Zoet-zout. Inspireren, kennis delen en netwerken onderhouden. Deze nieuwsbrief doet verslag van de platformdag zoet-zout op 14 november 2013

Transcriptie

1 Ga hier verder met broodtekst Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken Nummer 2 december 2013 Zoet-zout Deze nieuwsbrief doet verslag van de platformdag zoet-zout op 14 november 2013 Inhoud (klik op het onderwerp om verder te lezen) Inspireren, kennis delen en netwerken onderhouden Natuurambitie Grote Wateren : een stip op de horizon Meer ruimte voor natuurlijke processen in de Zuidwestelijke Delta De Vismigratierivier versterkt de basis onder het ecosysteem De kaders bij de uitwerking van ambities voor estuariene gradiënten Vismigratie in het hoofdwatersysteem. Wat gebeurt er aan de hoofddeur? In kleine stapjes naar de stip op de horizon Colofon Inspireren, kennis delen en netwerken onderhouden De tweede zoet-zoutbijeenkomst van dit jaar, op donderdag 14 november, was met ruim 70 belangstellenden weer goed bezocht. In deze courant kunt u lezen wat wij met elkaar hebben besproken. De dag, georganiseerd door Rijkswaterstaat in samenwerking met het programma Naar een Rijke Waddenzee, stond in het teken van estuariene gradiënten in de Zuidwestelijke Delta en de Wadden. Als aftrap gaf Bas Roels, projectleider van het ministerie van Economische Zaken, een presentatie over de ambtelijke beleidsverkenning om te komen tot een Natuurambitie Grote Wateren Gijs van Zonneveld gaf vervolgens de visie van het Wereldnatuurfonds op een klimaatbestendige zoetwatervoorziening van de Zuidwestelijke Delta. Jeroen van Herk legde vervolgens uit hoe je met een vismigratierivier tussen de Waddenzee en het IJsselmeer een mini-estuarium kunt creëren. Daarna schetste Marie-Louise Meijer de betekenis van twee belangrijke wettelijke kaders de Kaderrichtlijn Water en Natura 2000 bij de uitwerking van ambities voor estuariene gradiënten. Ten slotte vertelden vier medewerkers van Rijkswaterstaat en het waterschap Hune en Aa s wat er op dit moment concreet gebeurt bij het IJsselmeer/de Waddenzee, de Westerwoldse Aa, het Haringvliet en de Oosterschelde. In het middaggedeelte discussieerden de deelnemers over twee thema s: inhoudelijke vragen vanuit het ministerie aan het platform en reacties vanuit het platform op de concept beleidsverkenning en de presentaties. Na de workshops werden de uitkomsten van de discussies aan een forum voorgelegd en ontstond er een levendig debat. Kernpunt in het debat was de uitspraak van Jeroen Gosse: De beleidsvisie is een stip op de horizon. Daar hoeven we niet op uit te komen. Belangrijkste is dat we gaan bewegen in die richting, zonder ons van te voren vast te leggen. Het forum bestond uit vertegenwoordigers op leidinggevend niveau van het ministerie van EZ, Jan Kruijshoop voorzitter van het zoet-zoutplatform programma Naar een Rijke Waddenzee, het Wereldnatuurfonds, programmabureau Zuidwestelijke Delta en Rijkswaterstaat. Dankzij de enthousiaste reacties van de deelnemers tijdens de dag, de forumdiscussie en bij de afsluiting besefte ik weer wat de waarde is van de zoet-zoutbijeenkomst: de deelnemers inspireren elkaar, delen kennis en onderhouden het netwerk! De komende maanden gaan wij aan de slag met het programma voor Ik dank alle deelnemers voor hun aanwezigheid en bijdragen en hoop iedereen weer te ontmoeten op de volgende platformbijeenkomst op 19 juni 2014.

2 Natuurambitie Grote Wateren : een stip op de horizon Een veerkrachtige, duurzame en toekomstbestendige natuur in de grote wateren van Nederland. Dat is het doel van een ambtelijke beleidsverkenning naar een Natuurambitie Grote Wateren , die het ministerie van Economische Zaken in de eerste helft van 2013 heeft uitgevoerd. Nederland verandert, onder meer door het veranderende klimaat, vertelt projectleider Bas Roels van het ministerie van Economische Zaken. De zeespiegelstijging, de veranderende neerslagpatronen en de opwarming van de aarde hebben grote gevolgen voor de natuur in Nederland. Bij de keuzes over de inrichting van ons land is er behoefte aan een robuuste en toekomstbestendige visie op de natuur. Daarom zijn we gestart met de ontwikkeling van een natuurambitie, die rekening houdt met de veranderingen en de dynamiek. Deze natuurambitie is geen gedetailleerd kader, maar een stip op de horizon, gericht op de middellange en lange termijn. Integrale aanpak Binnen het Nationaal Deltaprogramma, dat Nederland voorbereidt op de klimaatverandering, worden besluiten voorbereid over de waterveiligheid en zoetwatervoorziening voor de korte en lange termijn. Roels: Het Deltaprogramma neemt in 2014 beslissingen met gevolgen voor de komende decennia. Het programma bleek behoefte te hebben aan een beleidsvisie op de natuur in de grote wateren: de Zuidwestelijke Delta, het IJsselmeergebied, het Waddengebied, het kustgebied en het Rivierengebied. Omdat er daarnaast mogelijkheden zijn om waterveiligheid en natuur aan elkaar te koppelen in een integrale aanpak, zijn we begin 2013 gestart met het opstellen van een natuurambitie. Bas Roels ministerie van Economische Zaken Nederland één grote delta Synergie tussen natuur en andere belangen Rode draad van de natuurambitie is dat de natuurlijke processen zoveel mogelijk ruimte krijgen. Zo ontstaat een veerkrachtige natuur, is duurzaam behoud van biodiversiteit het beste gediend en kunnen de effecten van klimaatverandering opgevangen worden. Bovendien wil het ministerie met de natuurambitie andere functies en belangen op elkaar afstemmen en waar mogelijk versterken. Juist doordat de natuurambitie toekomstbestendig is en uitgaat van een perspectief waarin natuurlijke processen en dynamiek sturend zijn, ontstaat er meer flexibiliteit in de omgang met het natuurbeleid, en kansen voor synergie met andere belangen, zoals veiligheid, zoetwatervoorziening, wonen, recreatie en economie, aldus Roels. Naar een ambitie In opdracht van de staatssecretaris wordt de beleidsverkenning uitgewerkt tot een Natuurambitie Grote Wateren , die in maart 2014 moet verschijnen. Roels: De natuurambitie moet worden gezien als een beleidsvisie. Ze geeft antwoord op de vraag welk type natuur met welk beheer, welke maatregelen en welk medegebruik realistisch Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 2

