Midwintertelling van zee-eenden in de Waddenzee en Nederlandse kustwateren r januari 2001

Transcriptie

1 Rijksinstituut voor Kusten Zee Rijkswaterstaat Rijksinstituut voor Kust en Zee/RIKZ Bibliotheek (Middelburg) Midwintertelling van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren r januari 21 có) Berrevoets C.M. 1 Witte R. H. 2 Arts.A. 2 Rijksinstituut voor Kust en Zee /j Postbus 839, 433 EA Middelburg RIKZ 2 Delta ProjectManagement Postbus AHCulemborg Middelburg, mei 21 Midwintertelllrtg van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21

2 Midwinterteiling van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21 2

3 Inhoudsopgave Samenvatting Dankwoord 1. Inleiding en methode 2. Resultaten 2.1 Eidereend 2.2 Zwarte Zee-eend 2.3 Grote Zee-eend 2.4 Toppereend 3. Conclusie 4. Literatuur Midwintürtelling van zee-eenden in de en Nederlandse feustwateren, januari 21

4 Samenvatting In dit rapport worden de resultaten gepresenteerd van de telling van zeeeenden in de Nederlandse kustwateren en in januari 21. Deze tellingen worden in het kader van het MWTL-programma (Monitoring Waterstaatkundige Toestand van het Land) van Rijkswaterstaat uitgevoerd en vormen tevens een onderdeel van de internationale midwintertelling van watervogels, De telling in de Voordelta werd op 6 januari 21 uitgevoerd, de en de overige Nederlandse kustwateren zijn op 11 en 12 januari 21 geteld. Van de c. 114 getelde Eidereenden zat een derde (36 ) in de, ruim 4 ex. zaten voor de Waddenkust en 37 voor de Hollandse kust. Tijdens de telling werden 66 Zwarte Zee-eenden, 6 Grote Zee-eenden en 15 6 Toppereenden waargenomen. De meeste Zwarte Zee-eenden zaten voor de Waddenkust. De Toppereenden bevonden zich in de vooral nabij de Afsluitdijk, In de periode werd tijdens de midwintertellingen gemiddeld 8,5% van de NW-Europese populatie van de Eidereend in de Nederlandse wateren aangetroffen, Bij de Zwarte Zee-eend verbleef 4.3% en bij de Toppereend (periode ) 17.8 % van de totale (deel) populatie in Nederland. Midwintertelling van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21

5 Dankwoord Dank is verschuldigd aan de volgende ijistanties en personen die betrokken waren bij de uitvoering en organisatie v(an de tellingen: - Detta ProjectManagement (DPM) Pim Wolf en Sander Ülipaly. ; - Zeeland Air Speciale dank gaat uit naar aap de Visser voor de samenwerking en het veilig vliegen. MidwinterteHing van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21!

6 iguur 1. De routes boven de en Nederlandse kust in januari 21. (CPS logs: zwart =11 januari en grijs = 12 januari) Tabel 1. Overzicht teldagen midwintertellingen daarx>ïs : _, jan 31 jan 9 i an 15 jan 16jan 21 jan _7an 11 jan 6 jan 18-19_[an 31 jan -2 feb 4-9 feb 11-12jan 9-1 jan 2-3 feb 9 -lojan jan jan Midwintertelling van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21

