Economische argumenten om te heffen over schenkingen en erfenissen

Transcriptie

1 Economische argumenten om te heffen over schenkingen en erfenissen Master Thesis Fiscale Economie J.F.B. Ruis s Examencommissie: Prof. Mr. I.J.F.A. van Vijfeijken (begeleider) Prof. Dr. A.C. Rijkers In dit paper is gebruik gemaakt van de data van de DNB Household Survey

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1. Inleiding 1.1 Aanleiding van het onderzoek 1.2 Probleemstelling 1.3 Doelstelling 1.4 Verantwoording van de opzet Hoofdstuk 2. Economische motieven om te heffen over erfenissen en schenkingen 2.1 Inleiding 2.2 Welfaristische motieven Inleiding Doelmatigheid Motieven Gedragseffecten bij de verkrijger Herverdeling van inkomen 2.3 Niet-welfaristische motieven Herverdeling als niet-welfaristisch motief Financieren van de vergrijzing 2.4 Conclusie Hoofdstuk 3. Motieven in de data van het DNB Household Survey 3.1 DNB Household Survey 3.2 Afleiden van de verschillende motieven in de enquête 3.3 Leeftijd, schenkingen en spaargeld 3.4 Conclusies en beperkingen 1

3 Hoofdstuk 4. Enquête voor de onderzoekspilot 4.1 Opzet en inhoud van de enquête 4.2 Overlap tussen de twee data onderzoeken 4.3 Nalatenschappen, de verkrijgers en de motieven Wie heeft een testament en wie behoren tot de verkrijgers Motieven om krachtens testament vermogen na te laten Motieven om vermogen na te laten 4.4 Schenkingen, de verkrijgers en de motieven De verkrijgers van schenkingen De omvang van schenkingen De motieven om te schenken 4.5 Verstoring van schenk- en erfbelasting 4.6 Conclusie Hoofdstuk 5. Conclusie en aanbeveling 5.1 Rechtvaardigen argumenten die in de economische literatuur naar voren komen een belastingheffing over schenkingen en nalatenschappen? 5.2 Sluiten de bevindingen uit de praktijk aan bij de argumenten uit de economische literatuur? 5.3 Welke heffingsstructuur zou gekozen moeten worden uitgaande van de economische motieven en de resultaten uit de praktijk? Literatuurlijst Bijlage DNB Household Survey Bijlage Enquête onderzoekspilot 2

4 Hoofdstuk 1. Inleiding 1.1 Aanleiding van het onderzoek Erftaks: de meest gehate belasting! Zo luidde de kop in Plusonline naar aanleiding van de nummer 1 positie die werd ingenomen door de Successiewet op de lijst van meest gehate belastingen. 1 Ook de staatssecretaris van Financiën gaf in 2009 aan dat er zowel maatschappelijk als politiek in toenemende mate kritiek was op de belastingen op erfenissen en schenkingen. 2 De kritiek richtte zich volgens de staatssecretaris hoofdzakelijk op de hoogte van de tarieven en de ingewikkeldheid van de wetgeving. Deze kritiekpunten zorgden er mede voor dat, zowel vanuit de samenleving als vanuit de Tweede Kamer, een herziening van de Successiewet breed werd ondersteund. Het voornemen was om door middel van een herziening de Successiewet te moderniseren en de kritiekpunten weg te nemen. De herziening kende als rode draad vereenvoudiging. Op 1 januari 2010 is de herziene Successiewet 1956 ingevoerd. Net als voor alle andere belastingwetten dienen er voor de Successiewet rechtvaardigingsgronden te zijn. Volgens de staatssecretaris van Financiën zouden de rechtvaardigingsgronden van de Successiewet onveranderd zijn gebleven ten opzichte van de rechtvaardigingsgronden uit De rechtvaardigingsgronden die worden gegeven in de kamerstukken zijn het draagkrachtbeginsel en het beginsel loon naar werken. 3 In de juridische literatuur komen deze beginselen ook naar voren, waarbij het draagkrachtbeginsel wordt gezien als belangrijkste rechtvaardigingsgrond. Bij het draagkrachtbeginsel wordt in de juridische literatuur uitgegaan van het ability to pay principe. Dit principe stelt dat degene met meer vermogen of een hoger inkomen een grotere draagkracht heeft en daardoor een grotere last kan dragen. Het beginsel loon naar werken rechtvaardigt heffing van successierechten omdat iemand vermogen toekomt zonder dat deze daarvoor een inspanning heeft moeten leveren. De staatssecretaris noemt ook een economisch argument om schenk- en erfbelasting te heffen. Hij stelt dat de heffing van schenk- en erfbelasting economisch minder verstorend is dan heffingen op inkomsten uit arbeid en winst. 4 De huidige Successiewet sluit echter aan bij het juridische draagkrachtbeginsel, en er is minder aandacht voor de economische motieven. In deze thesis zal de aandacht daarom juist uitgaan naar de economische motieven. In de economische literatuur worden de economische motieven veelal verdeeld in twee categorieën: de welfaristische en de niet-welfaristische motieven. In de benadering van het optimale belastingsysteem wordt, in de theoretische economische literatuur, standaard 1 Bogaards, Kamerstukken II 2008/2009, , nr. 3, p Kamerstukken II 2008/2009, , nr. 3, p Kamerstukken II 2008/2009, , nr. 3, p. 2. 3

