Blackout. Onderzoek naar geprivatiseerde en geliberaliseerde elektriciteitsnetwerken als hoge risico-systemen.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Blackout. Onderzoek naar geprivatiseerde en geliberaliseerde elektriciteitsnetwerken als hoge risico-systemen."

Transcriptie

1 Blackout Onderzoek naar geprivatiseerde en geliberaliseerde elektriciteitsnetwerken als hoge risico-systemen. René van Santvoort MCDM 4 Culemborg, september 2002

2 Samenvatting De energiebedrijven in Nederland zitten op dit moment in een dynamische omgeving. De energiemarkt wordt geliberaliseerd en geprivatiseerd. Toezichthouders laten duidelijk van zich horen en het Ministerie van Economische Zaken geeft nieuwe wetten uit. Daarnaast is er veel aandacht voor crisissituaties zoals bijvoorbeeld de stroomuitval in Californië, de ondergang van Enron in Texas USA en de gasstoringen en stroomuitval in Nederland. De continue levering van energie is van groot maatschappelijk belang in een wereld waar de 24 uurs-economie en het www nooit zonder elektriciteit kunnen. Probleemstelling Welke ontwikkelingen zijn zichtbaar op de energiemarkt en hoe kunnen die geduid worden met toonaangevende theorieën over hoge risico organisaties? Energienetwerken zijn complexe organisaties. Eigenlijk kan men beter spreken van een energieweb als producenten, transporteurs, distributeurs en andere marktpartijen van elkaar afhankelijk zijn. Omdat stroom opgewekt moet worden als er vraag naar is, zijn er hechte relaties tussen deze schakels. Perrows Normal Accident theorie Ongelukken zijn onvermijdelijk, hierdoor zullen complexe bedrijven zoals elektriciteitsnetwerken uitvallen en kunnen catastrofes veroorzaken. Door het invoeren van een militaire organisatiestructuur kunnen deze crisis het best bestreden worden. Dat is echter in onze maatschappij ongewenst. Weick s High Reliability theorie Ongelukken kunnen voorkomen worden als je een goede organisatie maakt. Men kan de organisatie verbeteren door veel aandacht te hebben voor fouten, veerkracht in te bouwen en kennis en expertise te eerbiedigen, zodat dat de bedrijven beter met crisis om kunnen gaan. Conclusie: 1. Grote gebeurtenissen zoals de stroomuitval in Californië en in Nederland, de capaciteitscrisis in België en de extreem hoge prijzen op de elektriciteitsbeurs geven aan dat grootschalige stroomuitval in Nederland een reëel scenario is. De privatisering en liberalisering dragen bij tot een verhoging van dat risico. Door de snelle intergratie van energienetten in Europa wordt de complexiteit en de onderlinge afhankelijkheid groter. 2. Perrow s Normal Accident Theorie biedt veel aanknopingspunten met de huidige situatie in de energiesector. Door de ontwikkelingen in de energiesector ten gevolge van de privatisering en liberalisering moet de positie van energienetwerken/bedrijven aangepast worden in de IC-Chart. 3. Weick s High Reliability Organisations excelleren door een aantal belangrijke kenmerken. Energiebedrijven hebben weinig kenmerken die overeenkomen met HRO s. 2

3 Voorwoord Het eerste jaar van de opleiding Master of Crisis and Disaster Management dient afgesloten te worden met een scriptie. Deze scriptie legt een relatie tussen grote gebeurtenissen in de energiesector en twee theorieën die het gedrag van high-risk organisaties beschrijven. Deze scriptie is geschreven voor mijn collega studenten van de MCDM opleiding en crisismanagers die te maken kunnen krijgen met storingen in de energielevering. De keuze is niet zomaar op dit onderwerp gevallen. Reeds eerder heb ik in het kader van de studie 15 dagen stage gelopen in de energiesector. Bij Essent op de afdeling Strategie en Business Development is een stage-onderzoek gedaan naar de voorbereiding van het bedrijf en de energiesector op het gebied van de incidentbestrijding. Tijdens dat onderzoek kwam telkens weer het Californië-scenario naar voren. Niemand wist exact aan te geven wat daar gebeurt was maar wel was zeker dat wat daar gebeurd was niet in Nederland kon gebeuren. Nieuwsgierigheid, die uiteindelijk bevredigd kon worden door het feitelijk nagaan wat er in Californië is gebeurd, leidde tot deze scriptie. Bijzondere dank aan Mark de Bruijne, Promovendus aan de TU-Delft, die mij met zijn toelichting goed op weg geholpen heeft. 3

4 INHOUDSOPGAVE VOORWOORD SAMENVATTING 1 INLEIDING 1.1 Aanleiding Probleemstelling Methode van onderzoek Opbouw verslag 5 2 THEORIEËN OVER HOGE RISICOSYSTEMEN 2.1 De Normal Accident Theorie De High Reliability Theorie Tegenstellingen tussen theorieën 14 3 ONTWIKKELING OP DE NEDERLANDSE ENERGIEMARKT 3.1 Liberalisering energiemarkt Privatisering energiemarkt Rol Ministerie Economische Zaken Rol toezichthouder DTe Rol netbeheerder Tennet Marktordening Interactie met buitenland 19 4 RECENTE GROTE GEBEURTENISSEN 4.1 Stroomuitval in Californië USA Capaciteitscrisis België Stroomuitval in Nederland Extreem hoge stroomprijzen op APX 23 5 RELATIE THEORIEËN MET GROTE GEBEURTENISSEN 5.1 Energienetwerken in Normal Accident Theorie Energienetwerken als High Reliability Organisaties 27 6 CONCLUSIES 30 LITERATUURLIJST 31 Bijlage 1: Beschrijving Californië scenario 33 Bijlage 2: Figuur 6: Restructuring USA 38 Bijlage 3: Figuur 7: Netkaart Nederland 39 4

5 1. INLEIDING 1.1 Aanleiding De energiebedrijven in Nederland zitten op dit moment in een dynamische omgeving. De energiemarkt wordt geliberaliseerd en geprivatiseerd. Toezichthouders laten duidelijk van zich horen en het Ministerie van Economische Zaken geeft nieuwe wetten uit. Daarnaast is mondiaal veel aandacht voor crisissituaties zoals bijvoorbeeld de stroomuitval in Californië, de ondergang van Enron in Texas USA en de gasstoringen en stroomuitval in Nederland. Ook de voorbereiding op grootschalige stroomuitval in de energiesector heeft tijdens het millennium zeer in de belangstelling gestaan. De continue levering van energie is van groot maatschappelijk belang in een wereld waar de 24 uurs-economie en het www nooit zonder elektriciteit kunnen. 1.2 Probleemstelling Welke ontwikkelingen zijn zichtbaar op de energiemarkt en hoe kunnen die geduid worden met toonaangevende theorieën over hoge risico organisaties? Om antwoord te kunnen geven op de probleemstelling zijn de volgende deelvragen opgesteld: Welke ontwikkelingen doen zich voor op de energiemarkt? Welke gebeurtenissen vallen op? Welke theorieën kunnen gebruikt worden om deze ontwikkelingen te duiden? Welke marktordening bestaat in Nederland? Welke voorbereidingen op stroomuitval zijn in Nederland genomen? 1.3 Methode van onderzoek In Nederland zijn met belangrijke betrokkenen, zoals het Ministerie van Economische Zaken, de rijkstoezichthouder op de energiemarkt (Dte) en energiedistributeurs interviews gehouden. De analyse van de gebeurtenissen in Californië is opgetekend uit een literatuuronderzoek naar de gebeurtenissen en uit een aantal interviews met onderzoekers die ter plaatse zijn geweest. Voor de koppeling van theorie aan problemen in energiesector is gebruik gemaakt van literatuuronderzoek naar de theorieën die organisaties met bijzondere risico s beschrijven. De belangrijkste bronnen hierbij waren Charles Perrow met zijn boek Normal Incidents en Karl Weick met zijn boek Managing the unexpected. Het werk van Scott Sagan, The Limits of Safety, wordt gebruikt als integrerend kader waarbij de twee eerder genoemde theorieën met elkaar worden vergeleken. 1.4 Opbouw van het verslag Hoofdstuk 1 beschrijft de probleemstelling met deelvragen en geeft aan hoe het onderzoek is gepleegd. Vervolgens wordt in hoofdstuk 2 het theoretisch kader aan de hand van twee theorieën over hoge risicosystemen uitgewerkt. Hoofdstuk 3 geeft de ontwikkelingen op de Nederlandse energiemarkt weer waarbij veel aandacht is voor de gevolgen van liberalisering en privatisering binnen deze sector. Vervolgens worden in het volgende hoofdstuk vier 5

6 recente grote gebeurtenissen toegelicht. In de bijlage is een volledigere analyse van één van deze gebeurtenissen opgenomen. In hoofdstuk 5 wordt de relatie met de theorieën gelegd. Tenslotte zijn de belangrijkste bevindingen in het laatste hoofdstuk opgenomen. Met voetnoten wordt direct verwezen naar de gebruikte bronnen. 6