3 haalbaar zijn in De ambitie is geen beleidsnota en niet direct op uitvoering gericht. Ze geeft richting en is agenderend voor de lange termijn. voor de internationale trekvogel- en trekvispopulatie. Voor de Wadden geldt min of meer hetzelfde: zoveel mogelijk intergetijdengebied en behoud van droogvallende platen. Samenwerking De Natuurambitie wordt samen met maatschappelijke organisaties, het bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheden opgesteld. We organiseren gesprekken, expertsessies, werkconferenties en workshops en vragen alle betrokken partijen vanuit hun gezichtspunt input te leveren voor die stip op de horizon en het verhaal te verrijken. Niet met punten en komma s, maar met vergezichten, zegt Roels. Eén grote delta Vertrekpunt van de natuurambitie is Nederland als één grote delta met een internationale betekenis van formaat, waar enkele van Europa s grootste rivieren uitmonden in zee. Het samenspel van rivieren, sediment, getijde en zoetzoutovergangen vormt de delta van Nederland: een dynamische vlakte van zand en slib. De natuur van Nederland is daar een weerspiegeling van, aldus Roels. Gevolgen voor Zuidwestelijke Delta en Wadden Wat betekent de natuurambitie voor de Zuidwestelijke Delta? Roels: De ambitie is een delta die zoveel mogelijk estuariene dynamiek kent en dus zo open mogelijke bekkens met zout water en getij. Op die manier kan het areaal in het intergetijdengebied groot worden gehouden. En dat is belangrijk, omdat dit een cruciale functie heeft Pieter den Besten beleidscoördinator bij het directoraat-generaal Ruimte en Water van het ministerie van Infrastructuur en Milieu: De ambtelijke beleidsverkenning is een product van het ministerie van Economische Zaken. Vanuit het ministerie van Infrastructuur en Milieu ben ik bij deze verkenning betrokken geraakt, omdat ik werk aan een verkenning naar de ruimtelijke consequenties van de maatregelen die het Nationaal Deltaprogramma voorstelt. Tussen de twee verkenningen is er een duidelijke kruisbestuiving. Mijn betrokkenheid zal straks, bij de verdere uitwerking, ongetwijfeld toenemen. De verkenning van Economische Zaken is nuttig. Waar wij een stip op de horizon zetten voor het klimaatvraagstuk, doet Economische Zaken dat voor het natuurvraagstuk. In de natuurvisie worden de watersystemen centraal gesteld. Dat vinden wij goed. We zijn echter wat kritischer over de weg naar realisatie en de haalbaarheid van de natuurambitie. Die ambitie moet vertaald worden naar het hier en nu. Naar concrete, realistische stapjes. >> Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 3

4 Meer ruimte voor natuurlijke processen in de Zuidwestelijke Delta Water naar de zee is de naam van de visie uit 2012 van het Wereld Natuur Fonds op een klimaatbestendige zoetwatervoorziening van de Zuidwestelijke Delta. Gijs van Zonneveld, werkzaam namens het Wereld Natuur Fonds in de Zuidwestelijke Delta: De Deltawerken zijn nuttig. Maar er zitten ook weeffouten in. Wij zoeken ruimte voor herstel van de estuariene dynamiek. Gijs van Zonneveld ARK Natuurontwikkeling Het klimaat verandert en dat heeft consequenties voor de aanvoer en het gebruik van zoetwater in ons land. Daar moeten we op anticiperen. Het gaat er volgens Van Zonneveld om de grote hoeveelheid zoet water die Nederland heeft slimmer over het land te verdelen. In 2008 hebben we het rapport Hoogtij voor Laag Nederland uitgebracht. Daarin maakten we een koppeling tussen een gezonde én een veilige delta. Dat rapport is in 2010 nader uitgewerkt met Met Open Armen, een economische studie naar het rendement van het herstel van natuurlijke processen in de delta. Wageningen University berekende dat het Haringvliet met een open monding tot enorme baten zou leiden. Het betekende kortom dat een meer open estuarium kan bijdragen aan economische groei. Zoetwateraanvoer zwakke schakel Maar het realiseren van een meer open estuarium is ingewikkeld. Van Zonneveld: Je kunt de Haringvlietdam er niet zo maar uithalen. Daar is het huidige beheer van dijken en het watersysteem niet op berekend. Daarom zijn we gaan onderzoeken hoe de kier die er straks komt optimaal kan worden benut om de kwaliteit van het watersysteem te verbeteren. We ontdekten dat de zoetwateraanvoer een zwakke schakel is bij het herstel of de verbetering van de gezondheid van de Zuidwestelijke Delta, met als resultaat de visie Water naar de Zee. De stijging van de zeespiegel, maar ook droogtes vragen niet alleen om aanpassing van de deltawerken, het vraagt ook om een zoetwateraanvoer die met deze veranderingen kan omgaan. Het opmerkelijke is dat de toevloed van zoet water via onze rivieren ruim voldoende is. Het overgrote deel daarvan wordt echter als propstroom gebruikt om de verzilting van de Nieuwe Waterweg tegen te gaan, zodat het belangrijke zoetwaterinnamepunt bij Gouda zoet blijft. Het rivierwater op deze manier tot vlakbij zee laten stromen en het dan pas innemen, maakt echter extra kwetsbaar voor verzilting. Tot nu toe konden we dit systeem volhouden. Maar in de toekomst, met een stijgende zeespiegel en pieken en dalen in de rivierafvoer, gaat dat niet meer lukken. Daar moet een oplossing voor worden gevonden. Structureel oostelijke aanvoer Die oplossing zou een structureel oostelijke aanvoer kunnen zijn. Wij vroegen ons af of er een model is, waarbij een delta met natuurlijke zoet-zoutovergangen geen probleem hoeft te zijn en waarbij een open zoet-zoutovergang op de Nieuwe Waterweg niet schadelijk is. Dit alles om beter bestand te zijn tegen de gevolgen van klimaatverandering. Voor dat model is er een andere manier van zoetwateraanvoer nodig, in de vorm van structureel oostelijke aanvoer, zegt Van Zonneveld. De U-bochtconstructie waarbij Gouda via Rotterdam wordt voorzien van zoet water uit de Hollandsche IJssel heb je volgens Van Zonneveld dan niet meer nodig. De aanvoer loopt via de Lek en het Amsterdam-Rijnkanaal in de richting van het inlaatpunt van Gouda. Zo ontstaat er een robuuste manier van zoetwateraanvoer, die ongevoelig is voor de verder oprukkende verzilting ten gevolge van zeespiegelstijging en periodes met een lagere rivierafvoer. En het biedt ook nog eens economische kansen, omdat de toegang tot de Rotterdamse haven via de Nieuwe Waterweg nu een van de laatste zoet-zoutovergangen van Nederland dan open kan blijven. Waterveiligheid en waterkwaliteit De huidige waterverdeling, waarbij in droge tijden vrijwel de volledige rivierafvoer via de Nieuwe Waterweg loopt, leidt tot enorme erosie. Rondom Rotterdam en Dordrecht ontstaan zulke hoge stroomsnelheden, dat de geulen uitslijten. Als je het zoete water via het Haringvliet afvoert heb je minder erosie, wat de dijkstabiliteit en dus de veiligheid ten goede komt, aldus Van Zonneveld. De structureel oostelijke aanvoer van zoetwater zorgt ervoor dat er meer water in de richting van het Haringvliet en de Volkerak kan stromen en dit heeft positieve effecten op de kwaliteit van de leefomgeving, zegt Van Zonneveld. Doordat de kier dan minder vaak hoeft te sluiten, verbetert de estuariene kwaliteit van het Haringvliet enorm. Het water Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 4