5 uitgegaan van het welfarisme. 5 Vanuit deze optiek moet de overheid een belastingstructuur kiezen die leidt tot maximale welvaart voor de bevolking. Daarbij moet rekening worden gehouden met mogelijke gedragsveranderingen die kunnen optreden bij mensen en de noodzaak om voldoende inkomsten te genereren zodat de publieke uitgaven gedekt kunnen worden. 6 Om welvaart te meten sluit het welfarisme aan bij het utilitaristisch denken. Het utilitarisme stelt dat welvaart te meten is door het nut van alle individuen in de samenleving samen te nemen. 7 Volgens het utilitarisme moet het belastingsysteem zo worden ingericht dat het nut binnen de samenleving gemaximaliseerd wordt. De niet-welfaristische motieven richten zich, in tegenstelling tot de welfaristische, niet op nutsmaximalisatie. Nietwelfaristische motieven om schenk- en erfbelasting te heffen richten zich op een gelijkere verdeling van vermogen omdat vermogen onder andere status, macht en zekerheden opleveren. 1.2 Probleemstelling De Successiewet wordt gerechtvaardigd door het juridische draagkrachtbeginsel. In deze thesis zal de aandacht echter vooral uitgaan naar de economische motieven die de heffing van erf- en schenkbelasting kunnen rechtvaardigen. De vragen waarop ik in deze thesis een antwoord zoek zijn de volgende: Rechtvaardigen de argumenten die in de economische literatuur naar voren komen een belastingheffing over schenkingen en nalatenschappen? En, Welke heffingsstructuur voor de schenk- en erfbelasting zou er gekozen moeten worden als er wordt uitgegaan van economische motieven? De eerste vraag moet een antwoord geven op de vraag of een Successiewet past in de belastingstructuur op basis van de economische motieven. De tweede vraag richt zich op de invulling van de erf- en schenkbelasting als er wordt aangesloten bij de economische beginselen. Daarbij zal ik ook kijken in welke mate de schenk- en erfbelasting zou veranderen ten opzichte van de huidige heffingsstructuur. 1.3 Verantwoording van de opzet In hoofdstuk 2 besteed ik aandacht aan verschillende economische motieven. Bij de economische motieven zal ik de welfaristische en de niet-welfaristische motieven apart bespreken. Dit zal gebeuren aan de hand van beschikbare economische literatuur. In hoofdstuk 3 en 4 onderzoek ik aan de hand van twee data onderzoeken waarom en op welke manier mensen vermogen willen nalaten of schenken. In hoofdstuk 3 maak ik gebruik van de 5 Boadway, Chamberlain & Emmerson, 2010, p Boadway, Chamberlain & Emmerson, 2010, p Verlinde, 2004, p. 9. 4

6 data afkomstig van het DNB Household Survey. Voor hoofdstuk 4 is een enquête opgezet speciaal voor de onderzoekspilot waarvan deze scriptie deel uitmaakt. Hoofdstuk 4 moet samen met de resultaten uit hoofdstuk 3 aantonen of de theorie uit de literatuur overeenkomt met de bevindingen uit de praktijkonderzoeken. De uitkomsten uit zowel het literatuuronderzoek als beide praktijkonderzoeken komen aan de orde in de conclusie. In de conclusie worden de probleemstellingen beantwoord gevolgd door mijn aanbevelingen. 5

7 Hoofdstuk 2. Economische motieven om te heffen over erfenissen en schenkingen 2.1 Inleiding In 2008 gaf de staatssecretaris aan dat de Successiewet om budgettaire redenen niet gemist kon worden. 8 Afschaffing van de wet zou leiden tot een ongedekt tekort in de overheidsfinanciën. Het budgettaire belang is echter geen rechtvaardiging voor het bestaan van de Successiewet. Ik sluit in dit hoofdstuk wel aan bij de gedachte van de staatssecretaris om uit te gaan van een sluitende begroting. Een eventuele afschaffing van de Successiewet, en de daardoor gemiste belastinginkomsten, zou om budgetneutraal te blijven moeten worden opgevangen door hogere opbrengsten van andere heffingen. Andersom geldt hetzelfde, hogere opbrengst van de schenk- en erfbelasting zouden de benodigde opbrengsten uit andere heffingen moeten kunnen verlagen. In dit hoofdstuk komen alle economische motieven die voorkomen in de literatuur als er gesproken wordt over de Successiewet aan bod. Daarbij zal ik per motief kijken of het een argument voor of tegen de heffing van schenk- en erfbelasting is. Per economisch motief zal ik daarnaast kijken hoe de heffing wordt ingevuld als er wordt aangesloten bij dit motief. De economische motieven splits ik op in twee categorieën, de welfaristische en de nietwelfaristische. Ik begin dit hoofdstuk met het welfarisme. 2.2 Welfarisme Inleiding Het welfarisme kijkt naar de relatieve goedheid van alternatieve maatschappijen en gaat daarbij uit van het nut van een individu. Het welfarisme hangt nauw samen met het utilitarisme dat in de inleiding al kort aan bod is gekomen. Het nut van een individu wordt gemeten aan de hand van de hoeveelheid diensten en goederen die deze kan consumeren. Naast consumptie verhoogt vrije tijd ook het nut van een individu. 9 Het welfarisme streeft er naar om het nut, en daarmee ook de welvaart, binnen de maatschappij te maximaliseren. Omdat welvaart en nut niet direct te meten zijn worden deze vaak samengevat als de inkomsten na belasting of de uitgaven van een individu. 10 Het staat echter niet vast dat welvaart, zoals het wordt nagestreefd door het welfarisme, leidt tot een hoger welzijn en welvaartsniveau in de samenleving. Er is twijfel of consumptie en inkomen nog als maatstaven voor nut of geluk genomen moeten worden. Sinds de jaren 50 en 60 van de 20 ste eeuw zijn de basisbehoeften van de meeste mensen in westerse landen vervuld. De consumptie draait sindsdien niet meer op basisbehoeften. 11 Geldof geeft 8 Kamerstukken II 2008/09, , nr. 9, p Boadway, Chamberlain & Emmerson, 2010, p Boadway, Chamberlain & Emmerson, 2010, p Geldof, 2007, p