7 2 THEORIEËN OVER HOGE RISICOSYSTEMEN Elektriciteitsnetwerken zijn zeer complex. Productie, transport en distributie hebben als schakels in het netwerk een zeer sterke samenhang. De samenhang tussen deze schakels is bepalend voor het veroorzaken van grote incidenten. Charles Perrow geeft in zijn boek Normal Accidents 1 een raamwerk om naar deze organisaties te kijken en hoge risico bedrijven te identificeren. Deze theorie start vanuit een negatief scenario: Ongelukken zijn onvermijdelijk. Hier tegenover staat een positieve theorie: Ongelukken kunnen voorkomen worden als je een goede organisatie maakt. De 2 e theorie van Karl Weick, die in Managing the Unexpected 2 beschrijft dat High Reliability Organizations 3 vijf essentiële processen kennen om beter met het onverwachte om te kunnen gaan. Tenslotte geeft Scott Sagen in The Limits of Safety 4 een integrerend kader van de beide theorieën en legt daarbij de belangrijkste tegenstellingen bloot. 2.1 De Normal Accident Theorie Bij bedrijven die bij het falen van hun systeem grote catastrofes kunnen veroorzaken is er alles aan gelegen om zo veilig mogelijk te zijn. Perrow heeft voor deze organisaties slecht nieuws. Er zal altijd wel iets mis gaan in het ontworpen systeem, hoe hard we ook proberen dit tegen te gaan. De theorie waarmee hij dit statement onderbouwt, heeft twee belangrijke peilers, de mate van complexiteit van een systeem en de onderlinge relaties (koppeling) tussen systemen. Deze twee componenten leveren een Interaction/Coupling Chart (I/C Chart) op. Aan de hand van twee voorbeelden wordt eerst uitgelegd wat lineaire en complexe interactie is. Vervolgens worden er twee soorten koppelingen uitgelegd met een voorbeeld. Daarna wordt een I/C chart opgesteld. Tenslotte worden de definities verder uitgewerkt. Voorbeelden : Lineaire systemen In een autoproductielijn worden onderdelen na elkaar op een chassis geplaatst. De volgorde van productie ligt vast en ieder station in de productielijn weet precies wat er verwacht wordt om een goed product te leveren. Complexe systemen Een verhitter die bedoeld is om een grondstof op temperatuur te krijgen voordat deze wordt verwerkt uit productielijn A, is tevens de koelunit voor een heet reactorvat uit productielijn B. Losse koppeling Een student studeert aan de universiteit. Het maakt voor de totale prestatie van de universiteit niet veel uit of een enkele student van een faculteit nu wel of niet op een college verschijnt. 1 Perrow, Charles., Normal Accidents,2 e druk, Priceton University Press, Princeton (USA), Weick, Karl, E., Sutcliffe, Kathleen, M., Managing the Unexpected 1 e druk, Jossey-Bass, San Fransisco (USA), Afgekort HRO, zijn bedrijven die beter dan gemiddeld presteren en beter om kunnen gaan met onverwachte omstandigheden. 4 Sagan, Scott., The Limits of Safety, Priceton University Press, Princeton (USA),

8 Hechte koppeling De machinist is niet aanwezig op zijn toegewezen trein. De trein vertrekt niet en er ontstaan vertragingen in het hele spoorwegnet. Als nu in een tabel op de X as lineaire versus complexe interactie wordt geplaatst en op de Y- as de hechte versus de losse koppeling ontstaat de volgende figuur: Figuur 1: Lege IC/Chart Lineaire interactie Vanwege de eenvoud domineren lineaire systemen in onze samenleving. De meeste lineaire interacties zijn bekend en goed voorspelbaar, fouten vallen op en zijn enigszins te verwachten. In ons voorbeeld zal een auto zonder banden goed opvallen. Er is ook direct duidelijk dat een fout is opgetreden bij de bandenmontage. Oplossingen voor de problemen zijn eenvoudig. Naassemblage of het aanleggen van een onmiddellijke by-pass behoort tot de mogelijkheden. Definitie: Lineaire interactie: Interactie van een component of subsysteem binnen een groter systeem met één of meerdere componenten die er voor of na komen als gevolg van het ontworpen productieproces 5. Complexe interactie Bij complexe interactie is er sprake van een geheel andere relatie tussen systemen. Hier dient namelijk een unit uit een systeem meerdere doelen. Hoewel de productielijnen onafhankelijk lijken te zijn, is er interactie tussen de onderdelen buiten hun eigen productielijn. Hoe meer onderlinge relaties, hoe groter de complexiteit. Definitie: Complexe interactie: één of meerdere componenten buiten het eigen systeem of de normale productievolgorde beïnvloeden elkaar. De interacties zijn niet direct zichtbaar of makkelijk te begrijpen 6. 5 Perrow, p.77 6 Perrow, p.77/78 8

9 Opgesomd hebben complexe- en lineaire interactie de volgende kenmerken 7 : COMPLEX LINEAIR Gerelateerde systemen Gescheiden systemen Gemeenschappelijke verbindingen Toegewezen verbindingen Onderling verbonden subsystemen Gescheiden subsystemen Beperkt vervangbaar Makkelijk vervangbaar Feedback-loops Weinig feedback-loops Veelvoudige en interactieve controle Enkel doel en gescheiden controle Indirecte informatie Directe informatie Beperkt begrijpelijk Makkelijk begrijpelijk Hechte en losse koppeling De relatie tussen systemen en subsystemen kan sterk verschillen. We spreken van een hechte koppeling als de relaties zeer afhankelijk zijn van elkaar ten behoeven van de totale eindprestatie. Systemen met hechte koppelingen kennen vier belangrijke dimensies 8 : 1. Hecht gekoppelde systemen hebben meer tijdgebonden processen 2. De volgorde (bijvoorbeeld van de productie) is moeilijk te variëren 3. Hechtgekoppelde systemen hebben vaak maar één mogelijkheid om hun productiedoel te bereiken 4. Hechtgekoppelde systemen hebben weinig speling in hun productiesysteem (weinig buffers) Een belangrijk verschil tussen een hechte- en losse koppeling is de herstelkracht van een systeem. De buffers en toleranties tijdens de productie of het functioneren van het systeem zijn hier bepalend in. In een systeem van hechte koppelingen moeten de buffers en herstelmogelijkheden van tevoren ingebouwd worden. In een systeem van losse koppelingen kan er veelal tijdens een verstoring nog iets gedaan worden aan het opvangen van de problemen. Het inbouwen van calamiteitenbassin in een chemische fabriek of een extra backup voor een koelunit in een kerncentrale is een voorbeeld van een ingebouwde herstelmogelijkheid. In systemen met losse koppelingen kan makkelijker een tijdelijke buffer worden gemaakt of zoals in het voorbeeld op pagina 6, doet de falende student een herexamen. 7 Perrow p.88 8 Perrow p. 93 9

10 Kenmerken van hechte en losse koppeling 9 : Hechte koppeling Losse Koppeling Vertraging niet mogelijk Uitstel of productiestop mogelijk Vaste volgorde Variabele volgorde Weinig reserves in personeel, Veel of meer reserves Voorraad en machines of installaties Ingebouwde buffers en veiligheidssystemen Veel aanwezig en later nog aan te brengen Vervangen mensen of installaties moeizaam Vervangen mensen en installaties makkelijk Maar één methode om product te maken Meerdere methoden om product te maken Organisaties op de IC Chart Perrow heeft een aantal bedrijven of organisaties op de I/C Chart geplaatst. Er is echter geen betrouwbare manier om de twee variabelen (interactie en koppeling) exact te meten. De plaatsing van organisaties op het diagram is daardoor subjectief 10. Figuur 2: IC/Chart 11 9 Perrow, p Perrow p

11 In de bovenste rij van de figuur zijn dammen, elek triciteitsnetwerken en kerncentrales op een zelfde lijn geprojecteerd. Al deze systemen hebben ongeveer dezelfde hechte koppelingen. Ze onderscheiden zich echter door het verschil in interactie. Dammen zijn stabiele en stationaire systemen, er is niets bijzonders te verwachten. Daardoor is dit systeem geplaatst aan de lineaire kant van de I/C-chart. Bij elektriciteitsnetwerken zijn veel meer interacties te verwachten door het productieproces van elektriciteit, maar niet zoveel als bij kerncentrales met een zeer complex productieproces. Op de as van de hechte en losse koppeling staat de elektriciteitscentrales bovenaan. Dat komt met name door twee oorzaken. Ten eerste zijn er geen mogelijkheden om elektriciteit op te slaan. Het moet geproduceerd worden op het moment dat er vraag naar is. Ten tweede is er maar één methode (per centrale) om het op te wekken. Luchtvaartondernemingen hebben wel mogelijkheden om te bufferen in de vorm van vertragingen, stoelen huren in andere vliegtuigen of alternatief vervoer met trein, bus of boot. De systemen met losse koppelingen zoals het postkantoor staan onderaan. Zij mogen vertragingen toestaan (denk aan de vertraging van de post met kerst), kunnen tijdelijk personeel inhuren voor het realiseren van meer capaciteit en kunnen machinaal of handmatig sorteren. Besturingssystemen ten tijde van crisis Organisaties moeten het hoofd kunnen bieden aan crisis omstandigheden. De aansturing van de organisatie is het belangrijkste onderdeel hierbij. Perrow geeft voor verschillende bedrijfstypen passende organisatievormen. In de IC-Chart (hieronder) staan vier cellen, genummerd 1 t/m 4. Perrow geeft aan dat er per cel één manier is om de organisatie in een crisis goed te besturen. Hij stelt centralisatie of juist decentralisatie van het gezag voor als besturingsmethode voor de organisatie. Per cel ziet dat er dan als volgt uit: 11 Perrow p Perrow p.332 Figuur 3: Centralisatie of decentralisatie 12 11

12 Cel 1: Lineaire systemen met hechte koppeling kunnen het best gecentraliseerd zijn. In continu lopende processen met een lineair productiesysteem kunnen processen fout lopen. De fouten zijn snel zichtbaar en voorspelbaar. In deze systemen zijn procedures of systemen ontwikkeld om met deze typen fouten om te gaan. Vanwege de hechte koppeling moet er direct een reactie plaats vinden voordat een subsysteem wordt aangetast. Het centrale gezag schrijft voor welke noodzakelijke handelingen verricht moeten worden. Cel 2: Complexe organisaties met een hechte koppeling kunnen géén van beide zijn. Centralisatie of decentralisatie is niet goed mogelijk. Dit komt omdat de voorwaarden om fouten te bestrijden tegen gesteld zijn. Vanwege de complexiteit zouden het best gedecentraliseerd kunnen zijn, maar de hechte koppeling met andere processen vraagt juist weer om centralisatie. Operators die het systeem goed kennen, zouden kunnen en willen ingrijpen om afwijkingen bij te sturen, dat pleit voor decentralisatie. Zij hebben immers de ervaring, maar mogen zij afwijken van de centrale procedures? Hebben ze alle noodzakelijke informatie? Is die informatie wel op tijd beschikbaar? De noodzaak voor centralisatie en decentralisatie is duidelijk zichtbaar. Je kan echter niet beide hebben. Een passend besturingsmodel voor deze organisaties is het militaire oorlogsmodel 13 met strikte discipline, gehoorzaamheid, intense socialisering en isolatie van de burgermaatschappij. Een dergelijk model zou in staat moeten zijn om hecht gekoppelde en complexe organisaties aan te sturen. In onze samenleving vinden we deze vorm van organisatie niet acceptabel, behalve dan onder oorlogsomstandigheden. Geen oplossing dus voor dit vraagstuk in civiele organisaties. Cel 3: Lineaire systemen met een losse koppeling kunnen beide zijn. Decentralisatie en centralisatie zijn beide goede mogelijkheden voor deze organisaties. Decentralisatie is geschikt vanwege de losse koppeling. Centralisatie is mogelijk vanwege de lineaire structuur van het productiesysteem. De vorm die gekozen is, wordt vaak door de ontstaansgeschiedenis van de organisatie bepaald. Cel 4: Complexe systemen met losse koppelingen kunnen het best gedecentraliseerd zijn. Bij incidenten is er vanwege de losse koppeling tijd om te analyseren wat er is gebeurd. Operators zijn vaak de eersten die een fout opmerken. Voordat systeemfouten zich verspreiden moet ingegrepen kunnen worden. De decentralisatie legt dan de bevoegdheid om in te grijpen bij de systeemoperators neer. Op deze wijze is de decentralisatie zowel zinvol voor de diagnose als voor het herstel van de fouten. 2.2 De High Reliability Theorie In Managing the Unexpected 14 geeft Karl Weick een verklaring waarom High Reliability Organisations (HRO) goed om kunnen gaan met onverwachte gebeurtenissen. Met de term gewetensvol managen geeft hij aan dat HRO s succesvol zijn door invulling te geven aan vijf belangrijke kenmerken. 13 Perrow, p Weick,Karl,E., Sutcliffe Kathaleen, M., Managing the Unexpected 1 e druk, Jossey-Bass, San Fransisco(USA),

