwaarde(B = 7.45, t (37) = 1.93, p <.05, eenzijdig). Het hoofdeffect van Partnerwaarde was marginaal significant (B = -5.86, t (37) = -1.52, p =.07, eenzijdig). Simpel effect analyses toonden dat vrouwen met een lage partnerwaarde in beide condities een gelijke hoge - mate van jaloezie rapporteerden: M = en M = (B =.31, n.s., zie figuur 1). Vrouwen met een hoge partnerwaarde differentieerden wel tussen de rivaalkenmerken: zij rapporteerden meer jaloezie na priming met de aantrekkelijkheidswoorden (M = 78.95) dan na priming met sociale dominantiewoorden (M = 48.51, zie figuur 1). Dit verschil was significant (B = 15.22, t (37) = 3.02, p <.01). De verwachting dat vrouwen jaloerser zouden reageren na priming met een aantrekkelijke rivale werd dus bevestigd voor de vrouwen met een hoge Partnerwaarde. --Figuur 1 ongeveer hier-- Mannen. Een regressie-analyse met Rivaalkenmerk en Partnerwaarde als predictoren leverde een significante interactie van Rivaalkenmerk en Partnerwaarde op (B = -8.52, t (29) = -1.95, p <.05, eenzijdig). De hoofdeffecten van Rivaalkenmerk en Partnerwaarde waren niet significant (B = en B = -3.40). Simpel effect analyses lieten zien dat mannen met een hoge Partnerwaarde meer jaloezie rapporteerden in de sociale dominantieconditie dan in de aantrekkelijkheidsconditie (M = en M = 49.57). Dit verschil was marginaal significant (B = -9.80, t (29) = -1.52, p =.07). Mannen met een lage Partnerwaarde rapporteerden meer jaloezie na blootstelling aan

9 Jaloezie en Rivaalkenmerken 9 aantrekkelijkheidswoorden (M = 73.40) dan na blootstelling aan sociale dominantiewoorden (M = 58.91), maar dit verschil was niet significant, B = Zie figuur 1 voor een illustratie. Deze resultaten steunen de hypothese dat mannen meer jaloezie ervaren na blootstelling aan sociale dominantiewoorden dan na blootstelling aan woorden die betrekking hebben op fysieke aantrekkelijkheid gedeeltelijk, namelijk alleen voor mannen met een hoge partnerwaarde. Discussie Het huidige onderzoek is opgezet om aan te tonen dat de evaluatie van rivaalkenmerken een onbewust verlopend proces kan zijn, en deze onbewuste evaluatie van invloed is op de gerapporteerde jaloezie. Het beschreven experiment heeft laten zien dat het mogelijk is om de mate van ervaren jaloezie te manipuleren door middel van het subliminaal aanbieden van stimuli die betrekking hebben op rivaalkenmerken. Het lijkt erop dat proefpersonen deze rivaalkenmerken hebben geprojecteerd op de rivaal die in het scenario werd beschreven. Meer specifiek, de op grond van de evolutionaire psychologie opgestelde hypothese dat vrouwen meer jaloezie zouden rapporteren na onbewuste blootstelling aan een fysiek aantrekkelijke rivale, kon bevestigd worden. De hypothese dat mannen jaloerser zouden zijn na blootstelling aan een sociaal dominante rivaal kon alleen voor personen met een hoge Partnerwaarde bevestigd worden. De rol van de eigen Partnerwaarde is onderzocht om te bepalen wat de invloed hiervan zou zijn op de relatie tussen rivaalkenmerken en jaloezie. De resultaten wijzen uit dat, zoals verwacht, personen met een lage partnerwaarde de meeste jaloezie rapporteren na de subliminale priming met rivaalkenmerken. De personen met een hoge