8 aan dat we de grens van consumptie naar overconsumptie zijn overschreden in de 21 ste eeuw, en dat meer niet langer automatisch beter is. 12 We werken alsmaar harder om meer te kunnen consumeren. Te midden van de overvloed zet de ratrace onze levenskwaliteit, ons welzijn en onze tevredenheid onder druk. 13 De opkomst van welvaartziekten is een bewijs dat de mogelijkheden die hogere welvaart ons bieden om meer te consumeren, niet automatisch leiden tot een hogere levenskwaliteit of een hoger welzijn. Keynes dacht in 1930 dat er in de toekomst sprake zou zijn van een 15-urige werkweek. 14 Dit is niet uitgekomen omdat de economische groei werd omgezet in inkomen en niet in vrije tijd. Sinds 1930 werken we slechts één vijfde minder, maar zijn we wel 4 tot 5 keer rijker geworden. Robert en Edward Skidelsky sluiten aan bij de gedachte van Keynes in hun boek How Much Is Enough. Ze zijn tegen de obsessie met economische groei en ze meten daarom progressie aan de hand van zeven elementen van het goede leven: respect, zekerheid, autonomie, vriendschap, vrije tijd, gezondheid en harmonie met de natuur. In de westerse wereld zijn de burgers de laatste veertig jaar ook niet gelukkiger geworden, hoewel de mogelijkheden tot consumptie zijn gegroeid. 15 Hiermee geeft Robert Skidelsky aan dat economische groei, die ons in staat stelt om meer te consumeren, ons niet gelukkiger maakt. Binnen deze visie is het onder meer van belang om af te zien van de 8-urige werkdag, waardoor er meer tijd vrij komt voor andere elementen dan inkomen en consumptie. Daarnaast kan de sinds de jaren 70 structureel stijgende werkloosheid worden tegengegaan door het werk te spreiden over de hele bevolking. Vasthouden aan het geluk dat we kennen binnen de consumptiemaatschappij kan mogelijk verklaard worden. Edward Skidelksy zegt dat we zo gewend zijn geworden aan consumptie en inkomen als maatstaf voor geluk dat we ons daardoor geen alternatief meer kunnen voorstellen. 16 Ik sluit in deze scriptie toch aan bij de welfaristische maatstaven consumptie en vrije tijd om welvaart te meten. Enerzijds omdat dit in de economische literatuur standaard is, en anderzijds omdat mensen volgens mij nog steeds nut halen uit extra consumptie. Dit ondanks de negatieve gevolgen die overconsumptie kan hebben, voornamelijk op de gezondheid op de lange termijn, en ondanks de mogelijkheden geschetst door Geldof en de Skidelsky s om juist niet alleen geluk te halen uit consumptie. Inkomsten na belasting of de uitgaven van een individu zijn de maatstaven waaraan welvaart en nut worden gemeten. Belastingheffingen verlagen daardoor in eerste instantie het nut van een individu, maar zijn onmisbaar in de financiering van publieke goederen. Over de vraag met welke belastingen de welvaart gemaximaliseerd kan worden, zegt Jacobs het volgende: Of bepaalde grondslagen dienen te worden belast, hangt uitsluitend af van de vraag of het belasten van die grondslagen leidt tot een hogere maatschappelijke welvaart 12 Geldof,2007, p Geldof, 2007, p Volkskrant, 2013, p Volkskrant, 2013, p Volkskrant, 2013, p. 1. 7

9 in brede zin. Als dat niet zo is, dan dienen die grondslagen niet te worden belast. 17 Hiermee sluit Jacobs aan bij het welfarisme dat stelt dat een belastingsysteem tot welvaartsmaximalisatie moet leiden. Echter het belasten van een activiteit betekent dat een individu netto minder nut kan halen uit deze activiteit. De heffing vormt in het algemeen een prikkel voor een individu om die activiteit te beperken en zich te richten op een activiteit die minder zwaar belast wordt. 18 De prikkel kan dus een gedragsreactie veroorzaken, dit levert normaal een lager nut op omdat een persoon niet meer kiest voor zijn eerste keuze maar kiest voor zijn tweede keuze. Deze lagere nutopbrengst veroorzaakt een lager welvaartsniveau. Daarom is het van belang om te kijken welke belastingen het minst verstorende effect veroorzaken, en daarmee het meest doelmatig zijn. Dit wordt door van Gilst, Nijboer en Caminada als één van de twee doelen gezien van een belasting. Het tweede doel dat ze stellen is om inkomen te herverdelen tussen personen. 19 Ik zal in de volgende paragraaf ingaan op de doelmatigheid, om vervolgens de herverdeling van inkomen uit te werken Doelmatigheid Zoals hierboven al aangegeven zullen heffingen een negatief effect hebben op het nut van een individu. Daarnaast kunnen heffingen gedragsreacties veroorzaken die leiden tot lagere nutopbrengsten. Economen geven daarom de voorkeur aan belastingen die zo weinig mogelijk verstoringen veroorzaken, en dat zijn de belastingen die drukken op activiteiten die het minst gevoelig zijn voor belastingheffing. 20 Belastingheffingen op deze inelastische activiteiten zijn het meest doelmatig, zo stelt de Beer. Het is daarom van belang om de belastingopbrengsten te genereren via heffingen die doelmatig zijn. Bij het beoordelen van de doelmatigheid van de Successiewet moet er gekeken worden naar de gedragseffecten die kunnen optreden bij de schenker of de erflater. Een belangrijker rol is daarbij weggelegd voor de motieven die de schenker of de erflater heeft om zijn vermogen over te dragen. Daarnaast zullen er ook gedragseffecten kunnen optreden bij de verkrijger, wanneer deze vermogen verkrijgt, die van invloed kunnen zijn op de doelmatigheid van de wet Motieven Inleiding De motieven die de schenker of de erflater heeft, beïnvloeden de doelmatigheid van de schenk- en erfbelasting. De heffing van schenk- en erfbelasting heeft op elk motief een 17 Jacobs, 2010, p De Beer, 2007, p Van Gilst Nijboer & Caminada, 2008, p De Beer, 2007, p