5 in het Volkerak stroomt nu bijvoorbeeld niet of nauwelijks door. Daar is niet voldoende rivierwater voor beschikbaar. Het gevolg is een meer met langzaam stromend, voedselrijk water en jaarlijkse schadelijke algenbloei. Als je het zoete water op natuurlijke wijze door het Volkerak en het Haringvliet laat stromen kan er ecologisch herstel optreden en verbetert de waterkwaliteit. Aansluiten bij huidige planvorming Van Zonneveld zegt dat het plan voor de structureel oostelijke aanvoer goed kan aansluiten bij de uitbreiding van de bestaande Kleinschalige Wateraanvoer (KWA+), die mogelijk aangelegd wordt om in geval van extreme droogte zoetwater naar Gouda te voeren. Deze uitbreiding van de calamiteitenaanvoer is gepland in het kader van het Deltaprogramma. Met beperkte aanpassingen is deze calamiteitenaanvoer om te vormen tot een structurele aanvoer, zodat het aanvoersysteem bestand is tegen de veranderingen die onherroepelijk op ons afkomen, zonder veel extra kosten. Verder kunnen we de kier in de Haringvlietsluizen benutten om te leren wat de effecten zijn van de instroom van zout water en hoe je het herstel van natuurlijke processen het beste kunt inrichten. Dat kan op een veilige manier. Want als er problemen ontstaan, kun je de sluizen eenvoudigweg sluiten. Samenwerking Om zijn visie te realiseren zoekt het Wereld Natuur Fonds zoveel mogelijk samenwerking met andere partijen. We werken samen met een aantal andere natuurorganisaties in de Coalitie Natuurlijke Klimaatbuffers en de Coalitie Delta Natuurlijk. Vanzelfsprekend overleggen we met het Deltaprogramma, Rijkswaterstaat en de waterschappen, die de lokale waterstromen beheren en dus ook over de oostelijke aanvoer van zoetwater gaan, aldus Van Zonneveld. Biodiversiteit Oosterschelde Ook voor een zoet-zoutovergang in het Zeeuwse deel van de delta is voldoende zoet water beschikbaar, meent Van Zonneveld. In de Oosterschelde zetten overheden, maatschappelijke en private partijen zich in voor een meer natuurlijk deltasysteem met een duurzame visserijsector en betere vismigratiemogelijkheden. Onder de huidige omstandigheden bleek het te duur en weinig effectief om een zoet-zoutovergang in de Oosterschelde te creëren. Met een andere wateraanvoer, waarbij er meer water naar het zuidelijk deel van de delta kan stromen, is een zoet-zoutovergang waarschijnlijk wel mogelijk. Vooral het Volkerak biedt daarvoor kansen. Zonneveld vervolgt: Natuurlijke zoet-zoutovergangen horen bij een delta als de strepen op een zebra. Als we de kwaliteit van de Zuidwestelijke Delta willen verbeteren en de doelstellingen op het gebied van natuurherstel willen halen zullen we op de een of andere manier zoet-zoutovergang in de delta moeten herstellen. Probleem is dat een volledig herstel van de estuariene dynamiek nauwelijks mogelijk is, omdat de benodigde dynamiek in de delta niet meer valt terug te brengen. Dat brengt ons in een spagaat: estuariene dynamiek is nodig voor een gezond systeem, maar een gezond systeem door middel van een beperkt herstel van de estuariene dynamiek is bijzonder lastig te realiseren. We hebben daarom veel nieuwe kennis nodig. Vandaar mijn pleidooi om die kennis op te doen met de kier in de Haringvlietsluizen. Bovendien wil de provincie Zeeland in het samenwerkingsverband dat rondom de Oosterschelde opereert met het Nationaal Park Oosterschelde en de Alliantie Oosterschelde zoeken naar manieren om in ieder geval gedeeltelijk de natuurlijke processen te herstellen, zodat de kwaliteit van de Delta kan verbeteren. Meer informatie Water naar de zee. Visie op een klimaatbestendige zoetwatervoorziening van laag Nederland. Gijs van Zonneveld, ARK Natuurontwikkeling, Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 5