7 1. Inleiding en methode Vanaf januari 1993 zijn jaarlijks door het Rijksinstituut voor Kust en Zee zee-eenden vanuit een vliegtuig in de vlederlandse kustwateren en de geteld. Deze tellingen zijn uitgevoerd in het kader van de biologische monitoring van de zoute ri kswateren (Monitoring Waterstaatkundige Toestand van het Land). Deze informatie wordt tevens gebruikt voor de internationale midwtr tertelling van watervogels. Voor een uitgebreide beschrijving van de gebruikte methodes wordt verwezen naar voorgaande rapportages (Baptist & Witte 1995, Baptist et al. 1997, Witte 1997a, 1997b, 1998, 1999, 2q). De kustzone voor de Waddeneilanden wordt in deze rappoitage aangeduid als Waddenkust. De midwinterteüingen worden vrijwel altijd uitgevoerd in januari daarom wordt in dit document de winter van tijvoorbeeld 1996/1997 aangeduid met 1997, Een overzicht van de teldagen is te vinden in tabel 1. Op 6 januari 21 is (in het kader van het project ECO-ZH) de Voordelta geteld. Op 11 januari is het oostelijk d ïel van de en de Waddenkust geteld en op 12 januari het westelijk deel van de en de Hollandse kust. De tellingen van de zee-eenden in de worden uitgevoerd tijdens hoogwater. Tijdens de tellingen was het windkracht 2-3, met een spiegelgladd^ zee, Daardoor waren de eenden al op relatief grote afstand zichtbaar doo'r hun 'boeggolf'. De gevlogen route van beide teldagen is weergegeven in [figuur 1. De in dit rapport genoemde internationale criteria zijn voor het West- Palearctisch gebied uitgewerkt onder cjle Ramsar Conventie (Convention on Wetlands of International Importance Especially as Waterfowl Habitat), die is opgesteld in 1975 en door Nederlanp is geratificeerd. Onder deze conventie zijn naast twee criteria in algemene bewoordingen ook numerieke criteria geformuleerd voorden wetland van internationale betekenis. Wetlands zijn onder andere van internationaal belang wanneer 1) er regelmatig meer dan 2 watervogels voorkomen, of 2) er regelmatig meer dan 1 % van een totae geografische populatie van een watervogelsoort van het gebied gebruik maakt. In deze rapportage is alleen gebruik gemaakt van het 2 e criterium, alle genoemde gebieden voldoen namelijk aan het V criterium. Midwintertelllng van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, anuari 21

8 iguur 2. Verspreiding van Eidereenden in januari 21, totalen in 5x5 km blokken (boven) en een detailopname van de westelijke (alle monsters). 18 W&ddenkust BH Hollandse kus! I 1 Voordelta aar iguur 3. Midwintertellingen van Eidereenden in voor de vier hoofddeelgebieden (^strenge winters). Midwintertelling van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21 8

9 2. Resultaten 2.1 Eidereend < Eidereenden komen gedurende de wintermaanden vooral voor langs de kusten van de Oostzee en de Noordzee. De totale NW-Europese populatie wordt geschat op minimaal 1 5 o vogels (Rose & Scott 1997), In januari 21 werden ruim 114 Eidereenden geteld {figuur 3). Het gemiddelde aantal over alle midwinterellmgen is 13 (121 zonder strenge winters 1996 en 1997). Het ge middefd aantal Eidereenden gedurende de laatste drie tellingen is c 2% lager dan in de periode In januari 21 werd een afwijkinde verspreiding geconstateerd, slechts een derde van alle Eidereendenj zat in de (tabel 2, figuur 2), Het overgrote deel zat voor de Wadden- en voor de Hollandse kust. Tabel 2. Aantal Eidereenden tijdens de midwintertellingen in (*=strenge winter, D = december, = januari en = februari). Winter (jaar jan.) " 1997" maand D Waddenkusjt ^ S2 Hollandse kust Voordelta Totaal Tabel 3. Gemiddeld aantal Eidereenden in Nederland in de periode Gebied Nederland Waddenkust Hollandse kust Voordelta gem %NW- uropa populatie <.1 % populatie Nederland Uit bovenstaande tabel blijkt dat de en de Waddenkust van grote internationale betekenis zijn voort de Noordwest Europese populatie van de Eidereend. Speciale Efdereenden analyses Vorig jaar is naar aanleiding van de verhoogde sterfte onder Eidereenden itfi de winter van 1999/2 een uitgebreide analyse uitgevoerd (Berrevóets et al. 2). Ook in 21 is een dergelijke analyse uitgevoerd en gerapporteerd in de vorm van een werkdocument (Berrevóets & Arts 2. Op de volgende pagina's is een korte samenvatting van dit werkdocument te vinden. i i Midwintertelllng van zee-eenden In de en Nederlandse kustwateren, januari 21

10 1 8 - eoooo. «ooo - 2 o - Mossels buffer looomnter us 1993 ( » 1999» EOO1 Totalen 1 -, o buffer 2meler IS I 193 1C I99T HH HS B94 I99S Droogvallend «3 2 1 us o ?OD1 6 i.,, Dieper IOOOO o IS B » 1» 2 WO1 IS * 19» igse a 1S99 iguur 4. Aantal Eidereenden per categorie (Mossels = mosselpercelen + bufferzone, Droogvallend = boven laagwaterlijn, Dieper = beneden laagwaterlijn), 1SD Mossels buffer IDOOmaler us » 1D» 2»»1 Dichtheden 18-, buffer EQOOmeter IS 19» I99S (997 99a so <S - Droogvallend IS 3- IS II 2-1 aa VÜt 19H » 1G Dieper 8 6-1EO4 1ffi » » 2W T?3G ' a 19» ÏCOQ 3QI ü n 1D9] 1B ts BS9 SBO iguur 5. Dichtheden Eidereenden per categorie (indeling als figuur 4) Midwintertelling van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21 1