10 andere uitwerking als we kijken naar de nutverandering die optreedt na de vermogensverschuiving. De omvang van de verstoring, veroorzaakt door de heffing, verschilt per motief en daardoor verschilt ook de doelmatigheid van de heffing per motief. Er kunnen vier motieven worden onderscheiden achter het nalaten van een erfenis of het doen van een schenking. De motieven zijn het altruïstische motief, beloningsmotief, joy of giving, en de onbedoelde nalatenschap. Om de doelmatigheid van de Successiewet te beoordelen moet er per motief worden bekeken hoe de heffing van schenk- en erfbelasting het nut van zowel de verkrijger als de schenker/erflater beïnvloedt Onbedoelde nalatenschappen In het geval dat er onbedoeld vermogen wordt verschoven kan het alleen gaan over nalatenschappen en niet over schenkingen. Het is namelijk erg moeilijk voor te stellen dat iemand onbedoeld vermogen zal schenken. Er is eigenlijk geen sprake van een motief want de erflater laat onbedoeld vermogen na aan zijn erfgenamen. Jacobs ziet echter een voorzorgmotief achter onbedoelde nalatenschappen, de erflater spaart dan voor later of hij heeft zijn vermogen niet volledig kunnen omzetten in annuïteiten. 21 Doordat de erflater overlijdt voor hij zijn vermogen heeft kunnen gebruiken voor consumptie, zal er een onbedoelde nalatenschap overblijven. Deze onbedoelde nalatenschap zal de erflater geen nut opleveren. Wanneer de erflater onbedoeld vermogen gaat nalaten zal deze zijn gedrag, ongeacht welke heffing er van toepassing is, niet aanpassen. Hierdoor zou er zelfs met een confiscatoire heffing van 100 procent in de Successiewet geen verstoring optreden bij de erflater. 22 De verkrijger kent geen verstoring wanneer de onbedoelde nalatenschap volledig wordt belast, want zijn nut zal op hetzelfde niveau blijven. Doordat er geen verstoringen optreden zou een 100 procent tarief in beginsel optimaal zijn. 23 Naast het feit dat het erg efficiënt is omdat er geen verstoring optreedt, genereert een 100 procent tarief meer inkomsten voor de overheid. Omdat er geen sprake is van een verstoring zal het aantal onbedoelde nalatenschappen gelijk blijven waardoor er met de toepassing van een hoger tarief meer belastinginkomsten gegenereerd worden. Kanttekening moet wel gemaakt worden bij het nut van de verkrijger. Deze ondervindt door het wegbelasten van de onbedoelde nalatenschap geen verstoring maar ook geen nutverhoging. Wanneer we uitgaan van de huidige Successiewet zal de verkrijger altijd een vermogenstoename kennen. Aan deze vermogenstoename zal de verkrijger dan ook nut ontlenen. Een hoger belastingtarief betekent, ongeacht het motief, altijd een lager nut voor de verkrijger omdat hij daardoor netto minder verkrijgt. 21 Jacobs, 2010, p Jacobs, 2010, p. 37; zie ook Boadway, Chamberlain & Emmerson, 2010, p. 818; Van Gilst, Nijboer & Caminada, 2008, p Van Gilst, Nijboer & Caminada, 2008, p. 7. 9

11 Joy of giving Bij jof of giving gaat het alleen om de schenker/erflater, niet om de verkrijger. Het nut van de schenker of erflater stijgt door het schenken of nalaten van vermogen aan de door hem gekozen verkrijger. 24 De theorie achter het joy of giving motief is dat de schenker of erflater nut ontleent aan het opofferen van zijn vermogen. Zijn nut is daarbij niet afhankelijk van de reactie van de door hem gekozen verkrijger. 25 De nutverandering van de verkrijger heeft geen invloed op het nut van de schenker/erflater. Alleen de omvang van de schenking of erfenis zal invloed hebben op het nut van de schenker/erflater. Bij dit motief zou een heffing van 100 procent niet mogelijk zijn. De schenker/erflater hecht weliswaar geen waarde aan de vermogenstoename van de verkrijger, maar hij kan bij een confiscatoire heffing geen vermogen opofferen ten gunste van de verkrijger. Daardoor zouden schenkingen en nalatenschappen met het joy of giving als motief niet meer voorkomen wanneer er een 100 procent tarief wordt gehanteerd. Een zeer hoog belastingtarief is wel denkbaar omdat de schenker/erflater dan wel vermogen kan opofferen ten gunste van zijn verkrijger. Omdat de schenker/erflater geen waarde hecht aan de nutverandering van de verkrijger zal een hoger tarief geen verstoring veroorzaken. Een hoog belastingtarief is dus ook bij dit motief efficiënt, daar staat wel tegenover dat de verkrijger een kleinere nutstijging zal kennen bij een hoog tarief. Een kanttekening moet hierbij gemaakt worden. Het kan namelijk ook zijn dat de schenker/erflater nut haalt uit de omvang van zijn schenking of nalatenschap na belastingen. 26 Hij hecht dan nog steeds geen waarde aan de nutstoename van de verkrijger, maar hij hecht waarde aan zijn netto opoffering. Daardoor zou hij wel gevoelig zijn voor het belastingtarief en zou er wel sprake zijn van een verstoring Beloningsmotief De schenker/erflater verschuift zijn vermogen om degene die diensten voor hem verricht heeft te belonen. Bijvoorbeeld als de kinderen van de erflater hem op zijn oude dag verzorgd hebben, dan krijgen zij daarvoor een vergoeding in de vorm van een (groter)deel van de nalatenschap. Dit motief staat ook bekend als het strategische motief. 27 Een schenking of erfenis is dan te vergelijken met een arbeidsbeloning en zal daarom ook gelijk belast moeten worden. Dit kan bereikt worden door de heffing over schenkingen en nalatenschappen met een beloningsmotief aan te laten sluiten bij de loonbelasting. Daardoor zou de heffing van schenk- en erfbelasting een kleinere verstoring veroorzaken tussen zorg verleend door een 24 Boadway, Chamberlain & Emmerson, 2010, p Van Gilst, Nijboer & Caminada, 2008, p Boadway, Chamberlain & Emmerson, 2010, p Boadway, Chamberlain & Emmerson, 2010, p

12 dierbare enerzijds en professionele zorg anderzijds. 28 De Beer ziet een positief effect als het verschil tussen de kosten van informele zorg en formele zorg kleiner worden. Want daardoor zou volgens hem de afweging tussen informele en formele zorg uitvallen in het voordeel van formele zorg waardoor successierechten bijdragen aan de substitutie van informele door formele zorg. 29 Dit is alleen aan de orde als het om echte zorgverlening gaat. Bij het beloningsmotief kan het ook gaan om aandacht en tijd die besteed wordt aan de schenker/erflater. In dat geval zie ik minder snel een uitruil van dierbaren naar professionele zorgverleners. De heffing van de schenk- en erfbelasting gelijkstellen aan de loonbelasting kan wel een verstoring veroorzaken. Deze verstoring kan optreden wanneer de schenker/erflater graag informele zorg wil in plaats van formele zorg. Wanneer dierbaren/naasten de zorg niet willen verlenen omdat de netto vergoeding te laag wordt (veroorzaakt door het hogere tarief), dan moet de schenker/erflater kiezen voor zijn tweede keuze. De tweede keuze zal dan zorg van een professional zijn waardoor de schenker/erflater een lagere nutopbrengst zal kennen. In de praktijk verwacht ik niet dat het belastingtarief van de schenk- en erfbelasting de keuze tussen formele en informele zorg sterk zal beïnvloeden. De Beer merkt ook op dat er grote verschillen in kwalitatieve waardering van formele en informele zorg kunnen zijn waardoor de schenker/erflater zijn keuze niet alleen door de kosten laat bepalen. 30 Dit verschil in kwalitatieve waardering acht ik nog groter wanneer het niet gaat om zorgverlening, maar om tijd en aandacht voor de schenker/erflater. Ook de bereidheid van dierbaren om zorg en aandacht te verlenen aan de schenker/erflater zal volgens mij niet primair afhangen van de netto beloning. Daardoor zal er volgens mij ook zelden sprake zijn van een verstoring veroorzaakt door het even zwaar belasten van een beloning, in de vorm van een nalatenschap of schenking, als een arbeidsbeloning Altruïstisch motief Bij het altruïstische motief verschuift de schenker/erflater vermogen om het nut of het welzijn van de verkrijger te verhogen. 31 Hoeveel nut de schenker/erflater ontleent aan deze vermogensverschuiving hangt af van de verkrijger. Als het nut van de verkrijger toeneemt zal ook het nut van de schenker/erflater toenemen. Het belangrijkste verschil met het joy of giving motief is dat een schenker/erflater met een altruïstisch motief wel afhankelijk is van de verkrijger. Een hoger belastingtarief betekent dat zowel de nutstijging van de verkrijger als de schenker/erflater kleiner wordt. Dit komt doordat de verkrijger door een hoog tarief minder vermogen ontvangt en daardoor zal zijn nut minder toenemen. Door de lagere nutstijging van de verkrijger zal ook het nut van de schenker/erflater minder stijgen. Wanneer het nut dat de schenker/erflater ontleent aan een schenking of nalatenschap te 28 De Beer, 2007, p De Beer, P De Beer, 2007, p Boadway, Chamberlain & Emmerson, 2010, p