10 Jaloezie en Rivaalkenmerken 10 partnerwaarde rapporteren minder jaloezie, maar differentiëren meer tussen de rivaalkenmerken, waarbij vrouwen vooral jaloers worden van een aantrekkelijke rivale en mannen van een sociaal dominante rivaal. Vanuit evolutionair oogpunt was en is het voor personen met een lage partnerwaarde adaptief om op elke rivaal, ongeacht gedrag of uiterlijk, jaloers te worden. Wordt immers de relatie bedreigd, dan verwachten deze personen dat het voor hen moeilijker zal zijn om een nieuwe partner te vinden en worden de mogelijkheden om hun genetisch materiaal aan volgende generaties door te geven, verkleind. Personen met een hoge partnerwaarde kunnen het zich 'veroorloven' om selectiever in hun jaloezie te zijn: een rivaal wordt pas bedreigend voor de relatie als hij of zij het op cruciale eigenschappen hoger scoort dan zij zelf. De huidige resultaten suggereren dat er sprake is van subliminale sociale vergelijking, waarbij op cruciale eigenschappen razendsnel vergelijkingen tussen het zelf en de ander worden gemaakt, die direct tot actie aanzetten. Dit experiment is een eerste stap in de richting om te onderzoeken of het evalueren van rivalen een onbewust proces is, en welke variabelen van invloed zijn op de relatie tussen rivaalkenmerken en jaloezie. Onbewuste sociale vergelijking en rivaalevaluatie kunnen de verklaring zijn voor het feit dat sommige rivalen het green eyed monster in ons wakker maken.

11 Jaloezie en Rivaalkenmerken 11 Referenties Ambady, N., & Rosenthal, R. (1992). Thin slices of behavior as predictors of interpersonal consequences: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 111, Buunk, B.P., & Dijkstra, P. (in druk). A narrow waist versus broad shoulders: sex and age differences in the jealousy-evoking nature of a rival s body build. Personality and Individual Differences, in press. Buss, D.M., Shackelford, T.K., Choe, J., Buunk, B.P., & Dijkstra, P. (2000). Distress about mating rivals. Personal Relationships, 7, Devine, P. G. (1989). Stereotypes and prejudice: Their automatic and controlled components. Journal of Personality and Social Psychology, 56, Dijkstra, P., & Buunk, B.P. (1998). Jealousy as a function of rival characteristics: an evolutionary perspective. Personality and Social Psychology Bulletin, 24, Dijkstra, P., & Buunk, B.P. (2001). Gender differences in the jealousy-evoking nature of a rival s body build. Evolution and Human Behavior, 22, Dijkstra, P. & Buunk, B.P. (2002). Sex differences in the jealousy-evoking effect of rival characteristics. European Journal of Social Psychology, 32, Fetchenauer, D, & Buunk, B.P. (2002). Irrationele en onbewuste aspecten van gedrag: een evolutionaire benadering. Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie, 57, Landolt, M.A., Lalumiere, M.L., & Quinsey, V.L. (1995). Sex differences in intra-sex variations in human mating tactics: an evolutionary approach. Ethology and

12 Jaloezie en Rivaalkenmerken 12 Sociobiology, 16, Rosenberg, M. (1965). Society and the Adolescent Self-Image. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.

13 Jaloezie e Jaloezie Jaloezie en Rivaalkenmerken 13 Figuur 1: Simpel effect analyses voor mannen en vrouwen hoog en laag in Partnerwaarde (PW): ervaren jaloezie na priming met rivaalkenmerken Vrouwen Aantrekkelijkheid Sociale Dominantie Aantrekkelijkheid Mannen Sociale Dominantie laag hoog laag hoog Partnerwaarde Partnerwaarde

14 Jaloezie en Rivaalkenmerken 14 Voetnoten 1. Hoewel Partnerwaarde correleert met Zelfwaardering (r =.37, p<.001), gemeten door de Rosenberg Self-Esteem Scale (Rosenberg, 1965), leverden de regressie-analyses die werden uitgevoerd met deze schaal geen significante resultaten op (R² =.16, t(66)= -.79, p =.43). Dit suggereert dat Partnerwaarde een ander construct is dan Zelfwaardering.