13 High Reliability Organizations Een aantal bedrijven, waaronder controlekamers van het elektriciteitsnet, nucleaire vliegdekschepen, kerncentrales en eerste hulpen van ziekenhuizen, falen zelden terwijl ze met een grote regelmaat aan onverwachte situaties worden blootgesteld. De onverwachte situaties worden veroorzaakt door: complexe technologie die wordt toegepast, de extreme verandering in de vraag naar het geleverde product en de mensen die in deze organisaties werken slechts een klein deel van hun eigen totale systeem kennen. Definitie 15 : High Reliability Organizations zijn bedrijven die altijd onder risicovolle omstandigheden moeten opereren en minder incidenten hebben dan normaliter verwacht zou mogen worden. HRO s hebben eigelijk geen keus, ze moeten betrouwbaar zijn. Gezien het product dat ze maken zouden bij een totaal falen van hun organisatie de gevolgen dramatisch zijn. Deze organisaties hebben zelf een aantal mechanismen ontwikkeld om betrouwbaar te kunnen zijn. HRO s hebben vijf belangrijke kenmerken 16 : 1. Aandacht voor fouten 2. Geen versimpeling van interpretaties 3. Gevoelig voor de dagelijkse bedrijfsvoering 4. Opbouwen van veerkracht 5. Eerbiedigen van expertise Aandacht voor fouten In HRO s is meer aandacht voor fouten. Kleine en grote fouten krijgen aandacht en het management stimuleert het melden hiervan. Omdat zowel op operationeel als op management niveau bekend is dat kleine foutjes of afwijkingen kunnen duiden op een systeemfout. Diezelfde systeemfout zou onder andere omstandigheden tot fatale incidenten kunnen leiden. Vanwege deze aandacht voor fouten zullen HRO s de verleiding kunnen weerstaan om veiligheidsmarges te verkleinen of processen volledig te automatiseren. Geen versimpeling van interpretaties HRO s willen geen versimpelde voorstelling van zaken. Ze willen liever zoveel mogelijk informatie zodat een genuanceerd beeld van de werkelijkheid ontstaat. Dit in tegenstelling tot wat gebruikelijk is: mensen willen systemen vaak zover versimpelen dat er nog maar enkele cruciale punten zijn waar ze op moeten letten. Een goed voorbeeld van versimpeling is een controle lampje, groen is goed op temperatuur, rood is te heet. In een HRO zou dit lampje een thermometer zijn met een rood en groen vlak, maar zal in ieder geval de exacte temperatuur aangeven. Gevoelig voor de dagelijkse bedrijfsvoering HRO s hebben, met name in het productieproces, extra aandacht voor latente fouten in de bedrijfsvoering. HRO s willen liever onder normale omstandigheden ondervinden wat er mogelijk mis kan gaan, dan na een ongeluk. De dagelijkse gang van zaken geeft immers gratis signalen af dat er afwijkingen ontstaan of zaken vergeten worden. Het continu verbeteren van het productieproces, preventief onderhoud, inspecties, veiligheidstraining en certificering behoren tot de dagelijkse bedrijfsvoering. 15 Weick, p.3 16 Weick, p

14 Opbouwen van veerkracht HRO s ontwikkelen mogelijkheden om fouten te kunnen incasseren. Deze veerkracht ontstaat door het ontwikkelen van detectiemogelijkheden van fouten in een vroeg stadium en het opbouwen van een bestrijdingssysteem. Voldoende veerkracht biedt de organisatie de mogelijkheid fouten te bestrijden terwijl de productie door gaat of snel hervat kan worden, in plaats van de organisatie stil te leggen. HRO s zijn niet foutenvrij, ze hebben een manier gevonden om ermee om te gaan. Eerbiedigen van expertise HRO s laten problemen niet oplossen door hen die in hiërarchie bovenaan staan. De expert bepaalt wat de beste oplossing is. In de praktijk komt het er op neer dat verantwoordelijkheden laag in de organisatie liggen en dat bij problemen wordt gezocht naar de degene die de meeste kennis heeft over het specifieke probleem. Tussen kennis en ervaring wordt een duidelijk onderscheid gemaakt. Iemand die bijvoorbeeld keer op keer in een probleem terechtkomt, heeft wel de meeste ervaring, maar niet te expertise om te voorkomen dat het opnieuw gebeurt. HRO s hebben medewerkers met verschillende achtergronden in hun organisaties werkzaam. Deze diversificatie helpt hen om de complexe systemen beter te doorzien. Expertise en hiërarchie zijn ook verbonden aan de status van de onderneming. Onder normale omstandigheden worden beslissingen op een andere manier genomen of geverifieerd, dan bij verhoogde waakzaamheid of een calamiteit. 2.3 Tegenstellingen in theorieën De twee beschreven theorieën staan tegenover elkaar. Ze worden vergeleken als de negatieve en de positieve theorie. Aan de hand van de volgende citaten wordt dat duidelijk: Normal Accident theorie: Ongelukken zijn onvoorkoombaar en komen dagelijks voor; Zware ongelukken zijn onvoorkoombaar maar komen zelden voor; Catastrofes zijn onvoorkoombaar maar extreem zeldzaam 17. High Reliability Organisations: zijn organisaties die het vrijwel foutenloos in bedrijf zijn benaderen 18 een erg lage foutenkans, met een vrijwel totale afwezigheid van catastrofes 19 Normal Accident Theorieën kijken naar de fouten die onvoorkomelijk zijn, de HRO kijken naar hoe goed het gaat en heel erg soms gaat het even niet zo goed. Sagen 20 zet de theorieën tegenover elkaar en geeft in zes punten, een overzicht van de belangrijkste tegenstellingen staat in de tabel op de volgende pagina. 17 Perrow, Accidents in High Risk Systems, p Citaat van Roberts. 19 Citaat van La Porte en Consolini. 20 Sagan, Scott D., The Limits of Safety, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, USA

15 Vergelijking theorieën door Sagan: Normal Accidents Theorie Ongelukken zijn onvoorkoombaar in complexe en hechtgekoppelde systemen. Veiligheid is één van de bedrijfsdoelstellingen. Veerkracht veroorzaakt vaak ongelukken en moedigt het nemen van risico s aan. Organisatietegenstelling, decentralisatie is nodig voor de complexiteit maar centralisatie is nodig voor systemen met hechte koppelingen. Het militaire model is niet verenigbaar met de democratische normen en waarden. Organisaties kunnen niet trainen voor onverwachte situaties. Het ontkennen van verantwoordelijkheden, slechte rapportages vermoeilijken de verbeteringskansen. High Reliability Theorie Ongelukken kunnen voorkomen worden door goed ontwerp en management Veiligheid is het belangrijkste bedrijfsdoel. Veerkracht verhoogt de veiligheid en maakt een veilig systeem uit onveilige onderdelen. Decentrale beslissingsbevoegdheden zijn nodig voor flexibele en vanuit de werkvloer opgestarte reacties op verrassingen. Een cultuur van betrouwbaarheid zal bijdragen in veiligheid en adequate reacties door werkvloer. Opleiding, oefening en simulaties kunnen de betrouwbaarheid van systemen creëren en onderhouden. Verbeteringskansen ontstaan uit het leren van incidenten(trial and error learning), anticipatie en simulatie. De vijf kenmerken van HRO s wordt door Sagan wat anders verwoord dan door Weick, de vijf belangrijkste kenmerken 21 zijn toch duidelijk terug te vinden. In hoofdstuk 5 worden de tegenstellingen die Sagan weergeeft gebruikt voor het leggen van relaties tussen grote gebeurtenissen op de energiemarkt(hoofdstuk 4) en de beschreven theorieën(hoofdstuk 2). 21 Aandacht voor fouten; geen versimpeling van interpretaties; gevoelig voor de dagelijkse bedrijfsvoering; opbouwen van veerkracht; Eerbiedigen van expertise. 15