13 klein wordt zal deze kiezen voor zijn second best option. De verstoring van de schenk- en erfbelasting kan het gedrag van de schenker/erflater met een altruïstisch motief veranderen. Als de verstoring te groot wordt zal er dus gekozen worden voor de second best option wat leidt tot een lagere welvaart. De lagere welvaart wordt niet alleen veroorzaakt doordat de schenker/erflater zijn nut niet kan optimaliseren maar ook doordat de beoogde verkrijger geen nut zal ontlenen aan de second best option van de schenker/erflater. In dit opzicht zou een subsidie in plaats van een heffing verdedigbaar zijn. Er is dan geen sprake van een verstorende heffing maar juist van een aanmoediging om vermogen te verschuiven. De verkrijger zal met de toepassing van een subsidie, in plaats van een heffing, meer nut ontlenen aan de schenking of nalatenschap omdat zijn verkrijging wordt verhoogd. Daarmee zal ook het nut van de schenker/erflater meer toenemen omdat zijn nut afhankelijk is van het nut van de verkrijger. Een subsidie zal in de praktijk echter negatieve gedragsveranderingen veroorzaken. Het probleem van een subsidie is dat het mensen een mogelijkheid geeft om zo hun gezamenlijke vermogen te vergroten. Dit kunnen ze bereiken door elkaar vermogen te schenken. Belastingbesparing dat normaal een nevenmotief is, krijgt dan een grotere invloed op het gedrag van de schenker. De belangrijkste reden om vermogen te verschuiven zal het verkrijgen van meer vermogen zijn. Daarnaast is de subsidie makkelijker te benutten door de mensen met een groot vermogen. Deze groep heeft in het algemeen meer liquide middelen of kan vermogensbestandsdelen makkelijker omzetten in liquide middelen. Deze middelen kunnen ze vervolgens gebruiken om aan elkaar te schenken Gedragseffecten bij de verkrijger Naast het positieve inkomenseffect kan een schenking of nalatenschap verschillende effecten hebben op het gedrag van de verkrijger. Zo zal het arbeidsaanbod van de verkrijger doordat deze vermogen verkrijgt, op zijn hoogst gelijk blijven, maar waarschijnlijk dalen. 32 Een lager arbeidsaanbod leidt tot minder arbeid en lagere belastingopbrengsten. De daling van het arbeidsaanbod is daarmee een negatief extern effect van schenkingen en erfenissen. Daar staat het argument tegenover dat schenkingen en erfenissen juist investeringen mogelijk maken. Dit is een positief extern effect van schenkingen en erfenissen omdat investeringen leiden tot hogere inkomens en daarmee tot hogere inkomens- en consumptie belastingopbrengsten. 33 Daarnaast kan er een complicatie optreden als de verkrijger waarde hecht aan het nut van de schenker/erflater. De verkrijger ontleent in eerste instantie nut aan zijn verkrijging, maar tegelijkertijd verliest de schenker/erflater vermogen. Als de verkrijger waarde hecht aan de vermogenspositie van de schenker/erflater zal zijn nutstijging daardoor negatief beïnvloed worden. 34 Dit kan alleen optreden als er bedoeld vermogen wordt verschoven. Dan heeft de 32 Van Gilst, Nijboer & Caminada, 2008, p Kaplow, 2000, p Boadway, Chamberlain & Emmerson, 2010, p

14 erflater namelijk gespaard en dus minder geconsumeerd om een deel van zijn vermogen na te laten. Een erflater die onbedoeld vermogen nalaat heeft geen motief om te sparen voor zijn nalatenschap, en zijn consumptieve uitgaven zullen daardoor niet afnemen. Het nut en de vermogenspositie van de erflater zijn dan niet beïnvloed door de nalatenschap die hij uiteindelijk onbedoeld nalaat. Daardoor kan er bij de verkrijger geen negatief effect optreden. Bij bedoelde schenkingen en nalatenschappen zou dit negatieve effect wel kunnen optreden Herverdeling van inkomen Inleiding Herverdeling van inkomen komt naar voren als welfaristisch maar ook als niet-welfaristisch motief. De niet-welfaristische motieven komen pas aan bod in paragraaf 2.3, ik zal eerst kijken naar herverdeling van inkomen zoals het naar voren komt binnen het welfarisme. Daarbij sluit ik aan bij Jacobs visie op het optimale belastingstelsel. Daarin stelt hij dat herverdeling van inkomen alleen tot een hogere welvaart leidt als er grotere welvaartsgewichten worden toegekend aan individuen met een lagere welvaart. 35 Als hieraan niet wordt voldaan is er volgens hem geen welfaristisch motief om met een belastingheffing herverdeling tot stand te brengen of te stimuleren. Het toekennen van een groter welvaartsgewicht aan personen met een lagere welvaart komt overeen met de aanname dat nut toeneemt, maar toeneemt met afnemende mate. Dat betekent dat een rijk persoon minder nut haalt uit één extra verdiende euro dan een minder rijk persoon zou halen uit één extra euro. In het geval van een heffing betekent dit dat een rijk persoon minder nut verliest, wanneer zijn laatst verdiende euro wordt belast, dan een minder rijk persoon. 36 Binnen het welfarisme zal, uitgaande van deze afnemende nutstoename, herverdeling van inkomen van rijk naar arm leiden tot een hoger nutsniveau binnen de samenleving. De uitruil zorgt weliswaar voor een afname van het nut bij de hogere inkomens, maar de nutstijging die optreedt bij lagere inkomens door de herverdeling zal groter zijn. Door inkomen te herverdelen neemt daardoor de welvaart van de hele samenleving toe. Het progressieve tarief in de Successiewet kan bijdragen aan de herverdeling van inkomen. Een progressief tarief verkleint de inkomensongelijkheid doordat de verkrijgers van een groot vermogen absoluut, en relatief meer belasting afdragen dan verkrijgers van een klein vermogen. Een progressief tarief sluit ook aan bij de gedachte van het evenredige genotsoffer. Volgens deze gedachte moet iedereen een gelijk nutsoffer brengen. Omdat de hogere inkomens minder nut verliezen, wanneer er één euro wordt belast, dan mensen met een laag inkomen, moeten de hogere inkomens relatief zwaarder belast worden om een gelijk nutsoffer te brengen. 35 Jacobs, 2010, p De Kam e.a. 2010, p