6 De Vismigratierivier versterkt de basis onder het ecosysteem De Afsluitdijk is een harde, onnatuurlijk grens tussen het zoete IJsselmeer en de zoute Waddenzee. De dijk vormt een obstakel voor vismigratie, scheidt twee ecosystemen en geeft een scherpe scheiding tussen zout en zoet water. Het gebrek aan migratiemogelijkheden voor vis en andere organismen heeft negatieve effecten op de visstand in zee- en binnenwater. Met de Vismigratierivier kan er een mini-estuarium worden gecreëerd. Jeroen van Herk LINKit consult De Vismigratierivier is een kilometerslange ecologische verbinding voor vis naast de spuisluizen van Kornwerderzand. Dankzij de grote lengte van de rivier is de overgang van zout naar zoet water geleidelijk. Daardoor kunnen veel soorten trekvissen van de Waddenzee naar het IJsselmeer zwemmen. Aan beide kanten is de rivier af te sluiten, zodat zout water uit de Waddenzee de zoetwatervoorraad in het IJsselmeer niet aantast. Door de afsluitbaarheid is er evenmin een risico voor de veiligheid. Een mooi idee, vindt Jeroen van Herk, adviseur bij LINKit consult. Hij is als specialist ecologie, water en vismigratie betrokken bij de Vismigratierivier. Het project bevindt zich op dit moment in de onderzoeks- en planfase. Dat onderzoek is nodig om in het najaar van 2014 tot een voorkeursvariant te komen. Daarbij kijken we onder meer naar de kosten en de vergunbaarheid. Visvriendelijk sluisbeheer Er speelt nog een ander plan voor vismigratie, namelijk visvriendelijk sluisbeheer. Van Herk juicht dit toe, maar verwacht dat de mogelijkheden beperkt zijn. Ook om het zoute water, dat het IJsselmeer instroomt, weg te pompen. Belangrijk uitgangspunt, gebaseerd op een advies van Rijkswaterstaat, is echter dat er geen druppel zout water extra in het IJsselmeer mag komen. Bestuurlijk ligt dat zeer gevoelig. We denken dat visvriendelijk sluisbeheer heel snel tegen die zoutgrens aanloopt. De Vismigratierivier is een gesloten systeem met aan beide uiteinden sluizen en een zeer geleidelijke overgang van zout naar zoet water. Het potentiële zoutgevaar voor het IJsselmeer kan met de Vismigratierivier tot een minimum worden beperkt. Initiatief Het initiatief voor de Vismigratierivier is ontstaan vanuit een aantal maatschappelijke organisaties. Van Herk: Dat zijn de Waddenvereniging, Stichting Het Blauwe Hart (dat streeft naar een vitaal en robuust IJsselmeergebied), Sportvisserij Nederland, It Fryske Gea en de Vereniging Vaste Vistuigen Noord. Het initiatief is nu onderdeel geworden van De Nieuwe Afsluitdijk, een samenwerkingsverband tussen provincies en gemeenten rondom de Afsluitdijk dat zich inzet voor een vernieuwde dijk op het gebied van duurzame energie, ecologie, recreatie en toerisme en ruimtelijke kwaliteit. Mini-estuarium De Vismigratierivier moet straks de natuurwaarden van het IJsselmeer en de Waddenzee versterken, zegt Van Herk. De Afsluitdijk veroorzaakt een scherpe scheiding tussen het IJsselmeer en de Waddenzee, beiden Natura 2000-gebieden. De Waddenzee is een wereldberoemd natuurgebied en behoort sinds 2009 tot UNESCO Werelderfgoed. Maar er is nauwelijks een overgang tussen deze twee gebieden. Met de Vismigratierivier ontwikkelen we een mini-estuarium, een brakwatergebied van 100 à 150 hectare met slikken en platen. De rivier zorgt ervoor dat vis gemakkelijk op en neer kan zwemmen en dat populaties, zowel in het IJsselmeer als in de Waddenzee, versterkt worden. De vissen vormen bijvoorbeeld weer voedsel voor vogels, zeehonden en bruin vissen. De basis onder het ecosysteem wordt kortom versterkt, waardoor er in het IJsselmeer en de Waddenzee weer andere natuurtypen kunnen voorkomen. Draagvlak Hoe is het gesteld met het draagvlak voor de Vismigratierivier? Onder de genoemde stakeholders gemeenten, provincies, natuurorganisaties, sport- en beroepsvisserij is het draagvlak groot, aldus Van Herk. Bij Rijkswaterstaat groeit het draagvlak. Rijkswaterstaat is verantwoordelijk voor de opknapbeurt van de Afsluitdijk. Waterveiligheid staat daarbij voorop. De dijk wordt over de hele lengte overslagbestendig, de spui- en schutsluizen worden versterkt en de afvoercapaciteit wordt vergroot. De renovatie is aan een strak tijdschema gebonden. Bovendien is Rijkswaterstaat zelf met visvriendelijk sluisbeheer bezig. Ik zie samenwerkingsmogelijkheden. Rijkswaterstaat heeft de maatregelen in het kader van de Kaderrichtlijn Water bij Kornwerderzand getemporiseerd. Dat geeft ruimte aan het Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 6

7 Artist impression Vismigratierivier project van de Vismigratierivier. In de loop van 2014 moet er een uitgewerkt plan liggen en de kosten en vergunbaarheid helder in beeld zijn. Ook moet het traject voor de milieueffectrapportage doorlopen zijn. Techniek Technisch lijken er geen obstakels te zijn. De Vismigratierivier is technisch goed te realiseren. De veiligheid van de Afsluitdijk heeft in elk geval absolute prioriteit. Voor de rivier moeten er twee buizen door de dijk worden geboord. We onderzoeken nu of die ingreep geen negatieve gevolgen met zich meebrengt, zegt Van Herk. Kosten De Vismigratierivier gaat flink wat kosten. Van Herk: We gaan uit van een raming van 50 à 60 miljoen euro. Een deel van het Waddenfonds, dat afkomstig is van de baten van de gaswinning onder de Waddenzee, is bedoeld om te investeren in projecten voor herstel van natuur en recreatie. De Vismigratierivier is typisch zo n project. het gebied mag wandelen. Wellicht moeten we met aquaria gaan werken. Dit belevingscentrum wordt wat ons betreft dé locatie waar je ook meer te weten kunt komen over de (geschiedenis van de) Afsluitdijk, de Waddenzee, de natuur en de vismigratie. Maar zover is het nog niet. Ik schat de kans dat de Vismigratierivier er gaat komen op ruim 50 procent. Het wordt spannend. In de loop van 2014 valt de beslissing: wel of geen Vismigratierivier, die mooie ecologische verbinding tussen de Waddenzee en het IJsselmeer, besluit Van Herk. Meer informatie Video: Vismigratierivier Afsluitdijk Algemeen: Marianne Wildenberg, wildenberg@waddenvereniging.nl Projectleiding: Meinard Bos, m.s.bos@dlg.nl Vergunningen Wel zijn er nog juridische hobbels te nemen. Zoals gezegd zijn de Waddenzee en het IJsselmeer Natura 2000-gebieden. Met de Vismigratierivier gaan we iets nieuws ontwikkelen. We zullen dus Natura en bestemmingsplanprocedures moeten doorlopen om het voor elkaar te krijgen. Ik verwacht dat het lukt, maar het zal niet gemakkelijk zijn. We zullen helder moeten beargumenteren wat de toegevoegde waarde van de rivier wordt, zegt Van Herk. Belevingscentrum Volgens Van Herk biedt de Vismigratierivier ook kansen voor natuurbeleving en de versterking van recreatie en toerisme. Er is in de regio rondom Kornwerderzand een behoorlijke recreatieve sector. Denk aan Makkum, het strand en de vakantiewoningen in de omgeving. We willen graag een belevingscentrum opzetten, waar je de vismigratie als het ware kunt beleven, waar je vistrek kunt zien en waar je door Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 7