16 3 ONTWIKKELINGEN OP NEDERLANDSE ENERGIEMARKT De energiesector bevindt zich op dit moment in een dynamische omgeving. De energiemarkt wordt geliberaliseerd, de oude Nutsbedrijven worden opgesplitst en in delen geprivatiseerd en tal van nieuwe spelers krijgen invloed op de energiemarkt als toezichthouder of marktpartij. Deze ontwikkeling staat niet op zich zelf. Ook buiten Nederland is de liberalisering en privatisering van de energiesector ingezet. Om de liberalisering en privatisering mogelijk te maken, worden elektrische systemen opgesplitst in drie delen: de opwekking van stroom, het transport en de distributie. Elektriciteit is een uniek product. In tegenstelling tot gas en water kan het niet (rendabel) opgeslagen worden. De vraag naar elektriciteit moet exact gelijk zijn aan de productie, het is om die reden een real-time product. Ook de plaats die de stroomvoorziening in onze samenleving inneemt is bijzonder. Het is een basisvoorziening waar we niet meer zonder kunnen. Zonder elektriciteit ligt het economische- en sociale leven stil. 3.1 Liberalisering van de energiemarkt Door concurrentie op de energiemarkt toe te laten wil de regering de prijzen van energie onder concurrentiedruk verlagen en een betere kwaliteit bewerkstelligen. Voor de liberalisering wordt duidelijk onderscheid gemaakt tussen de fysieke elektriciteitsnetten en de markt. De netten worden niet geliberaliseerd, de markt wel. Liberalisering van de markt De liberalisering van deze markt vindt in drie stappen plaats 22. Op 1 januari 2000 konden 650 grootverbruikers zelf een energieleverancier kiezen. In de tweede fase betreft het de middelgrote gebruikers die vanaf 1 januari 2002 vrij van keuze zijn, het gaat hierbij om bedrijven. In 2003/2004 mogen ook consumenten een eigen leverancier kiezen. Huishoudens mogen nu wel al hun groene stroom bij een willekeurig bedrijf inkopen. Diverse marktpartijen verwachten dat de prijs van stroom door de liberalisering 15% omlaag zal gaan 23. Door de liberalisering zijn er nu tientallen energieleveranciers op de markt. Deze bestaan uit nieuw opgerichte bedrijven zoals Spark Energie, Energiebedrijf.com of het Zweedse Vattenfall. Of de gewenste prijsverlaging blijvend is, is nog maar de vraag. Andere liberaliseringen zoals het spoor en in de telecom liepen op een deceptie uit. De nieuwe bedrijven zijn prijsstunters. Ze willen marktaandeel behalen op basis van marktverdringing maar kunnen dat op de lange duur niet vol houden. Uiteindelijk zullen deze bedrijven rendabel moeten zijn met een klantenprijs die boven het kostprijsniveau ligt. Zij stellen tegenover de oude Nutsbedrijven echter dat ze een veel lager kostenniveau hebben en een betere service kunnen leveren. De oude Nutsbedrijven hebben ook voordelen. Ze beschikken over enorm veel kennis, hebben belangen in alle onderdelen van de keten (van productie tot levering aan consument) en de oude Nutsbedrijven beschikken over reserves en vaste inkomsten uit de exploitatie van de netwerken. Versnelde liberalisering Een vrije markt is pas echt vrij als alle energieafnemers vrij kunnen kiezen wie hun leverancier is. De mogelijkheden worden onderzocht om de laatste groep, de consumenten, 22 Als gevolg van de Elektriciteitswet 1988, Staatsblad 2000, nr Uffelen, X. van., Vrije stroommarkt leidt tot prijzenslag, De Volkskrant, 11 januari

17 versneld vrij van keuze te laten zijn. Hiertoe is het Platvorm Versnelling Energieliberalisering opgericht. Het platform moet alle werkzaamheden verrichten om een soepele overgang naar een vrije markt ordentelijk laten verlopen 24. Volgens de huidige wetgeving zal dat uiterlijk 1 januari 2004 zijn. De Tweede Kamer beslist uiteindelijk wat de definitieve liberaliseringsdatum zal zijn. 3.2 Privatisering energiebedrijven De oude Nutsbedrijven zijn voor 75% in bezit van provinciale overheden. Gemeenten hebben de overige aandelen in de hand. De privatisering van een deel van deze bedrijven, gericht op de distributie van elektriciteit, wordt mogelijk gemaakt volgens een wetsontwerp van voormalig Minister Joritsma (Min. E.Z.) 25. De privatisering van de locale distributiebedrijven, zoals de NUON of ESSENT, gaat gepaard met strenge voorwaarden. Maximaal 49 % van de aandelen mogen worden verkocht 26. Alleen het economisch eigendom mag hierbij overgedragen worden. Het juridische eigendom (van de fysieke netwerken, de kabels in de grond) moet in handen blijven van de overheid. In 2004 wordt geëvalueerd en dan wordt bepaald of meer dan de reeds uitgegeven 49% van de aandelen in private handen over mag gaan. Het toezicht van de DTe zal blijven en in het juridisch eigendom zal ook geen verandering komen. Andere strenge regels die de overheid op zal leggen hebben betrekking op het toezicht, het nakomen van gedragsregels en het voorkomen van wanbeheer. De bestuurders en commissarissen kunnen persoonlijk aansprakelijk gesteld worden. Het wetsontwerp geeft ook tal van financiële beperkingen aan met betrekking tot eigendomsconstructies. Een aantal energiebedrijven zal de organisatie opnieuw moeten inrichten. Het splitsen van productie, transport en distributie is volgens DTe nog niet voldoende doorgevoerd. Het wetsontwerp, dat strengere eisen stelt, moet nog behandeld worden in de Tweede Kamer. Door de privatisering moet het mogelijk worden om makkelijker kapitaal aan te trekken voor energiebedrijven 27. Afgesplitste bedrijven De producenten zijn allemaal zelfstandige energieproducenten geworden. Vele zijn in handen gekomen van het Belgische Electra Bell, dat wereldwijd energiecentrales in bezit heeft. Het hoogspanningsnet is indirect in handen van de staat 28, die via Tennet als netbeheerder deze cruciale netten beheert. Voor de locale distributienetten ligt de situatie echter anders. De oude Nutsbedrijven mochten deze netten behouden en blijven beheren. De voorwaarde hieraan is dat zij een scheiding maken tussen het beheer van het net (aanleggen, onderhoud en transport van energie) en de verkoop van stroom aan klanten (distributie). Voor het netbeheer mag een vergoeding per getransporteerde hoeveelheid stroom gevraagd worden. Onder toezicht van DTe wordt deze vergoeding vastgesteld. Voor het feitelijk verkopen van elektriciteit zijn in de toekomst vele aanbieders op de markt. 3.3 Rol Ministerie van Economische Zaken Het Ministerie van E.Z. heeft onder het bewind van de liberale Minister Jorritsma het liberaliseringsbeleid uitgevoerd. De wetgeving, zoals bijvoorbeeld de Energiewet en de 24 Dte, Versnelde liberalisering van de energiemarkten, p Energie Nederland, Verkoop van netten aan strenge regels gebonden,5 e editie no.2, 2 februari Energie Nederland, Verkoop van netten aan strenge regels gebonden,5 e editie no.2, 2 februari Essent geeft in het jaarverslag van 2000 aan dat voor de groei van de onderneming dit niet noodzakelijk is. De privatisering kan de groei van de onderneming, met name met nieuwe producten, wel versnellen. 28 Tennet, Staat verwerft aandelen landelijk hoogspanningsnet, persbericht van 25 oktober

18 Gaswet, is in algemene termen gedefinieerd. Voor de gedetailleerde afspraken wordt verwezen naar de codes. Deze detailafspraken zijn de basis waaruit de feitelijke controle op uitvoering plaatsvindt op het niveau van DTe en de netbeheerders. Op het gebied van crisisen rampenbestrijding heeft het Ministerie van Economische Zaken een eigen calamiteiten organisatie. Deze is georganiseerd conform het handboek Crisisbeheersing EZ 29. In het handboek is de crisisorganisatie omschreven. Voor een aantal voorzienbare crises zijn maatregelen getroffen om direct op te kunnen treden. Zo zijn bij schaarste, verdeelsystemen voorbereid. Ook een oliecrisis is uitgewerkt. Voorbereidingen op een energiecrisis of een grootschalige uitval van de energiestructuur of voorziening is niet uitgewerkt. EZ verwacht met de algemene crisisvoorbereiding voldoende het hoofd te kunnen bieden aan deze situaties. Voor de inhoudelijke voorbereiding wordt verwezen naar de beheerders van het net, Tennet voor het beheer van het hoogspanningsnet en de locale netbeheerders voor het distributienet. 3.4 Rol Toezichthouder DTe DTe is in 1998 opgericht als toezichthouder van de elektriciteitsmarkt. In 2000 kwam er door de Gaswet een tweede toezichthoudende taak bij. De e van elektriciteit werd daarom vervangen door de e van energie. In 2002 werken ruim 40 medewerkers bij de toezichthouder. DTe heeft als taak: het toezichthouden op de netbeheerders. Een tweede, tijdelijke, taak is het beschermen van de gebonden afnemers door toe te zien op de leveringsprijzen voor de consumenten. Voor de uitvoering van deze taken bestaan er bij DTe drie clusters: 1. Regulering: bepaling van de tarieven die de netbeheerders mogen gebruiken; 2. Toezicht: controle op het beheer en onderhoud van het net; 3. Infra: het marktontwerp en het volgen van de lange termijn ontwikkelingen. 3.5 Rol Netbeheerder Tennet Tennet beheert in Nederland de hoogspanningsnetten 30. Deze netten vormen de schakel tussen productie- en distributiebedrijven van elektriciteit. Het beheer betreft de volgende taken: Het in stand houden van het hoogspanningsnet; Het aanleggen van nieuwe netten; Het besturen van het transport van elektriciteit over dat net; Het afstemmen van vraag en aanbod (inclusief import en export) van stroom; Het handhaven van de stroomvoorziening bij calamiteiten. 3.6 Marktordening In Nederland is de handel van energie op verschillende manieren georganiseerd. Producenten van energie mogen hun energie via lange termijn contracten onderling verhandelen. Daarnaast kunnen ze gebruik maken van de Amsterdam Power Exchange om hun energie aan te bieden. De APX kent alleen de dagmarkt waar de energie voor de volgende dag wordt verhandeld. Thans wordt daar 20% van de energiebehoefte verhandeld. Tennet organiseert ten behoeve van het afstemmen van de onmiddellijke, werkelijke (real-time) vraag naar stroom, nog een zogenaamde spot-market. Daar wordt de energie geboden en gevraagd die voor het balanceren van het net noodzakelijk is. Het gaat hier om ongeveer 5% van de markt. In 2002 komt er een nieuw verschijnsel bij, de importcapaciteit wordt geveild. 29 Crisishandboek Ministerie van Economische Zaken, Den Haag, Zie bijlage 3, figuur 7: Het elektriciteitstransportnet in Nederland 18