15 Verstorend effect van herverdeling van inkomen Herverdeling van inkomen is daarmee nog geen economisch motief om te heffen over nalatenschappen. Herverdeling van inkomen kan namelijk ook via andere heffingen worden bereikt. Kaplow geeft de voorkeur aan directe herverdeling via de inkomstenbelasting. 37 Als de inkomstenbelasting optimaal werkt is herverdeling via andere heffingen volgens hem niet meer nodig. Indirecte herverdeling, bijvoorbeeld via de schenk- en erfbelasting, veroorzaakt dan alleen een verstoring op de keuze van mensen. Ik volg de visie van Jacobs, die stelt dat aanvullingen op de arbeidsbelasting gewenst zijn als er daardoor meer inkomen kan worden herverdeeld dan via belasting op arbeidsinkomen alleen. 38 Schenk- en erfbelasting zouden de inkomensherverdeling kunnen aanvullen, daarvoor moet herverdeling van inkomen via de schenk- en erfbelasting wel doelmatig zijn. Om de doelmatigheid te beoordelen vergelijk ik het verstorende effect van herverdeling via de schenk- en erfbelasting met de verstoring via de belastingen op arbeid. Beide belastingheffingen hanteren al een progressief tarief, ik zal daarom kijken welke verstoring er zou optreden als de tarieven worden verhoogd. Hogere belastingen op arbeid zullen leiden tot een lagere bereidheid om extra te werken. Zo berekent Jacobs dat elke extra euro voor herverdeling, een welvaartsverlies oplevert van 50 cent. 39 Dit wordt mede veroorzaakt door sterke gedragsreacties op hoge belastingen. Zo ontmoedigen hoge belastingen mensen om meer te werken omdat elke extra verdiende euro zwaar wordt belast. Daardoor zou er eerder gekozen worden voor bijvoorbeeld meer vrije tijd, wat leidt tot welvaartsverlies. Het welvaartsverlies ontstaat doordat er gekozen wordt voor de second best option in plaats van de eerste keuze. Daarnaast heeft een lagere arbeidsparticipatie ook een negatief effect op de belastingontvangsten van de overheid. 40 Niet alleen de belastingen op arbeid zullen afnemen maar een lagere arbeidsparticipatie leidt ook tot minder inkomen, wat kan leiden tot lagere consumptie. Door lagere consumptie zullen de Btw-opbrengsten afnemen. Er is dus een tegenstrijdigheid wanneer het gaat over vrije tijd. Aan de ene kant wordt het nut van een individu gemeten aan de hand van consumptie en vrije tijd. Een toename van vrije tijd kan het nut van een individu, en dus ook het nut van de samenleving verhogen omdat het nut van de samenleving wordt bepaald door de som van het nut van alle individuen in de samenleving. Tegelijkertijd leidt lagere arbeidsparticipatie tot welvaartsverlies. Het welvaartsverlies treedt op doordat de economie op een lager tempo gaat draaien en Jacobs stelt, bij de berekening van de marginale kosten van herverdeling, al rekening te hebben gehouden met de gestegen waarde van vrije tijd. 41 Het welvaartsverlies 37 Kaplow, 2000, p Jacobs, 2010, p Jacobs, 2008, p Van Gilst, Nijboer & Caminada, 2008, p Jacobs, 2008, p

16 dat voorkomt uit lagere arbeidsparticipatie moet daardoor dus veel groter zijn dan de nutstijging die voorkomt uit de toename van vrije tijd. Hogere belastingen op schenkingen en erfenissen zullen waarschijnlijk leiden tot minder vermogensverschuivingen of vermogensverschuivingen met een kleinere omvang. Mensen zullen daardoor vaker kiezen voor hun second best option, wat een lager nut oplevert. De second best option zou bijvoorbeeld kunnen betekenen dat mensen meer gaan consumeren in plaats van sparen voor een nalatenschap of schenking. De keuze om meer te consumeren heeft een voordeel ten opzichte van de keuze voor meer vrije tijd. Waar lagere arbeidsparticipatie (dus meer vrije tijd) een negatief effect heeft op de belastinginkomsten, zal hogere consumptie juist leiden tot een stijging van de Btw-inkomsten. De verstoring leidt, in tegenstelling tot de verstoring veroorzaakt door de belasting op arbeid, niet automatisch tot een lagere bereidheid om te werken. Het is wel mogelijk dat hogere schenkbelastingen en successierechten leiden tot lagere arbeidsparticipatie bij mensen. Dit kan voorkomen bij mensen die werken om zo vermogen op te bouwen voor een schenking of nalatenschap. Wanneer de verstoring van de schenken erfbelasting te groot wordt zullen ze niet meer kiezen voor het opbouwen van vermogen voor een toekomstige schenking of nalatenschap. Daardoor zouden ze met minder arbeid hun consumptie op peil kunnen houden, maar niet langer vermogen opbouwen voor schenkingen of hun nalatenschap. In dat geval is het negatieve effect van de verstoring van de erf- en schenkbelasting net zo groot als de verstoring van de heffing op arbeid Verstoring per motief Er zal ook een groep mensen zijn die niet van plan is om te werken of te sparen voor een nalatenschap of schenking. Bij deze groep zal er dan ook geen gedragsverandering optreden wanneer de tarieven worden verhoogd. Ook bij mensen die uiteindelijk onbedoeld nalaten zullen er geen gedragsveranderingen optreden en hun nut zal ook onveranderd blijven ongeacht het belastingtarief. Bij de drie andere motieven zou er wel sprake kunnen zijn van een verstoring. Mensen die vermogen willen nalaten of schenken met joy of giving als motief zouden wel beïnvloed kunnen worden door hogere tarieven. De verstoring treedt alleen op als de schenker/erflater nut ontleent aan zijn netto opoffering. Wanneer de schenker/erflater nut haalt uit zijn bruto opoffering zal het belastingtarief nooit van invloed zijn op zijn gedrag. Ook bij het strategisch motief kan er een verstoring optreden. Daarvoor zou de schenker/erflater meer waarde moeten hechten aan zorg geleverd door dierbaren dan door professionele zorgverleners. De schenker/erflater verliest nut als de dierbaren, door de hogere belastingtarieven, niet langer de zorg willen verlenen omdat ze na belastingen te weinig vermogen verkrijgen voor hun werkzaamheden. Een eventuele verschuiving van zorg door dierbaren naar professionals levert echter geen negatief effect op als de erflater geen voorkeur heeft. Er is dan wel sprake van een gedragsverandering 15