11 Aantalsverloop per voedselcategorie in de. In figuur 4 en 5 zijn de aantallen en dichtheden van Eidereenden voor drie categorieën in de weergeg;even (zie ook Berrevoets et al, 2, Berrevoets & Arts 21). Categorie A. Mossels (3278 ha) In figuur 4 zijn de aantallen Eidereenden uitgewerkt voor het gebied bestaande uit de mosselpercelen inclus ef een zone van 1 of 2 meter rondom de percelen. De veranderingen in de aantallen voor een bufferzone van 1m en 2m zijn erg vergelijkbaar. De dichtheden in deze categorie waren tot 1998 altijd het hoogst (75 ex/km 2 ). In 1999 was er sprake van een lichte daling en in 2 en 21 zijn de dichtheden veel lager dan in voorgaande jaren. De lage dichtheden in 1997 werd veroorzaakt doordat Eidereenden niet meer boven de mosselpercelen konden foerageren vanwege ijsvormin ;. Categorie B. Droogvallend (13784 ha) De dichtheid in deze categorie is over de periode constant te noemen en bedroeg c. 3 Eidereenden per km 2. Het totaal aantal vogels in deze categorie is door het grotere areaal vergelijkbaar met die in de categorie mossel. De telling uit 21 laat een duidelijke daling zien tot een dichtheid van minder dan 1 Eidereenijlen per km 2. Categorie C. Dieper (7396 ha) Dit is de categorie met de laagste aantallen, het verschil met de voorgaande categorie is echter niet groot. De dichtheden zijn vergelijkbaar met die van droogvallend en daarmee tot 2 lager dan voor de categorie mossel. Een duidelijk patroon is niet aantoonbaar, uitschieters naar boven en beneden kenmerken het verloop. Van de negen uitgevoerde tellingen vallen drie van de vier laagst vastgestelde dichtheden in de laatste vier jaar. Belangrijkste conclusies - Het aantal Eidereenden in de Nederlandse kustwateren en de week in januari 21 niet af van voorgaande jaren. - De totale aantallen Eidereenden die in de winterperiode in Nederland verblijven zijn de laatste 4 jaar 15 tot 2% iager dan in de periode De verdeling van Eidereenden over hóofddeelgebieden week in 21 sterk af van voorgaande zachte/normale winters. Vooral de grote populatie voor de Hollandse kust was opmerkelijk. -De dichtheden van eidereenden in de boven de mosselpercelen is in 21 met 25 voge ls/km 2 erg laag, net als in 2. De "normale" dichtheid bedraagt name lijk 75 ex. /km 2 -De dichtheid van Eidereenden boven droogvallende gebieden in de is in 21 gedaald tot slechts 3% van het langjarig gemiddelde. In 2 was hiervan nog niets te merken. i Midwintertelling van zee-eenden In de en Nederlandse kustwateren, januari 21 11

12 -«" sa 5 iguur 6. Verspreiding van groepen Zwarte Zee-eenden, januari Waddenkust Hollandse Kust Vooidelta S98 iguur 7. Aantal Zwarte Zee-eenden tijdens midwintertellingen (*=strenge winter). -21 Midwintertelling van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21 12

13 2.2 Zwarte Zee-eend Zwarte Zee-eenden komen gedurende de wintermaanden voor langs de kusten van Denemarken tot Portugal, De totale NW-Europese populatie wordt geschat op minimaal 1 6 vogels (Rose & Scott 1997). Tijdens de tellingen werden voor de vyaddenkust 33 groepen Zwarte Zeeeenden aangetroffen, variërend in grootte van 6 tot 22 7 exemplaren. In totaal werden 66 Zwarte Zee-eenpen geteld. De verspreiding is weergegeven in figuur 6. Het aantalverloop over de periode 199^3-21 is sterk wisselend en er is geen duidelijke trend zichtbaar (figuur 7, tabel 4). Kenmerkend voor de Zwarte Zee-eend is dat ze een grote actieradius hebben en zich snei en massaal kunnen verplaatsten. Daarentegen kunnen ze ook gedurende een langere tijd op een vaste plek pleisteren. Het gemiddelde van alle tellingen tussen bedraagt 64 6, Ajleen de Waddenkust is voor deze soort (op basis van de midwintertellingen ) een gebied van internationaal belang (tabel 5), Tabel 4, Aantal Zwarte Zee-eenden tijdens; de midwintertellingen in de periode (*= strenge winter, D = decerrjber, i = januari en = februari). Winter * maand D Waddenk St S ^4 949^5 349^ Hollandse kust Voordelta Totaal Tabel 5. Gemiddeld aantal Zwarte Zee-eerjden in Nederland in de periode , Populatie Nederland Waddenkust Hollandse kust Voordelta gem % NW Europa populatie 4.3 < % Nederlandse populatie Midwintertelling van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21 13