19 3.7 Interactie met buitenland Nederland produceert minder stroom dan er wordt verbruikt. Structureel moet ruim 10 procent van onze energiebehoefte worden geïmporteerd 31. Het Nederlandse elektriciteitsnet is op vijf plaatsen verbonden met het buitenland 32. Veiling importcapaciteit Door het gebrek aan productiecapaciteit in Nederland en het structurele goedkope stroomaanbod in het buitenland is er meer vraag naar buitenlandse stroom dan er invoer capaciteit beschikbaar is. Tennet wil via een veiling de importcapaciteit verdelen onder de marktpartijen 33. De Nederlandse toezichthouder DTe staat hier niet onwelwillend tegenover en schrijft randvoorwaarden voor waarbinnen de veiling plaats kan vinden. Nederland is met de veiling niet uniek. Meerdere Europese landen die een importoverschot hebben, verdelen beperkte capaciteit via een veilingsysteem. Een gezamenlijke elektriciteitsmarkt in de Benelux De Nederlandse en Belgische netbeheerders, Tennet en ELIA, willen één marktruimte creëren voor de handel in stroom 34. Hierdoor ontstaat er één handelszone met een omvang die vergelijkbaar is met de Spaanse stroommarkt. De APX moet uitgroeien tot de elektriciteitsbeurs voor de gehele Benelux. 31 Capaciteitsplan Tennet , Arnhem, p Zie bijlage 3, De Netkaart Nederland 33 DTe, advies aan de Minister van Economische Zaken, nr.70380, november Tennet, Samenwerking Belgische en Nederlandse TSO s, persbericht 22 juni

20 4 RECENTE GROTE GEBEURTENISSEN 4.1 Stroomuitval in Californië USA Op 22 mei 2000 staan in Californië, USA, de fabrieken stil. Grootverbruikers van elektriciteit en de industrie lijden onder de stroomtekorten van hun leveranciers. Even later, op 14 juni 2000, gaat gebiedsgewijs de stroom van het net. Met de term Rolling Blackout krijgen afnemers in het California-Bay gebied te maken met de gevolgen van de energietekorten. Te weinig beschikbare stroom uit productie of import, het falen van de marktwerking en te laat optreden van de toezichthouders zijn de voornaamste oorzaken. De gebeurtenissen staan in schril contrast met de verwachtingen van de privatisering en liberalisering van de energiemarkt die in 1998 door de staat was ingezet. In bijlage 1 is een complete analyse van de gebeurtenissen in Californië opgenomen. Te weinig beschikbare stroom De 1000 elektriciteitscentrales in Californië, die veelal verouderd zijn, leveren te weinig stroom om in de eigen behoefte te voorzien. Hierdoor moet MW uit andere staten van Amerika worden geïmporteerd 35. De afhankelijkheid van import wordt duidelijk in de volgende figuur. De zwarte lijn is de verwachte vraag. De licht grijze blokjes is de eigen beschikbare productiecapaciteit. Donkergrijs is de import. In 2000, 2001 en 2002 is import noodzakelijk om aan de vraag te kunnen voldoen. Figuur 4: California relies on imports Kahn, M., Lynch, L., California s electricity options and Challenges, Electricity Oversight Board, 2 augustus 2000, California, USA. 36 Kahn, p. 4 20

Leeswijzer Tarievencode Elektriciteit

Leeswijzer Tarievencode Elektriciteit Leeswijzer Tarievencode Elektriciteit Doel leeswijzer TarievenCode... 2 Aansluittarieven (hoofdstuk 2 TarievenCode)... 2 2. Twee soorten aansluittarieven... 2 2.. Eenmalig aansluittarief afhankelijk van

Nadere informatie

certificeert duurzame energie

certificeert duurzame energie certificeert duurzame energie Met het certificeren van duurzame energie voorzien we deze energieproductie van een echtheidscertificaat. Dit draagt wezenlijk bij aan het goed functioneren van de groeneenergiemarkt.

Nadere informatie

Het Slimme energienet..zx ronde 25 januari 2015

Het Slimme energienet..zx ronde 25 januari 2015 Het Slimme energienet..zx ronde 25 januari 2015 De laatste tijd worden we overspoeld door marketing verhalen over de slimme meter en het slimme energienet. Men stelt dat met de komst van de slimme meter

Nadere informatie

14 Elektriciteit en gas

14 Elektriciteit en gas 14 Elektriciteit en gas crisistypen onderbreking levering elektriciteit onderbreking levering gas bevoegd gezag (nationaal) soorten maatregelen minister EL&I burgemeester of voorzitter veiligheidsregio

Nadere informatie

Geen stroom, wel spanning

Geen stroom, wel spanning Geen stroom, wel spanning Netwerkdag Calamiteitenplannen 20 september 2012 Maaike Bok (Crisisbeheersing) Inhoud presentatie Netbeheer in Nederland Rol netbeheerder in koude en warme fase Impact stroomstoring

Nadere informatie

Bestuurlijke Netwerkkaarten Crisisbeheersing. Netwerkkaart 14 Elektriciteit en gas

Bestuurlijke Netwerkkaarten Crisisbeheersing. Netwerkkaart 14 Elektriciteit en gas Bestuurlijke Netwerkkaarten Crisisbeheersing Netwerkkaart 14 Elektriciteit en gas 14 Elektriciteit en gas versie 2015 Crisistypen onderbreking levering elektriciteit onderbreking levering gas schaarste

Nadere informatie

CONSTANT ONDERHANDEN WERK ZORGT VOOR STABIELE DOORLOOPTIJDEN

CONSTANT ONDERHANDEN WERK ZORGT VOOR STABIELE DOORLOOPTIJDEN CONSTANT ONDERHANDEN WERK ZORGT VOOR STABIELE DOORLOOPTIJDEN Klanten verwachten tegenwoordig een grotere leverbetrouwbaarheid, tegen lagere kosten, met betere kwaliteit en dat allemaal tegelijk. Diegenen

Nadere informatie

Bestuurlijke Netwerkkaarten Crisisbeheersing. Netwerkkaart 14 Elektriciteit en gas

Bestuurlijke Netwerkkaarten Crisisbeheersing. Netwerkkaart 14 Elektriciteit en gas Bestuurlijke Netwerkkaarten Crisisbeheersing Netwerkkaart 14 Elektriciteit en gas 14 Elektriciteit en gas versie 2018 Crisistypen onderbreking levering elektriciteit onderbreking levering gas schaarste

Nadere informatie

Wij brengen energie. Waar mensen licht en warmte nodig hebben

Wij brengen energie. Waar mensen licht en warmte nodig hebben Wij brengen energie Waar mensen licht en warmte nodig hebben Energie in goede banen De beschikbaarheid van energie bepaalt in grote mate hoe we leven: hoe we wonen, werken, produceren en ons verplaatsen.

Nadere informatie

actueel FORUM #03/12.02.09

actueel FORUM #03/12.02.09 actueel 18 Straks zonder stroom? Binnenkort is een groot deel van de energiebedrijven in buitenlandse handen... Tekst: Remko Ebbers, Jiska Vijselaar Foto: Marcel van den Bergh/Hollandse Hoogte en Robin

Nadere informatie

Commissie Bestuur en Veiligheid, 5 februari 2007, agendapunt 12. onderwerp: Calamiteitenplannen storing gas en elektra

Commissie Bestuur en Veiligheid, 5 februari 2007, agendapunt 12. onderwerp: Calamiteitenplannen storing gas en elektra Commissie Bestuur en Veiligheid, 5 februari 2007, agendapunt 12 onderwerp: Calamiteitenplannen storing gas en elektra Inleiding Middels een rondje langs de veiligheidsregio s (in oprichting) is Essent

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 28 165 Deelnemingenbeleid rijksoverheid Nr. 187 LIJST VAN VRAGEN EN ANTWOORDEN Vastgesteld 6 mei 2015 De commissie voor de Rijksuitgaven en de

Nadere informatie

De kleur van stroom: de milieukwaliteit van in Nederland geleverde elektriciteit

De kleur van stroom: de milieukwaliteit van in Nederland geleverde elektriciteit De kleur van stroom: de milieukwaliteit van in geleverde elektriciteit Feiten en conclusies uit de notitie van ECN Beleidsstudies Sinds 1999 is de se elektriciteitsmarkt gedeeltelijk geliberaliseerd. In

Nadere informatie

Wat is het product noodvermogen? Hoe wordt er gecontracteerd?

Wat is het product noodvermogen? Hoe wordt er gecontracteerd? Noodvermogen Noodvermogen Deze brochure geeft u uitgebreide informatie over de werking van noodvermogen binnen TenneT. Daarnaast geeft het een beeld aan (potentiele) leveranciers van noodvermogen over

Nadere informatie

Afschakelplan en Stroomtekort 2014

Afschakelplan en Stroomtekort 2014 Afschakelplan en Stroomtekort 2014 Komt het tot afschakelen? Wat is het afschakelplan / Ben ik erbij betrokken? Verloop van het afschakelplan 2 13. 225 MW De afnamepiek op het net van Elia in 2013: 13.225

Nadere informatie

Smart Grid. Verdiepende opdracht

Smart Grid. Verdiepende opdracht 2015 Smart Grid Verdiepende opdracht Inleiding; In dit onderdeel leer je meer over het onderwerp Smart Grid. Pagina 1 Inhoud 1. Smart Grid... 3 1.1 Doel... 3 1.2 Inhoud... 3 1.3 Verwerking... 8 Pagina

Nadere informatie

Capaciteitsplan. ONS Netbeheer BV 30-11-2000

Capaciteitsplan. ONS Netbeheer BV 30-11-2000 Capaciteitsplan ONS Netbeheer BV 2001 2007 30-11-2000 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Visie 3. Modellen 3.1. Model 1 Belasting, invoeden en uitwisselen in knooppunten bij verschillende transportscenario's

Nadere informatie

Energieoplossingen van de toekomst

Energieoplossingen van de toekomst Energieoplossingen van de toekomst Duurzaam en innovatief Naast de transformatorstations die Alfen voornamelijk aan netbeheerders levert, leggen we complete elektriciteitsnetwerken aan bij klanten in de

Nadere informatie

Energieopslag in accu s

Energieopslag in accu s Energieopslag in accu s Rapportage over de huidige stand van zaken 1 Energieopslag; een belangrijke stap in de energietransitie 1.1 Houdbaar duurzaam! Nu er meer en meer elektriciteit groen wordt opgewekt,