8 De kaders bij de uitwerking van ambities voor estuariene gradiënten Twee belangrijke kaders die een rol spelen bij de uitwerking van ambities voor estuariene gradiënten zijn De Europese Kaderrichtlijn Water en Natura Marcel van den Berg, adviseur Waterkwaliteit bij Rijkswaterstaat, verteld welke rol zij spelen. De KRW schrijft voor dat een goede waterkwaliteit van de Europese wateren behouden blijft of in 2015 bereikt wordt. Natura 2000 is een Europees netwerk van beschermde natuurgebieden op het grondgebied van de lidstaten van de Europese Unie. De Kaderrichtlijn Water heeft verschillende watertypen gedefinieerd, waaraan bepaalde maatlatten en doelen zijn gekoppeld. Die verschillen dus per watertype: voor een zout meer gelden andere doelen en maatlatten dan voor overgangswater met een zoet-zout-gradiënt. Binnen de brakke wateren bestaan weer verschillende watertypen. De Grevelingen en het Veerse Meer zijn bijvoorbeeld grote zoute meren. Maar je hebt ook minder zoute, brakke wateren, bijvoorbeeld duinmeertjes of inlagen, legt Van den Berg uit. Een ongestoorde toestand? De kern van de Kaderrichtlijn Water is behoud of herstel van de natuurlijke ecologische toestand. Dat biedt op zich kansen voor herstel van natuurlijke overgangen. Van den Berg: De Kaderrichtlijn Water gebruikt als referentiepunt een situatie met weinig of geen menselijke invloed. Maar voor Nederland betekent dat nogal wat. Vanwege de Deltawerken is de menselijke invloed immers zeer groot. Nederland mag dan ook licht afwijken van het primaire doel van de Kaderrichtlijn Water een ongestoorde toestand, maar moet dat wel beargumenteerd doen. Kwantitatieve doelen Verder stelt de Kaderrichtlijn Water op de maatlat voor natuurlijke wateren kwantitatieve doelen voor vissen, planten en kleine waterdieren. Eenvoudig gezegd streven we naar zoveel mogelijk kenmerkende soorten vis, planten en waterdieren. Daarbij gaat het wel om groepen van soorten. En daar zit een verschil met Natura 2000, dat bijvoorbeeld van één habitat een bepaalde oppervlakte wil hebben of van een bepaald soort een bepaald aantal. De Kaderrichtlijn Water wil eenvoudigweg de terugkomst van migrerende en stromingsminnende vissoorten. Het maakt niet uit of dat zalm of prik is, als de groep van soorten als geheel er maar goed voorstaat, aldus Van den Berg. Goed Ecologisch Potentieel Zoals gezegd zijn de Nederlandse wateren dankzij onze verdedigingswerken tegen water sterk veranderd. Van den Berg: Dat geldt eigenlijk voor vrijwel alle wateren in Nederland, met uitzondering van de Waddenzee en de kustplaatsen, waar de natuurlijke toestand niet is aangetast door dijken en dammen. Maar ook voor kunstmatige en sterk veranderde wateren geldt dat de doelen voor de natuurlijke wateren worden nagestreefd ze worden zelfs op dezelfde maatlat uitgedrukt zij het dat daarvoor het zogenoemde Goed Ecologisch Potentieel geldt: een minder ambitieuze doelstelling, waarbij rekening is gehouden met de onomkeerbare hydromorfologische ingrepen die in deze waterlichamen zijn gedaan. Voor de mitigerende maatregelen die je in een beheerplan zegt te gaan nemen, geldt een resultaatverplichting. Met andere woorden: het resultaat van een geplande maatregel is dat de maatregel wordt genomen. Voor het effect van de maatregelen geldt een inspanningsverplichting: je spant je in voor een 8 op de maatlat. Maar als dat een 6 wordt, dan is dat een minder groot probleem dan een geplande maatregel niet nemen. Vertraging en verlaging Als de in de Kaderrichtlijn Water gestelde doelen voor 2015 niet haalbaar zijn, biedt de richtlijn de mogelijkheid om tot 2027 door te werken aan het halen van resultaat. En mocht dat niet haalbaar zijn, dan is het ook nog mogelijk de gestelde doelen naar beneden bij te stellen. Vaak speelt geld daarbij een belangrijke rol. Het nemen van veel maatregelen in korte tijd is duur, dus smeer je die maatregelen uit over de tijd, aldus Van den Berg. Positieve samenhang Volgens Van den Berg is er een positieve samenhang tussen de Kaderrichtlijn Water en Natura Beiden streven min of meer dezelfde doelen na, zoals migrerende trek vissen. Het ambitieniveau is ook ongeveer gelijk. Ze gebruiken echter verschillende maatlatten. De Kaderrichtlijn Water kent een kwantitatieve benadering van groepen en soorten, die gebaseerd is op een historische referentie van geen of nauwelijks menselijke belasting. Natura 2000 kijkt bij behoud of herstel van de zogenoemde gunstige staat van instandhouding naar actuele aantallen of arealen. In verreweg de meeste gevallen is er sprake van synergie. Er zijn soms ook uitzonderingen waar een keuze gemaakt moet worden qua ecologisch doel. Denk bijvoorbeeld aan vogels die in een bepaald gebied veel voorkomen, omdat er veel voedingsstoffen in het water zitten. Als je die vogelsoort gaat beschermen, kan dat ertoe leiden dat je van die vogel Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 8