17 want er zal geen vermogen worden nagelaten met het beloningsmotief, maar het vermogen van de erflater zal gebruikt worden om de professionele zorg mee te financieren. Alleen bij het altruïsme zal er altijd een verstoring optreden. Een hoger tarief zal het nut van zowel de verkrijger als de schenker/erflater verlagen, waardoor de schenker/erflater kan afzien van een vermogensverschuiving. Omdat er niet bij elk motief sprake is van een verstoring en omdat de verstoring niet in alle gevallen leidt tot een lager bereidheid om te werken, lijkt herverdeling doelmatiger via de schenk- en erfbelasting dan via de belasting op arbeid. De vrijstellingen in de Successiewet kunnen de herverdeling van inkomen tegenwerken. Het probleem van de vrijstellingen ligt in de mogelijkheden die het vooral aan de meer vermogende mensen biedt om hun belastingdruk te verlagen. Door jaarlijks te schenken kan er optimaal gebruik worden gemaakt van de vrijstellingen van artikel 33 SW. Artikel 33 SW bevat onder meer een jaarlijkse vrijstelling van voor schenkingen aan kinderen. Deze vrijstelling kan eenmalig worden verhoogd tot of zelfs tot Hierdoor kan de uiteindelijke nalatenschap worden verkleind en dit leidt tot een lagere belastingdruk. Het blijkt dat de middenklasse veel minder mogelijkheden heeft om de vrijstellingen te benutten, daardoor lijken de vrijstellingen vooral voordeel op te leveren voor de rijken. 42 De mogelijkheden van de middenklasse worden beperkt doordat het grootste gedeelte van hun vermogen bestaat uit de eigen woning. Dit vermogen kunnen ze niet makkelijk overdragen tijdens leven. Herverdeling van inkomen is vanuit welfaristisch oogpunt doelmatiger via de schenk- en erfbelasting dan via de belasting op arbeid. Daardoor kan de heffing van successierechten een aanvulling op de herverdeling via belasting op arbeid vormen. Maar eventuele hogere opbrengsten als gevolg van een hoger tarief van schenk- en erfbelasting kunnen ook gebruikt worden om budgettaire ruimte te creëren. De extra opbrengsten zouden dan gebruikt kunnen worden om de tarieven van meer verstorende heffingen te verlagen, waardoor deze minder verstorend werken Niet-welfaristische motieven Herverdeling als niet-welfaristisch motief Naast de welfaristische motieven die zich richten op het maximale welvaartsniveau, zijn er ook niet-welfaristische motieven die pleiten voor heffing van successierechten. Deze nietwelfaristische motieven zijn niet direct gekoppeld aan het nut van de samenleving of het individu zoals dat bij de welfaristische motieven het geval is. Herverdeling van inkomen is naast een welfaristich motief ook een niet-welfaristisch motief om successierechten te 42 Boadway, Chamberlain & Emmerson, 2010, p Jacobs, 2010, p

18 heffen. Daarbij gaat het binnen het niet-welfarisme over een gelijkere verdeling van vermogen, omdat vermogen status, macht en zekerheden zouden opleveren. Deze nietwelfaristische argumenten worden echter door Jacobs als wankel omschreven. 44 Herverdeling van inkomen via de Successiewet kan ook gerechtvaardigd worden door andere niet-welfaristische motieven. Zo kan herverdeling van inkomen worden gerechtvaardigd op basis van het universalistische principe. Dit principe gaat ervan uit dat een rechtvaardige samenleving tot stand komt als er wordt voldaan aan twee criteria. Ten eerste moet iedereen beginnen met gelijke kansen, en ten tweede mogen er later alleen verschillen ontstaan veroorzaakt door eigen keuzes. 45 In het licht van het universalistische beginsel zouden erfenissen een onverdiende bron van inkomsten vormen. Iedereen moet namelijk met een gelijk kapitaal beginnen en latere verschillen tussen mensen moeten voortkomen uit eigen keuzes. Deze eigen keuzes zijn bijvoorbeeld verschillende mate van opoffering of prestaties. 46 Enige uitzondering zou een erfenis zijn die de verkrijger ontvangt voor prestaties die door hem verricht zijn. Alle vermogensverschuivingen met een andere reden zouden, omdat ze onverdiend zijn, zwaar belast mogen worden. 47 Alstott grijpt het gelijkheid-van-kansen-beginsel aan om elk individu gelijke startkansen te bieden. De gelijke start kan volgens haar door leveling-up en leveling-down bereikt worden. 48 Leveling-down betekent dat er geen private schenkingen en erfenissen meer mogen bestaan. Dit wordt bereikt door een heffing met een tarief van 100% te hanteren voor erfenissen en schenkingen. Met de opbrengsten kan vervolgens de leveling-up gefinancierd worden. Bij leveling-up gaat het om een soort publieke nalatenschap, waardoor iedereen evenveel ontvangt. Het zwaarder belasten van erfenissen en schenkingen heeft, naast het brengen van gelijke startkansen, ook voordelen voor het verminderen van de ongelijkheid tussen generaties en de sociale ongelijkheid. Bij ongelijkheid tussen generaties spreekt De Beer over voordelen die kinderen van rijke ouders hebben. Deze zouden een in financieel opzicht onbezorgde jeugd kennen en daarnaast het voordeel hebben van goede huisvesting, goede opleiding en een sociaal netwerk dat later van waarde kan zijn. 49 Erfenissen en schenkingen zouden de ongelijkheid alleen maar vergroten. Ditzelfde is het geval bij de sociale ongelijkheid, deze wordt ook vergroot door met name erfenissen. De gemiddelde leeftijd van iemand die van de langstlevende ouder erft is namelijk 55 jaar. 50 Op die leeftijd dalen de kosten van het levensonderhoud en wordt de top van het inkomen bereikt. Het vermogen dat verschuift via een nalatenschap komt dus vaak uit bij de groep die het vermogen het minst nodig heeft. Daardoor neemt de sociale ongelijkheid toe. Naast al de boven genoemde voordelen van een hoge successierechten heeft een hoog tarief nog 44 Jacobs, 2010, p De Beer, 2007, p De Beer, 2007, p De Beer, 2007, p Alstott, 2007, p De Beer, 2007, p De Beer, 2007, p