Nadere informatie

Startnotitie voor de milieueffectrapportage. Samenvatting. Hoogspanningsverbinding Doetinchem-Wesel 380kV Traject Doetinchem Duitse grens

Startnotitie voor de milieueffectrapportage. Samenvatting. Hoogspanningsverbinding Doetinchem-Wesel 380kV Traject Doetinchem Duitse grens Samenvatting Startnotitie voor de milieueffectrapportage Hoogspanningsverbinding Doetinchem-Wesel 380kV Traject Doetinchem Duitse grens De ministeries van Economische Zaken en VROM werken samen met TenneT

Nadere informatie

Datum 12 september 2014 Betreft Beantwoording van vragen inzake de precaire situatie wat betreft de energievoorziening in België

Datum 12 september 2014 Betreft Beantwoording van vragen inzake de precaire situatie wat betreft de energievoorziening in België > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag

Nadere informatie

Nieuwe hoogspanningsverbinding vanuit Borssele. Zuid West

Nieuwe hoogspanningsverbinding vanuit Borssele. Zuid West Zuid West Nieuwe hoogspanningsverbinding vanuit Borssele De ministeries van Economische Zaken en VROM werken samen met TenneT TSO B.V. aan de Zuid-West 380 kv-verbinding. De landelijk netbeheerder TenneT

Nadere informatie

Samenvatting, conclusies en aanbevelingen storing Diemen

Samenvatting, conclusies en aanbevelingen storing Diemen OPDRACHTGEVER AUTEUR TenneT TenneT VERSIE 1.0 VERSIE STATUS Definitief PAGINA 1 van 7 Samenvatting, conclusies en aanbevelingen storing Diemen 27 maart 2015 te Diemen 380 kv PAGINA 2 van 7 Voorwoord Op

Nadere informatie

Meest materiële emissies (2014)

Meest materiële emissies (2014) Meest materiële emissies (2014) 1 Versie Datum Wijzigingen 1.0 2 november 2015 Vrijgave voor publicatie 0.1 26 oktober 2015 Initiële versie Inhoud 1. Inleiding... 3 1.1 Doelstellingen... 3 2. Uitgangspunten...

Nadere informatie

De waarde van stadswarmte. Hoe komt de prijs tot stand?

De waarde van stadswarmte. Hoe komt de prijs tot stand? De waarde van stadswarmte Hoe komt de prijs tot stand? De waarde van stadswarmte 3 Hoe komt de prijs tot stand? De energierekening is voor vrijwel iedereen een belangrijk onderdeel van de maandelijkse

Nadere informatie

Eerste Kamer der Staten-Generaal Centraal Informatiepunt

Eerste Kamer der Staten-Generaal Centraal Informatiepunt Eerste Kamer der Staten-Generaal Centraal Informatiepunt Den Haag, 27 november 2000 Aan de leden en de plv. leden van de Vaste Commissie voor Economische Zaken HERZIENE VERSIE I.V.M. TOEVOEGEN STEMVERHOUDING

Nadere informatie

BECO Energievergelijker & OverstapService

BECO Energievergelijker & OverstapService BECO Energievergelijker & OverstapService 4 februari 2014 samenstelling: werkgroep productie & financiën Waarom de overstapservice? De BECO gaat voor duurzame energie Het doel is om uiteindelijk zelf energie

Nadere informatie

Ga jij ook voor een baan die iedereen energie geeft?

Ga jij ook voor een baan die iedereen energie geeft? Ga jij ook voor een baan die iedereen energie geeft? Netwerkbedrijf Endinet, de werkgever met energie Maar liefst 416.000 klanten in Zuidoost Brabant krijgen via kabels en leidingen van Endinet stroom

Nadere informatie

20 Transportbalans 06

20 Transportbalans 06 2 Transportbalans 6 Vol energie In deze uitgave maakt TenneT TSO B.V. de balans op over 26 inzake de voornaamste technische bedrijfsresultaten. Niet alleen zijn gegevens vermeld over onze infrastructurele

Nadere informatie

System Operations. 18-mei-2016. Jaap Hagen

System Operations. 18-mei-2016. Jaap Hagen Jaap Hagen TenneT in één oogopslag Enige grensoverschrijdende netbeheerder in Europa Hoofdkantoren in Arnhem en Bayreuth (Duitsland) Leveringszekerheid 99,9975% Efficiënt Robuust netwerk Geïntegreerd netbedrijf

Nadere informatie

Flexibiliteit op de elektriciteitsmarkt

Flexibiliteit op de elektriciteitsmarkt Flexibiliteit op de elektriciteitsmarkt Achtergrond Industriële demand response is één van de mogelijke aanbieders van flexibiliteit op de elektriciteitsmarkten van de toekomst en ook nu al. Dit heeft

Nadere informatie

INGEZONDEN BRIEF Is een capaciteitsmechanisme 'light' verstandig?

INGEZONDEN BRIEF Is een capaciteitsmechanisme 'light' verstandig? INGEZONDEN BRIEF Is een capaciteitsmechanisme 'light' verstandig? Wouter Hylkema w.hylkema@energeia.nl 16 juni 2015 AMSTERDAM (Energeia) Nederland kan als freerider meeliften op buitenlandse capaciteitsmechanismen.

Nadere informatie

Bevoorradingszekerheid

Bevoorradingszekerheid Bevoorradingszekerheid Commissies Bedrijfsleven en Binnenlandse Zaken van de Kamer van volksvertegenwoordigers 23.09.2014 23 september 2014 1 Meer over FEBEG Inhoud Niets nieuws onder de zon Veel partijen

Nadere informatie

Licht op de energiemarkt. Inzicht in markt en consument door de tijd heen. GfK Panel Services Benelux

Licht op de energiemarkt. Inzicht in markt en consument door de tijd heen. GfK Panel Services Benelux GfK Panel Services Benelux GfK Energie Monitor Licht op de energiemarkt Inzicht in markt en consument door de tijd heen GfK Panel Services Benelux Nederland: Middellaan 25 NL 5102 PB DONGEN Tel.: +31 (0)162-384

Nadere informatie

2003-2010 Westland Energie Infrastructuur b.v. DEFINITIEF

2003-2010 Westland Energie Infrastructuur b.v. DEFINITIEF CAPACITEITSPLAN ELEKTRICITEIT 2003-2010 Westland Energie Infrastructuur b.v. DEFINITIEF Inhoudsopgave: Inleiding 3 Toelichting op het Capaciteitsplan 4 1.1 Algemeen 4 1.2 Opbouw van het net 4 1.3 Invullen

Nadere informatie

TenneT in de energiemarkt

TenneT in de energiemarkt TenneT in de energiemarkt Klaas Hommes Stay tuned. Safety first! Voor uw en onze veiligheid vragen we uw aandacht voor de volgende veiligheidsmaatregelen. In geval van een ontruiming van het pand: Volg

Nadere informatie

Uitgebreide samenvatting

Uitgebreide samenvatting Uitgebreide samenvatting Bereik van het onderzoek De Nederlandse minister van Economische Zaken heeft een voorstel gedaan om het huidig toegepaste systeem van juridische splitsing van energiedistributiebedrijven

Nadere informatie

Datum 26 oktober 2012 Betreft Beantwoording vragen Kamerlid Mulder (CDA) over capaciteitsheffing energieleveranciers

Datum 26 oktober 2012 Betreft Beantwoording vragen Kamerlid Mulder (CDA) over capaciteitsheffing energieleveranciers > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage Directoraat-generaal Energie, Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594

Nadere informatie

Wij Beatrix, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau, enz. enz. enz.

Wij Beatrix, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau, enz. enz. enz. Datum Uw kenmerk Ons kenmerk Bijlage(n) 8 september 2003 ME/EM/3051226 1 Onderwerp Besluit tot verlenging termijn beschermde afnemer Gaswet en Elektriciteitswet 1998 E-en G-wet.mbo Besluit van, tot verlenging

Nadere informatie

Het Vijfkrachtenmodel van Porter

Het Vijfkrachtenmodel van Porter Het Vijfkrachtenmodel van Porter (een concurrentieanalyse en de mate van concurrentie binnen een bedrijfstak) 1 Het Vijfkrachtenmodel van Porter Het vijfkrachtenmodel is een strategisch model wat de aantrekkelijkheid

Nadere informatie

Demand response: een opportuniteit voor professionele gebruikers. SGF Smart Energy Solutions BASF 22 January 2013

Demand response: een opportuniteit voor professionele gebruikers. SGF Smart Energy Solutions BASF 22 January 2013 Demand response: een opportuniteit voor professionele gebruikers SGF Smart Energy Solutions BASF 22 January 2013 Overzicht 1. Wie is EDF Luminus 2. De uitdaging 3. De oplossing Corporate Presentation -

Nadere informatie

Tuinbouw wil efficiënt omgaan met energie

Tuinbouw wil efficiënt omgaan met energie Tuinbouw wil efficiënt omgaan met energie Handelsplatform, marktplaats voor energie in de tuinbouw De glastuinder van nu is een allround manager die van alle markten thuis moet zijn om zijn bedrijf economisch

Nadere informatie

Gasenlichtvergelijken.nl

Gasenlichtvergelijken.nl Gasenlichtvergelijken.nl De energiemarkt is een complexe markt met vele aanbieders met verschillende producten en prijzen. Ziet u door de bomen het bos niet meer? Hieronder staan de meest gestelde vragen

Nadere informatie

Versie Datum Wijzigingen

Versie Datum Wijzigingen Meest materiële emissies 2014 Versiebeheer Versie Datum Wijzigingen 1.0 2 november 2015 Vrijgave voor publicatie 0.1 26 oktober 2015 Initiële versie 2 Inhoud 1.0 Inleiding 4 1.1 Doelstellingen 4 2.0 Uitgangspunten

Nadere informatie

Executive Briefing Managing Data Center Performance 2013 en verder

Executive Briefing Managing Data Center Performance 2013 en verder Managing Data Center Performance 2013 en verder Voor bedrijven in het economische gebied EMEA is de grootste uitdaging bij de exploitatie van hun rekencentra het zorgen voor de beschikbaarheid van services

Nadere informatie

Energie voor morgen, vandaag bij GTI

Energie voor morgen, vandaag bij GTI Energie voor morgen, vandaag bij GTI Jet-Net docentendag 5 juni 2008 GTI. SMART & INVOLVED GTI is in 2009 van naam veranderd: GTI heet nu Cofely SLIMME ENERGIENETWERKEN, NU EN MORGEN 2008 2010 Centrale

Nadere informatie

Leveringszekerheid. Wat als morgen het licht uitgaat?