9 onnatuurlijk hoge aantallen krijgt. De Kaderrichtlijn Water zou in dat geval de voedingsstoffen in het water mogelijk naar beneden willen brengen om een natuurlijkere situatie te bereiken. Aangezien Marcel van den Berg verhinderd was voor de zoet-zoutbijeenkomst, heeft Marie-Louise Meijer van het Waterschap Hunze en Aa s de inleiding over de Kaderrichtlijn Water en Natura 2000 gehouden. Kierbesluit Welke rol spelen de Kaderrichtlijn Water en Natura 2000 concreet bij het realiseren van regionale natuurambities in de Zuidwestelijke Delta en de Wadden? Voor de Zuidwestelijke Delta is het Kierbesluit van Rijkswaterstaat belangrijk, legt Van den Berg uit. De Haringvlietsluizen zullen in 2018 op een kier worden gezet. Zo wordt in het westelijke deel van het Haringvliet de zoet-zoutovergang veel geleidelijker en verbetert de vismigratie sterk. Dat zal zelfs voor onze internationale partners merkbaar zijn. Voor de Wadden kun je denken aan initiatieven, zoals visvriendelijk sluisbeheer, zoals dat aan de Afsluitdijk gebeurt. >> Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 9

10 Vismigratie in het hoofdwatersysteem. Wat gebeurt er aan de hoofddeur? Onder de titel Wat gebeurt er aan de hoofddeur deelden drie adviseurs van Rijkswaterstaat en één van Waterschap Hunze en Aa s hun ervaringen en lessons learned over bestaande vismigratieprojecten. Bauke de Witte Adviseur waterbeheer Rijkswaterstaat IJsselmeergebied IJsselmeer/Waddenzee: visvriendelijk sluisbeheer, vispassage en zoutwaterafvoer De belangrijkste functies van het IJsselmeer zijn onder andere waterafvoer en watervoorziening. Als het eb is (start en einde bij 10 centimeter lager peil op Waddenzee) wordt er water gespuid van het IJsselmeer naar de Waddenzee. In de sluizen treden daarbij forse stroomsnelheden op. Kleine vissen (zwakke zwemmers) die vanuit de Waddenzee naar het IJsselmeer willen, kunnen daar niet tegenin zwemmen. Daarom gaat Rijkswaterstaat een nieuwe vorm van visvriendelijk sluisbeheer invoeren. Van meerdere varianten van visvriendelijk sluisbeheer bij de Stevinsluizen bij Den Oever en de Lorentzsluizen bij Kornwerderzand gaat de voorkeur uit naar het iets eerder openen van de spuisluizen. En met de schutsluizen om vaker te schutten. Voor de Houtribsluizen bij Lelystad gaat de voorkeur bij de schut- en spuisluizen uit naar het openen bij gelijk waterpeil. Het huidige visvriendelijk sluisbeheer (sinds de jaren 90 staan de buitenste schuiven tijdens het spuien op een kier) werkt alleen goed voor sterke vissen, zoals zalm en zeeforel. Voor kleine vissen en zwakke zwemmers is de stroomsnelheid te sterk. Daarom worden er nieuwe maatregelen genomen. Verder komt bij de Stevinsluizen een vispassage. En bij Den Oever en Kornwerderzand komt een zoutwaterafvoersysteem. Daarbij gaan we technieken gebruiken, die ervoor zorgen dat het zoute water, dat het IJsselmeer instroomt, wordt afgevoerd. Bauke de Witte, adviseur waterbeheer Rijkswaterstaat IJsselmeergebied Ruim baan voor vissen in de Westerwoldse Aa Onder de naam Van Aa s tot Zee werkt Waterschap Hunze en Aa s aan een project waarbij vissen vrij kunnen zwemmen tussen het beeksysteem van de Westerwoldse Aa en de Waddenzee. De vismigratie wordt mogelijk gemaakt door langs het hele traject van de bron tot aan de uitstroom in de Dollard weer vismigratievoorzieningen aan te leggen. Bovenstrooms, tussen Wedde en Ter Apel, worden stuwen weggehaald en vistrappen aangelegd. Bij de overgang van de beek naar de Dollard werd eerst visvriendelijk spui beheer toegepast en is recent de vispasseerbaarheid verbeterd door de aanleg van een aalgoot en een kattenluik in de sluisdeur. Zo ontstaat na 2018 een situatie waarin vissen van het gebied in Westerwolde naar de Waddenzee kunnen zwemmen en andersom. Door de kronkeling van de beken te herstellen, wordt tegelijkertijd het leefgebied verbeterd. Deze maatregelen dragen bij aan de natuurlijke rijkdom van het beeksysteem en van de Waddenzee. Dat vissen vrij kunnen zwemmen is belangrijk. Ze planten zich voort of groeien op in het achterliggende gebied, zoals langs de oevers van de Westerwoldse Aa. Bepaalde vissen leven in zowel zoet als zout water, zoals paling en stekelbaars. Door alle inpolderingen, sluizen, stuwen en waterwerken nodig om het land tegen het zeewater te beschermen was het niet meer mogelijk om van zout naar zoet water te zwemmen en weer terug. Aandachtspunt bij de maatregelen is slibrijk zout water in het late voorjaar, waardoor visvriendelijk sluisbeheer onvoldoende zeker is. Ten slotte is een lange adem nodig en moeten we ook voor bestuurlijk draagvlak rekening houden met het behalen van de doelen van de Kaderrichtlijn Water. Marie-Louise Meijer, Waterschap Hunze en Aa s Marie-Louise Meijer Waterschap Hunze en Aa s Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 10