14 iguur 8. Verspreiding van de groepen Grote Zee-eenden, januari Waddenfcuat BjMft Hollandse kust f i Voordelta iguur 9. Aantal Grote Zee-eenden tijdens midwinterteilingen in (* = strenge winter). Midwintertelling van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21 14

15 Rijksinstituut voor Kust en Zee 2.3 Grote Zee-eend Grote Zee-eenden komen gedurende de wintermaanden op diverse plaatsen langs de kusten van NW-Eurcpa voor. De populatie wordt geschat op minimaal 1 vogels (Rose&Scott1997). Tijdens de telling in januari 21 werd sn voor de Waddenkust vijf groepen (totaal 59 exemplaren) Grote Zee-eer iden waargenomen (figuur 8, tabel 6). Evenals in voorgaande jaren i dit een minimum schatting die erg afhankelijk is van opvliegende groepen zee-eenden, indien Grote Zee- verschillend van Zwarte Zee- eenden opvliegen zijn ze namelijk duidelijk eenden. Indien ze samen op het water blijven zitten zijn deze soorten niet te onderscheiden vanuit een vliegtuig, Internationaal belangrijke aantallen komen in Nederland niet voor (tabel 7 Tabel 6. Aantal Grote Zee-eenden tijdens cfe midwintertellingen in de periode (* = strenge winter, D = decenider, = januari erï = februari). Winter * 1997* maand D Waddenkust oq Hollandse kust Voordelta Totaal Tabel 7. Gemiddeld aantal Grote Zee-eendkn in Nederland in de periode , Populatie Nederland Waddenkust Hollandse kust Voordelta gem /o NW Europa populatie <.1 <.1 <.1 <.1 <.1 % Nederlandse winter- populatie Midwirttertelting van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21 15

16 25 iguur 1. Verspreiding van de groepen Toppereenden, januari Waddenkust E U Hollandse kust l' " i Voordftlta 3 - I S aar iguur 11. Aantal Toppereenden tijdens de midwiritertellingen in ( =strenge winter). Midwintertelling van iee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21 16

17 Rijksinstituut voor Kusten Zee 2.4 Toppereend De Noordwest Europese populatie vanjde Toppereend wordt geschat op 31 vogels (Rose & Scott 1997). beze vogels overwinteren tangs diverse kusten van de Oostzee en Noordzee.! Tijdens de tellingen werden in de westelijke dertien groepen Toppereenden aangetroffen, variërend in omvang van 115 tot 91 exemplaren (figuur 1). In totaal werden Toppereenden geteld (figuur 11). Buiten de werd alleen in de Voordelta (nabij de Haringvlietsluizen) nog een groep van 97 exemplaren gezien (tabel 8). Tabel 8. Aantal Toppereenden tijdens de njidwintertellingen in de periode (* = strenge winter, D = december, = januari en = februari). Winter * maand D Waddenkust Hollandse kust f o Voordelta Totaal Het belangrijkste overwinteringsgebied voor de Toppereend binnen Nederland is het Usselmeer (tabel 9). Voor dit gebied waren ten tijde van deze publicatie alleen de totalen tot en met 1999 beschikbaar. Het aantal Toppereenden wat tijdens de midwinterteliingen buiten het Usselmeer wordt gezien is sterk wisselend. Vooral tijdens strenge winters -wanneer het Usselmeer geheel of gedeeltelijk is dich gevroren- zijn de aantallen in de relatief hoog. In Nederlanc zijn het Usselmeer en de van internationaal belang v'oor de Toppereend. Tabel 9. Gemiddeld aantal Toppereenden (Voslambereia/. 1998,1999, 2). Nederland in de periode Populatie Nederland Isselmeer Waddenkust Voordelta Hollandse kust gem i NW Europese populatie % Nederlandse populatie - 76, Midwintertellmg van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21 17