Leveringszekerheid. Wat als morgen het licht uitgaat? Leveringszekerheid Wat als morgen het licht uitgaat? Inhoudstafel Samenvatting Enkele definities Net voldoende aanbod Leveringszekerheid Wat kunnen wij doen? Wat kan u doen? Conclusie Samenvatting Een

Nadere informatie

De impact van concurrentie op de productmix van exporteurs

De impact van concurrentie op de productmix van exporteurs VIVES BRIEFING 2016/09 De impact van concurrentie op de productmix van exporteurs Koen Breemersch KU Leuven, Faculteit Economie en Bedrijfswetenschappen, VIVES 1 DE IMPACT VAN CONCURRENTIE OP DE PRODUCTMIX

Nadere informatie

Bestuurlijke Netwerkkaarten Crisisbeheersing

Bestuurlijke Netwerkkaarten Crisisbeheersing Bestuurlijke Netwerkkaarten Crisisbeheersing Kaart 14 - Elektriciteit en gas 14 Elektriciteit en gas Versie april 2012 crisistypen onderbreking levering elektriciteit onderbreking levering gas schaarste

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

De rol van TenneT in de transitie naar duurzame energie. Peter Nieuwenhuijse Arnhem, 29 juni 2011

De rol van TenneT in de transitie naar duurzame energie. Peter Nieuwenhuijse Arnhem, 29 juni 2011 De rol van TenneT in de transitie naar duurzame energie Peter Nieuwenhuijse Arnhem, 29 juni 2011 TenneT TSO Elektriciteitstransporteur in Nederland en een deel van Duitsland In Nederland: Alle netten op

Nadere informatie

Klankbordgroep PwC-onderzoek:Visie op tariefregulering op korte en middellange termijn

Klankbordgroep PwC-onderzoek:Visie op tariefregulering op korte en middellange termijn Advisory Klankbordgroep -onderzoek:visie op tariefregulering op korte en middellange termijn Agenda Pagina 1 Introductie 1 2 Aanpak en proces 5 3 Ontwikkelingen in de energiesector 12 4 Onderzoeksvragen

Nadere informatie

Black-outs: Achtergrond en de rol van decentrale energieopwekking

Black-outs: Achtergrond en de rol van decentrale energieopwekking Black-outs: Achtergrond en de rol van decentrale energieopwekking Agenda Achtergrondinformatie energiemarkt Decentrale energie-opwekking (Dieselgenerator, WKK, UPS): Helpen black-out te voorkomen Technisch:

Nadere informatie

Business Continuity Management

Business Continuity Management Business Continuity Management Aart Bitter - 14 januari 2014 SAFER, SMARTER, GREENER Praktijk case Wij zijn als bierbrouwerij voorgedragen om onze producten te leveren aan het Holland House tijdens het

Nadere informatie

Energie inkopen in de zorg: keuzes maken

Energie inkopen in de zorg: keuzes maken Energie inkopen in de zorg: keuzes maken Het inkopen van energie is complex. Sinds de liberalisering van de energiemarkt is niets doen eigenlijk geen optie; afnemers moeten zelf actief zijn op de energiemarkt

Nadere informatie

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s In een globaliserende economie moeten regio s en ondernemingen internationaal concurreren. Internationalisatie draagt bij tot de economische

Nadere informatie

Inpassing van duurzame energie

Inpassing van duurzame energie Inpassing van duurzame energie TenneT Klantendag Erik van der Hoofd Arnhem, 4 maart 2014 doelstellingen en projecties In de transitie naar duurzame energie speelt duurzame elektriciteit een grote rol De

Nadere informatie

Gegevens stroometikettering 2004

Gegevens stroometikettering 2004 CE CE Oplossingen voor Oplossingen voor milieu, economie milieu, economie en technologie en technologie Oude Delft 180 Oude Delft 180 2611 HH Delft tel: 015 2 150 150 fax: fax: 015 015 2 150 150 151 151

Nadere informatie

De 17 principes van lean working

De 17 principes van lean working De 17 principes van lean working Lean working kan samengevat worden in 17 basis principes. De totale aanpak is hieruit opgebouwd. Het kennen en beheersen van de principes is belangrijk voor de continu

Nadere informatie

Water en hoogspanning

Water en hoogspanning Water en hoogspanning een goede combinatie? Frank Wester Arnhem, 4 november 2013 Meerlaagse Veiligheid & Vitale Infrastructuur 4 november 2013 Meerlaagse Veiligheid & Vitale Infrastructuur Elektriciteit

Nadere informatie

De slimme meter. Informatie over de nieuwe energiemeter

De slimme meter. Informatie over de nieuwe energiemeter De slimme meter Informatie over de nieuwe energiemeter De slimme meter in vogelvlucht Alle huishoudens in Nederland krijgen een nieuw soort energiemeter aangeboden: de zogenaamde slimme meter. Deze digitale

Nadere informatie

6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken

6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken 6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken 6.1 Aanpassingen van de infrastructuur in Nederland De energietransitie kan ingrijpende gevolgen hebben voor vraag en aanbod van energie en voor de netwerken

Nadere informatie

SMART GRID ALBERT MOLDERINK

SMART GRID ALBERT MOLDERINK SMART GRID ALBERT MOLDERINK WIE BEN IK Albert Molderink (http://www.utwente.nl/ctit/energy/people/molderink_a.php) www.utwente.nl www.ipsumenergy.com Computer Architectures for Embedded Systems Discrete

Nadere informatie

KCD 2013. Netplanning tijdens turbulente tijden - geen sinecure! Gert van der Lee Arnhem, 4 maart 2014

KCD 2013. Netplanning tijdens turbulente tijden - geen sinecure! Gert van der Lee Arnhem, 4 maart 2014 KCD 2013 Netplanning tijdens turbulente tijden - geen sinecure! Gert van der Lee Arnhem, 4 maart 2014 Juridisch kader TenneT heeft wettelijke plicht om aangeslotenen voldoende transportcapaciteit te bieden.

Nadere informatie

Toepassen van ISO 22000: denken vanuit risico s en kansen

Toepassen van ISO 22000: denken vanuit risico s en kansen Toepassen van ISO 22000: denken vanuit risico s en kansen Mag ik me even voorstellen? Mathijs Brink Sinds 2004 in de Food safety Sinds 2012 Bij N&S Business Unit Manager Kenniscentrum European Knowledge

Nadere informatie

Achtergrond leveringszekerheid L-gas en wettelijke taak GTS met betrekking tot kwaliteitsconversie

Achtergrond leveringszekerheid L-gas en wettelijke taak GTS met betrekking tot kwaliteitsconversie Achtergrond leveringszekerheid L-gas en wettelijke taak GTS met betrekking tot kwaliteitsconversie Afdeling Network Configuration Rapport Achtergrond leveringszekerheid L-gas en wettelijke taak GTS met

Nadere informatie

TB141-E Introductie in Energie & Industriesystemen

TB141-E Introductie in Energie & Industriesystemen TB141-E Introductie in Energie & Industriesystemen Oefententamen 1 Aanwijzingen: Lees de vragen vooraf door en deel de beschikbare tijd in voor beantwoording van de vragen. Dit tentamen beslaat 20 meerkeuzevragen

Nadere informatie

Trendrapportage Marktwerking en Consumentenvertrouwen in de energiemarkt Tweede halfjaar 2012

Trendrapportage Marktwerking en Consumentenvertrouwen in de energiemarkt Tweede halfjaar 2012 Trendrapportage Marktwerking en Consumentenvertrouwen in de energiemarkt Tweede halfjaar 2012 Inhoud Inleiding en leeswijzer... 4 1 Tevredenheid en vertrouwen van de consument... 5 2 Tevredenheid over

Nadere informatie

trends en ervaringen

trends en ervaringen 5 "ntwi''elingen op de energiemar't in het 3uitenland trends en ervaringen 1 "ondiale trends van marktmacht naar staatsmacht "e sterk gestegen vraag en onvoldoende 0itbreiding van de prod04tie- 4apa4iteit

Nadere informatie

Aansluitbeleid TenneT

Aansluitbeleid TenneT Aansluitbeleid TenneT (Position Paper, stand van zaken februari 2008) Inleiding De afgelopen periode heeft een groot aantal partijen zich bij TenneT gemeld voor aansluiting van een nieuwe elektriciteitscentrale

Nadere informatie

Rapport. Datum: 17 februari 2011. Rapportnummer: 2011/055

Rapport. Datum: 17 februari 2011. Rapportnummer: 2011/055 Rapport Rapport betreffende een klacht over het Ministerie van Economische Zaken te Den Haag (thans vallend onder de minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie). Datum: 17 februari 2011 Rapportnummer:

Nadere informatie

Stork maakt leren toegankelijker met Springest Go

Stork maakt leren toegankelijker met Springest Go Stork maakt leren toegankelijker met Springest Go Stork lanceerde in 2014 een online leerportal voor zijn medewerkers. Sindsdien kunnen medewerkers zelfstandig opleidingen zoeken en boeken binnen het aanbod

Nadere informatie

Reguleren is balanceren

Reguleren is balanceren De energieketen Reguleren is balanceren afnemers netbeheerders producenten efficiëntie betaalbaarheid betrouwbaarheid milieuvriendelijkheid Te bespreken reguleringsmaatregelen Onderdeel energieketen Type

Nadere informatie

Registratie Data Verslaglegging

Registratie Data Verslaglegging Registratie Data Verslaglegging Registratie Controleren en corrigeren Carerix helpt organisaties in het proces van recruitment en detachering. De applicatie voorziet op een eenvoudige wijze in de registratie

Nadere informatie

T-prognoses. nut en noodzaak

T-prognoses. nut en noodzaak nut en noodzaak : nut en noodzaak Wat zijn? staat voor Transportprognoses, oftewel een verwachting van het benodigde transport voor de levering of productie van elektriciteit. Producenten, regionale netbeheerders

Nadere informatie

Service & Onderhoud. Een USP

Service & Onderhoud. Een USP Service & Onderhoud Een USP Waar gaat het om? Service en onderhoud is een unique selling point, dat is maar al te waar. Het is een toegevoegde waarde die vaak bepalend is voor keuzes die worden gemaakt

Nadere informatie

Concept Development Opdracht 1B Battle of Concepts Enexis. Niels Joormann - 0819811 - CMD2a

Concept Development Opdracht 1B Battle of Concepts Enexis. Niels Joormann - 0819811 - CMD2a Concept Development Opdracht 1B Battle of Concepts Enexis Niels Joormann - 0819811 - CMD2a Inhoudsopgave Debriefing 03 Onderzoek 03 Omgevingsanalyse 04 Concept: Opgewekt! 05 Business Model Canvas 11 Pitch-presentatie

Nadere informatie

CO2 uitstoot per klant Tolheffingen per klant Lege kilometers Gereden kilometers per stop en klant Transport- of voertuigkosten per stop en klant

CO2 uitstoot per klant Tolheffingen per klant Lege kilometers Gereden kilometers per stop en klant Transport- of voertuigkosten per stop en klant Hoe kun je de race tegen de klok winnen? HOE KUN JE DE RACE TEGEN DE KLOK WINNEN? PTV. The Mind of Movement De PTV Group levert software en consultancy diensten voor transport, logistiek en geomarketing.