11 Leo Adriaanse Adviseur waterbeheer Rijkswaterstaat Oosterschelde en Volkerak-Zoommeer: vismigratie in toekomstige situatie goed regelen Overheden, maatschappelijke organisaties en private partijen in Zeeland werken samen in de Green Deal Biodiversiteit Oosterschelde. Eén van de ambities is de verbetering van de vismigratie als gewenste verbetering naast het visvriendelijk sluisbeheer dat al plaatsvindt bij de (kleine) Bergse Diepsluis. De Oesterdam vormt nu een grote barrière voor vismigratie (aal, bot, rivierprik, spiering, stekelbaars) tussen de Oosterschelde en het Volkerak-Zoommeer en de Brabantse rivieren Dintel en Steenbergsche Vliet. Er is gekeken naar de mogelijkheid voor een proefinlaat van zoet, voedselrijk water (en op termijn zout water indien het Volkerak-Zoommeer weer zout wordt) tussen het Volkerak- Zoommeer en de Kom van de Oosterschelde. Die kan zorgen voor meer doorstroming, betere omstandigheden voor schelpdierkweek en verbetering van de vismigratiemogelijkheden. De optie van een kleinschalige pilot van het ontwerp van de vismigratierivier bij de Afsluitdijk in de noordelijke bocht van de Oesterdam is bekeken, maar qua kosten niet haalbaar en qua kennisverwerving voor de vismigratierivier bij de Afsluitdijk onvoldoende nuttig gebleken. Het is nu zaak om plannen te maken voor de vismigratievriendelijke inrichting van de Volkeraksluizen en de sluizen in de Brabantse rivieren, en voor een betere verbinding met de Kom van de Oosterschelde, voor het geval dat in 2015 een besluit wordt genomen tot het weer zout maken van het Volkerak-Zoommeer. Mocht besloten worden het Volkerak- Zoommeer nog decennia zoet te houden, dan moet alsnog bekeken worden hoe de harde zoet-zoutovergang en de barrière voor vis die de Oesterdam is te verbeteren. Leo Adriaanse, adviseur waterbeheer Rijkswaterstaat Haringvlietdam Haringvliet: Kierbesluit goed voor de internationale vismigratie Door de Haringvlietsluizen op een kier te zetten als de waterstand op het Haringvliet lager is dan op zee, kunnen trekvissen met het zeewater mee naar binnen komen. Hierdoor verbetert de internationale vismigratie. Trekvissen, zoals zalm, zeeforel, fint en glasaal, kunnen de sluizen passeren en naar hun paaigebieden zwemmen, die stroomopwaarts liggen. Gevolg van het instromen van zout water is verzilting: het Haringvliet wordt een gebied waar rivierwater en zeewater natuurlijk in elkaar overlopen. De inname van zoet water op het Haringvliet blijft echter gegarandeerd ten oosten van de lijn Middelharnis-Spui. De veiligheid van het achterland is geborgd. Bij storm op zee gaan de sluizen dicht. Ik ga ervan uit dat de Kier ook echt in 2018 van start kan gaan. Succesfactoren daarbij zijn dat er vertrouwen is in de Kier, dat er een gezamenlijke projectorganisatie met waterschap en drinkwaterbedrijf is, dat de focus ligt op zorgvuldigheid en dat de zoetwatervoorziening er niet op achteruit gaat. Het lerend implementeren en het stapsgewijs invoeren van de bediening volgens het Kierprotocol draagt bij aan dat vertrouwen. Pieter Beeldman, projectmanager Rijkswaterstaat Pieter Beeldman Projectmanager Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 11

12 In kleine stapjes naar de stip op de horizon Het middaggedeelte van de bijeenkomst van het zoet-zoutplatform startte met twee maal vier workshoprondes. In twee workshops keken de deelnemers vanuit beleid naar de Natuurambitie Grote Wateren. In de twee andere workshops werden de gradiënten in de Wadden en de Zuidwestelijke Delta besproken. Na afloop van de workshops meldden de workshopleiders de uitkomsten aan een forum en ontstond er een levendig debat. Natuurambitie Grote Wateren: beleid In de eerste workshop over de Natuurambitie Grote Wateren formuleerde Bas Roels (ministerie van Economische Zaken) eerst een aantal beleidsvragen: wat zijn de randvoorwaarden voor het slagen van de Natuurambitie Grote Wateren en wat zijn interessante gebieden voor het herstel van zoetzoutovergangen? Als randvoorwaarden werden genoemd de technische mogelijkheden, de fysieke ruimte in het systeem denk bij de vismigratierivier aan de lengte en de breedte van de rivier en de schaal waarop men wil en durft in te grijpen. Andere genoemde randvoorwaarden waren financiën, restricties die worden opgelegd door andere functies en de mate waarin brakke situaties worden geaccepteerd. Naast de Wadden en de Zuidwestelijke Delta formuleerde de workshop enkele andere interessante gebieden voor herstel van zoet-zoutovergangen: het Lauwersmeer, de Eems, de Nieuwe Waterweg, de Oosterschelde, de Westerschelde en het Noordzeekanaal. Daarbij werd opgemerkt dat elk gebied zijn eigen aandachtspunten kent. De Nieuwe Waterweg sluit bijvoorbeeld goed aan op de Biesbosch en het Rijnstroomgebied. Het Noordzeekanaal vormt een verbinding met het Amsterdam-Rijnkanaal en het IJsselmeergebied, heeft een lokstroom bij de sluis en kent al een brakke zone en natuurvriendelijke oevers. Voorts kwam aan de orde hoe je een visie voor de lange termijn kunt vertalen naar korte-termijnacties. Volgens de deelnemers aan de workshop moeten de korte-termijnacties in het teken staan van de visie voor de lange termijn. Dit komt erop neer dat de situatie in de Delta verbeterd moet worden estuaria en zoet-zoutovergangen vormen immers dé natuururgentie voor Nederland zonder de Delta op zijn kop te zetten. Als voorbeeld werd de kier in de Haringvlietsluizen genoemd. Daarmee kun je een start maken met het herstel en laten zien dat het mogelijk is, maatschappelijk draagvlak creëren en mogelijke andere zoet-zoutovergangen in de regio in beeld brengen. Ook werd de mogelijkheid van zoetwateraanvoer vanuit het Hollands Diep via de Volkeraksluizen naar het waarschijn- Het forum bestond uit de volgende leden (v.l.n.r.): Gijs van Zonneveld (coördinator Rijn-Maas-Scheldedelta, ARK Natuurontwikkeling), Jeroen Gosse (manager Natuurambitie Grote Wateren, ministerie van Economische Zaken), Kees Wulffraat (Rijkswaterstaat, projectleider Beheerplan Rijkswateren), Kees van Es (programmamanager Rijke Waddenzee, ministerie van Economische Zaken) en Hans van der Zwan (programmamanager Programmabureau Zuidwestelijke Delta). lijk op termijn weer zoute Volkerak-Zoommeer genoemd, en in het geval van een voorlopig zoet blijvend Volkerak- Zoommeer de mogelijkheid van zoetwateraanvoer naar het oostelijke deel van de Oosterschelde. Overigens werd opgemerkt dat zoet-zoutovergangen de visserij kunnen stimuleren en dat bij het realiseren van de natuurambitie Natura 2000 (ministerie van Economische Zaken) gekoppeld moet worden aan de Kaderrichtlijn Water (ministerie van Infrastructuur en Milieu). Getrapte doelen Volgens de deelnemers aan de tweede workshop, onder leiding van Pieter den Besten (ministerie van Infrastructuur en Milieu) en Wanda Zevenboom (Rijkswaterstaat), moet er in getrapte doelen worden gedacht. Daarbij is het herstel van de estuariene dynamiek de hoogste trede. Voor met name de Zuidwestelijke Delta wordt de kansrijkheid overschat. Je moet oppassen voor onbedoelde verslechtering van de morfologie van voormalige zeearmen, als minder getijdeenergie terugkomt in het systeem dan voorheen en daarmee de sedimentbalans niet daadwerkelijk te herstellen is. De workshop ziet voor de huidige situatie al veel kansen op de randen bij abrupte zoet-zoutovergangen, bijvoorbeeld met zilte natuur achter de waterkeringen. Ten slotte adviseerde de workshop te werken met adaptieve sporen, waarbij de natuurambitie vertaald wordt in concrete stappen die nu kunnen worden gezet en die zo robuust mogelijk zijn in het licht van de getrapte doelen. Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 12