18 3. Conclusie Uit de tellingen blijkt dat de grootte van de overwinterende populatie van de Eidereenden in Nederland in de periode gedurende de laatste 4 jaar 15-2% kleiner is dan in het begin van de jaren negentig. Voorts is het opvallend in januari 21 een groot aantal overwinterende Eidereenden voor de Hollandse kust te vinden was. Deze vogels hebben daarbij hun favoriete gebied - de - verlaten. Vooral in de westelijke zijn de aantallen Eidereenden over een reeks van jaren duidelijk afgenomen. In 2 en 21 waren daarbij de dichtheden van Eidereenden boven mosselpercelen (favoriet voedsel) beduidend lager dan in de perrode Ook boven droogvallende platen is de dichtheid in 21 duidelijk afgenomen vergeleken met dichtheden in de periode Door de grote aantalsfluctuaties bij Zwarte Zee-eenden en Toppereenden is het moeilijk een trend te ontdekken. Wel komen beide soorten irt internationaal belangrijke aantallen voor in de Nederlandse kustwateren en de. Midwintertelling van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, januari 21 18

19 4. Literatuur i Baptist H..M. & R.H. Witte, Zee-eendeh tellingen Nederlandse kust en 1994/1995. Rijksinstituut voor Kust en Zee, Werkdocument RIKZ/OS-95.81X. Middelburg. Baptist H..M., R.H. Witte, P. Duiven & P.A. Wolf Aantallen Eidereenden (Somateria mollissima) in de Nederlandse kustwateren en de in de winters Llmosa 7: , i Berrevoets C.M. & Arts.A. 21. Midwintert Nederlandse kust, anuari 21. Rijksinstituut RIKZ/IT/21.815X. Middelburg. 'Hing van Eidereenden in en oor Kust en Zee, Werkdocument Berrevoets C.M., H..M. Baptist & R.H.WItte, 6. Analyse Eidereenden /Waddenkust/Hollandse kust. Rijk: instituut voor Kust en Zee, Werkdocument RIKZ/IT/2.841X. Middelburg. Rose P.M. & D.A. Scott, Waterfowl pop\ilation estimates, second Edition, Wetlands International Publ. 44. Wageningen. j! i Voslamber, B, E. van Winden & M. van Roomin, Midwintertelling van Watervogels in Nederland, januari SOVON-monitoringrLpport 98/4, RIZA-rapport BM97.16, IKC Natuurbeheer coproductie C19.SOVON Vogelpnderzoek Nederland, Beek Ubbergen. Voslamber, B., E.A.. van Winden & M.W.. v<n Room en, Midwintertelling van Watervogels in Nederland, januari SOVON-monitoringrapport 1999/5, RIZA-rapport BM98.8, IKC Natuurbeheer coproductie C22. OVON Vogelonderzoek Nederland, Beek Ubbergen. Voslamber, B., E.A.. van Winden & M.W. v; n Roomen, 2. Midwintertetling van Watervogels in Nederland, januari SOVONi-monltoringrapport 2/2, RIZA-rapport BM9914, Expertisecentrum LNV coproductie Cp1. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek Ubbergen. Witte, R.H., 1997a, Zee-eenden tellingen in de. en langs de Nederlandse kust, winter 1995/96, inclusief historisch overzicht. Zulemborg, Delta Project Management, Middelburg, Rijksinstituut voor Kust en Zee, W rkdocument RIKZ/AB x. Witte, R.H,, 1997b. Zee-eenden tellingen in dè en langs de Nederlandse kust, winter 1996/97. Culemborg, Delta Project MatUgement. Middelburg, Rijksinstituut voor Kust en Zee, Werkdocument RIKZ/AB-97.82x.! j Witte, R.H., Zee-eenden tellingen in de yvaddenzee en langs de Nederlandse kust, winter 1997/98. Culemborg, Delta Project Management. Middelburg, Rijksinstituut voor Kust en Zee, Werkdocument RIKZ/AB x. Witte, R.H., Zee-eenden tellingen in de en langs de Nederlandse kust, winter 1998/99. Culemborg, Delta Project Management;. Middelburg, Rijksinstituut voor Kust en Zee, Werkdocument RIKZ/IT x Witte, R.H., 2. Zee-eenden tellingen in de en langs de Nederlandse kust, januari 2, Culemborg, Delta Project Managpment. Middelburg, Rijksinstituut voor Kust en Zee, Werkdocument RIK2/IT/2.827x Midwintertelling van zee-eenden in de en Nederlandse kustwateren, anuari 21 I 19