Nadere informatie

Algemeen bestuur Veiligheidsregio Groningen

Algemeen bestuur Veiligheidsregio Groningen AGENDAPUNT 2 Algemeen bestuur Veiligheidsregio Groningen Vergadering 12 december 2014 Strategische Agenda Crisisbeheersing In Veiligheidsregio Groningen werken wij met acht crisispartners (Brandweer, Politie,

Nadere informatie

Making new energy flow. Eén platform voor jouw energie

Making new energy flow. Eén platform voor jouw energie Making new energy flow Eén platform voor jouw energie Yuso, een nieuwe kijk op energie management INJECTIE. LEVERING. OPSLAG. YUSO, EEN NIEUWE KIJK OP ENERGIE MANAGEMENT 2012 OPRICHTING YUSO YUSO, EEN

Nadere informatie

Publieke waarde creëren. Daniël van Geest en Peter Teesink

Publieke waarde creëren. Daniël van Geest en Peter Teesink Publieke waarde creëren Daniël van Geest en Peter Teesink Een kortere versie van onderstaand artikel verscheen eerder in het magazine Vensters Open 2. Het is geschreven door Peter Teesink, gemeentesecretaris

Nadere informatie

10 jaar vrijmaking energiemarkt

10 jaar vrijmaking energiemarkt 2013-450-N 10 jaar vrijmaking energiemarkt SERV_17 april 2013 Basisprincipes liberalisering gerealiseerd Snelle start in Vlaanderen Vrijheid van leverancierskeuze voor de consument. In januari 2013 wisselde

Nadere informatie

Opbouw van huidige en toekomstige energieprijzen

Opbouw van huidige en toekomstige energieprijzen ECN Beleidsstudies ENERGIE MARKT TRENDS 2001 Energieprijzen Opbouw van huidige en toekomstige energieprijzen Fieke Rijkers Opbouw van huidige en toekomstige energieprijzen De eindverbruikersprijzen voor

Nadere informatie

ADVIES COMMISSIE VOOR DE REGULERING VAN DE ELEKTRICITEIT EN HET GAS

ADVIES COMMISSIE VOOR DE REGULERING VAN DE ELEKTRICITEIT EN HET GAS Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas Nijverheidsstraat 26-38 1040 Brussel Tel.: 02/289.76.11 Fax: 02/289.76.09 NIET VERTROUWELIJKE VERSIE COMMISSIE VOOR DE REGULERING VAN DE ELEKTRICITEIT

Nadere informatie

DE PRIJS VAN ELEKTRICITEIT

DE PRIJS VAN ELEKTRICITEIT DE PRIJS VAN ELEKTRICITEIT Hoe komt de prijs tot stand? PZEM.nl/zakelijk HET ONTSTAAN VAN DE PRIJS Bedrijven onderhandelen met energieleveranciers over de prijs voor elektriciteit en gas. Ook binnen branches

Nadere informatie

Incidentbestrijdingsplan Grootschalige Uitval Nutsvoorzieningen

Incidentbestrijdingsplan Grootschalige Uitval Nutsvoorzieningen Incidentbestrijdingsplan Grootschalige Uitval Nutsvoorzieningen themaweek oktober 2016 Nationale risicobeoordeling (Energievoorzieningszekerheid, o.a. Blackout, moedwillige verstoring) Regionaal Risicoprofiel

Nadere informatie

Winteractieplan. Stroomvoorziening in geval van energieschaarste

Winteractieplan. Stroomvoorziening in geval van energieschaarste Winteractieplan Stroomvoorziening in geval van energieschaarste Komt er een energieschaarste deze winter? Dalende productiecapaciteit Problemen met nucleaire centrales Invoercapaciteit is beperkt (investeringen

Nadere informatie

Domineren kosten infrastructuur de factuur van de toekomst? Martien Visser Lector Energietransitie Hanzehogeschool - Entrance

Domineren kosten infrastructuur de factuur van de toekomst? Martien Visser Lector Energietransitie Hanzehogeschool - Entrance Domineren kosten infrastructuur de factuur van de toekomst? Martien Visser Lector Energietransitie Hanzehogeschool - Entrance Energie infrastructuur (deze lezing) Verband tussen benutting, kosten en marktprijzen

Nadere informatie

Slimme energiemeters vanaf 1.1.2012 ingevoerd

Slimme energiemeters vanaf 1.1.2012 ingevoerd Regelingen en voorzieningen CODE 5.1.4.22 Slimme energiemeters vanaf 1.1.2012 ingevoerd bronnen vraag en antwoord ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I), 23.2.2011, www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Bewust willen en kunnen 4. Performance Support 5. Informele organisatie 5. Waarom is het zo moeilijk? 6

Inhoudsopgave. Bewust willen en kunnen 4. Performance Support 5. Informele organisatie 5. Waarom is het zo moeilijk? 6 Inleiding De afgelopen vijftien jaar hebben we veel ervaring opgedaan met het doorvoeren van operationele efficiencyverbeteringen in combinatie met ITtrajecten. Vaak waren organisaties hiertoe gedwongen

Nadere informatie

Marktanalyse Powerhouse

Marktanalyse Powerhouse Tegengestelde berichten op de oliemarkt. Afgelopen week Tegengestelde berichten op de oliemarkt deze week zorgen dat de prijs nauwelijks is veranderd. De topman van Schlumberger (een grote partij voor

Nadere informatie

Is uw organisatie grootverbruiker van gas en/of elektriciteit? In deze brochure vindt u belangrijke informatie voor uw aansluiting. www.enduris.

Is uw organisatie grootverbruiker van gas en/of elektriciteit? In deze brochure vindt u belangrijke informatie voor uw aansluiting. www.enduris. Is uw organisatie grootverbruiker van gas en/of elektriciteit? In deze brochure vindt u belangrijke informatie voor uw aansluiting www.enduris.nl Wanneer wordt u aangemerkt als grootverbruiker? U valt

Nadere informatie

Europese schakel NorNedvoor de toekomst

Europese schakel NorNedvoor de toekomst NorNedvoor de Europese schakel toekomst NorNed Europese schakel voor de toekomst Elektriciteit is vanzelfsprekend in ons dagelijks leven. Zonder er verder bij stil te staan gaat het licht aan, pruttelt

Nadere informatie

Interpretatie Eletriciteitswet 1998 art. 1 lid 2

Interpretatie Eletriciteitswet 1998 art. 1 lid 2 Interpretatie Eletriciteitswet 1998 art. 1 lid 2 In het laatste kwartaal van 2011 hebben gemeenten, provincies en waterschappen een brief ontvangen van hun netbeheerder betreffende artikel 1, tweede lid,

Nadere informatie

Beleidsregel Redelijke Opzegvergoedingen Vergunninghouders

Beleidsregel Redelijke Opzegvergoedingen Vergunninghouders Beleidsregel Redelijke Opzegvergoedingen Vergunninghouders Den Haag, maart 2005 Dienst uitvoering en toezicht Energie Pagina 1 van 11 PROJECTNAAM: REDELIJKE OPZEGVERGOEDINGEN (ROVER) PROJECTNUMMER: 101948-30

Nadere informatie

Westland Infra, Diepgeworteld in de tuinbouw.

Westland Infra, Diepgeworteld in de tuinbouw. Westland Infra, Diepgeworteld in de tuinbouw. Westland Infra heeft al meer dan 40 jaar haar wortels in de tuinbouw. Als netbeheerder zijn we verantwoordelijk voor aanleg, onderhoud en beheer van energienetten

Nadere informatie

Visie op crisismanagement in de zorgsector en de toegevoegde waarde van een Integraal Crisisplan. All hazard voorbereid zijn (1 van 3)

Visie op crisismanagement in de zorgsector en de toegevoegde waarde van een Integraal Crisisplan. All hazard voorbereid zijn (1 van 3) Visie op crisismanagement in de zorgsector en de toegevoegde waarde van een Integraal Crisisplan All hazard voorbereid zijn (1 van 3) Versie 1.0 11 november 2014 Voorwoord Zorginstellingen zijn vanuit

Nadere informatie

Transitie naar een. CO -neutrale toekomst

Transitie naar een. CO -neutrale toekomst Transitie naar een CO -neutrale toekomst 2 CO 2 reductie van bron tot gebruiker Steeds méér duurzame energie, maar niet minder CO 2 -uitstoot KLIMAATVERDRAG VAN PARIJS In het verdrag van Parijs werd afgesproken

Nadere informatie

HRO Development meeting Procesindustrie 29 mei HRO Academy Nederland

HRO Development meeting Procesindustrie 29 mei HRO Academy Nederland HRO Development meeting Procesindustrie 29 mei 2013 Betrouwbaarheid wordt bepaald door de afwezigheid van ongewenste, onverwachte en onverklaarbare variaties in de performance HRO Development meeting Procesindustrie

Nadere informatie

Groene stroom. ZX ronde 13 februari 2016

Groene stroom. ZX ronde 13 februari 2016 Groene stroom. ZX ronde 13 februari 2016 In de afgelopen ZX rondes hebben we het over kabelverliezen gehad maar ook over de synchronisatie van generatoren aan het openbaar net en onderlinge synchronisatie

Nadere informatie