13 Waddenzee De derde workshop over de Waddenzee, onder leiding van Julia Klooker en Hein Sas (beiden verbonden aan het programma Naar een Rijke Waddenzee ), leverde vier centrale bevindingen op: 1. Vrijwel overal waar waterlopen uitkomen op de randen van de Waddenzee zijn of worden vispassages aangelegd. In de meeste stroomgebieden van deze waterlopen worden ook de barrières in het achterland voor trekvissen weggeruimd. 2. Op een aantal plaatsen, zoals het Amstelmeer, het Lauwersmeer en de Westerwoldse Aa, zijn er binnendijkse zoet-zoutgradiënten. Deze gradiënten bieden kansen voor het creëren van semi-estuariene habitats. Ze zijn semi-estaurien omdat ze niet of nauwelijks getij kennen en de natuurwaarde is kleiner dan bij volledig estuariene habitats. Maar ze hebben wel een belangrijke functie voor allerlei waterleven en vogels. 3. De afgelopen decennia is gebleken dat er vooralsnog te weinig maatschappelijk draagvlak is voor de aanleg of restauratie van volledig estuariene habitats langs de randen van de Waddenzee. De aversie tegen zoutindringing in landbouwgronden is te groot en het aantal voorstanders voor estuariene natuur te klein. 4. Ook is er binnendijks in de Waddenkustzone, soms zelfs meer dan 10 kilometer landinwaarts, sprake van toenemende verzilting. Waterschappen moeten veel investeren in zoetwatervoorziening voor de landbouwgronden. Voor de natuurontwikkeling is het daarom van belang te onderzoeken welke kansen er zijn voor zilte, binnendijkse locaties. Maar ook de ontwikkeling van zilte landbouw gaat snel, met mogelijke kansen voor nieuwe agrarische activiteiten van dien. Hein Sas programma Naar een Rijke Waddenzee Zuidwestelijke Delta De vierde workshop, onder leiding van Leo Adriaanse (Rijkswaterstaat) constateerde dat het mooi is dat een Natuurambitie Grote Wateren weer mogelijk is. Belangrijk is ervoor te zorgen de gebiedskennis van Rijkswaterstaat te gebruiken, die immers de beheerder van natuurlijke processen is. Ook adviseerde de workshop het uitvoeringspad goed te regelen: de stappen naar de stip op de horizon met de bijbehorende benodigde budgetten. Adriaanse onderstreepte dat het altijd zal gaan om gedeeltelijk herstel van estuariene dynamiek, omdat de grote wateren systemen zijn die door menselijke ingrepen beïnvloed zijn en zullen blijven. Deze wateren zullen altijd actief beheer vergen. Verder zei hij dat er met concrete maatregelen kleine stapjes moeten worden gezet. Daar moeten we trots op zijn. En we moeten ervan leren. Want de voorspelbaarheid van het succes is lastig. Half 2014 wordt duidelijk hoe de beslissing over de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer gaat uitvallen voor een zout Volkerak-Zoommeer met enig getij en in open verbinding met de Grevelingen. Adriaanse: Laten we nu alvast nadenken over de vraag hoe de Volkeraksluizen en de sluizen bij de Brabantse rivieren moeten worden ingericht ten bate van goede zoet-zoutgradiënten die geschikt zijn voor vismigratie. Nawoord Uit de workshops is duidelijk geworden dat maatwerk en een goede kennisbasis belangrijke voorwaarden zijn voor succesvolle herstelprojecten. De Zuidwestelijke Delta en de Waddenzee moeten deze successen delen en leren van elkaars ervaringen, ook daar waar het niet goed is gegaan. Daarnaast is maatschappelijk draagvlak een belangrijke voorwaarde. De workshop adviseert in te zetten op de verdere ontwikkeling van semi-estuariene habitats en van binnendijkse brakwater-natuurgebieden. Het verdient daarom aanbeveling om in de brede zone langs de Waddenzee te inventariseren waar sprake is van sterke en onomkeerbare verzilting. Zowel semi-estuariene habitats als binnendijkse brakwatergebieden bieden kansen voor de ontwikkeling van recreatie en toerisme. Geadviseerd wordt dan ook om veel meer samen te gaan werken met deze sectoren. Rijkswaterstaat Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken 13

14 Volgende platformbijeenkomst De volgende bijeenkomst van het platform zoet-zout is gepland op donderdag 19 juni, vooralsnog bij Seats2meet in Utrecht. Noteer deze datum alvast in uw agenda! Colofon De Nieuwsbrief Zoet-zout is een uitgave van Rijkswaterstaat Water, Verkeer en Leefomgeving. De nieuwsbrief heeft als doel bekendheid te geven aan kennisontwikkeling, beleid en uitvoering met betrekking tot herstel van zoet-zoutovergangen en het verziltingsvraagstuk. De weergegeven meningen weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs het beleid van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen is toegestaan, mits met bronvermelding. Contactpersonen zoet-zoutplatform Herman Haas, Rijkswaterstaat Jan Kruijshoop, Rijkswaterstaat Foto s in dit nummer: Herman Haas, Loes de Jong (p. 3 en 9), Onno Kronenberg Dit is een uitgave van Rijkswaterstaat Kijk voor meer informatie op of bel (ma t/m zo uur, gratis) december 2013 on1213ll031