19 een voordeel, het werkt namelijk nivellerend. Omdat de vermogensongelijkheid groter is dan de inkomensongelijkheid zal volgens De Beer zelfs een proportionele heffing van successierechten een sterk nivellerend effect hebben. Piketty en Zucman stellen dat in de 8 economisch meest ontwikkelde landen de gemiddelde ratio vermogen: inkomen de afgelopen 40 jaar is gestegen van 2:1 tot maximaal 6:1. 51 Daarbij stellen ze dat daardoor de vermogensongelijkheid, en potentieel ook de ongelijkheid van vermogen verkregen krachtens erfrecht, een grotere rol gaan spelen in de gehele samenstelling van ongelijkheid in de 21 ste eeuw. 52 Dit zou de noodzaak om kapitaal en erfrechtelijke verkrijgingen progressief te belasten versterken. Daarbij geeft Cowen aan dat er veel weerstand te verwachten is tegen het (zwaarder) belasten van vermogen omdat er vaak al inkomstenbelasting of andere belastingen zijn geheven. 53 Echter bij erfrechtelijke verkrijgingen is er sprake van nieuw inkomen voor de verkrijger en is het verdedigbaar om dit inkomen te belasten. Daarnaast stelt De Beer dat hoge successierechten het voordeel hebben boven hoge inkomstenbelasting, omdat er bij de heffing van successierechten niemand inkomen hoeft in te leveren. 54 Ik ga ervan uit dat dit voordeel ook bestaat ten opzichte van het zwaarder belasten van vermogen. Volledig in overeenstemming met het zogenoemde Mattheusprincipe blijken de grootste erfenissen vaak te worden verkregen door welgestelde mensen. 55 Het Mattheusprincipe, of het Mattheuseffect stelt dat de rijken steeds rijker worden en de armen steeds armer. Door erfenissen zwaarder te belasten kan het Mattheuseffect worden beperkt. Wanneer er hoge schenk- en erfbelastingen worden gehanteerd zullen er gedragsveranderingen te verwachten zijn. Zowel het universalistische principe als het gelijkheid-van-kansen-beginsel gaan uit van een hoog belastingtarief wat zal leiden tot verstoringen. Zo zullen mensen bij een 100% tarief kiezen om hun vermogen zelf te consumeren of over te dragen aan goede doelen. 56 Daardoor zal enerzijds de opbrengst van de Successiewet afnemen, anderzijds wordt wel het doel, om private erfenissen en schenkingen op te heffen, daarmee alsnog bereikt. 57 Naast de gedragsveranderingen staat ook een belangrijk principe recht tegenover het universalistische principe en het gelijkheid-van-kansen-beginsel. Dit principe, het particularistische principe, stelt dat het juist een plicht is om je naasten en daarbij de kinderen in het bijzonder verzorgd achter te laten. 58 Vanuit deze optiek zou een hoge heffing op erfenissen dus een bestraffing zijn van een moreel juiste handeling. 51 Piketty & Zucman, 2013, p Piketty & Zucman, 2013, p Cowen, De Beer, 2007, p De Beer, 2007, p Ervan uitgaande dat hetgeen wordt verkregen door goede doelen vrijgesteld blijft van schenk- en erfbelasting. 57 Alstott, 2007, p De Beer, 2007, p

20 2.3.2 Financieren van de vergrijzing Een ander niet-welfaristisch motief dat pleit voor een heffing over nalatenschappen is de bijdrage die een erfbelasting kan leveren om de vergrijzing te financieren. Ten eerste is de Successiewet nu al onmisbaar in het Nederlandse belastingstelsel om budgettaire redenen. 59 Dit ondanks de lage opbrengst in vergelijking met andere belastingen. De totale opbrengsten van de Successiewet in 2011 bedroegen slechts 1,6 miljard, dat overeenkomt met nog geen 0,7% van de totale inkomsten van de centrale overheid. 60 In de huidige vorm zullen de opbrengsten echter gaan stijgen naarmate de vergrijzing toeneemt. Redenen hiervoor schetst Van Denderen in zijn stuk over de kostendekkende werking van de Successiewet aangaande de vergrijzing. 61 Belangrijkste reden van de stijgende opbrengst is dat er een steeds grotere groep ouderen is, en dat deze vaker geen kinderen heeft. Een grotere groep ouderen zorgt automatisch voor een toename van nalatenschappen. En omdat deze groep steeds vaker geen kinderen heeft zullen meer nalatenschappen zwaarder belast worden. Daarnaast geeft Van Denderen aan dat ook de erfenissen zullen groeien in omvang omdat de vermogensopbouw groeit. Doordat de opbrengsten van de Successiewet positief reageren op de toenemende vergrijzing, kan de vergrijzing zichzelf deels financieren. Tegenover de redenering van Van Denderen staan een viertal argumenten van het CPB. Het CPB geeft in zijn vergrijzingsstudies aan dat de opbrengsten van de Successiewet niet zullen stijgen, maar slechts zullen meegroeien met het bruto binnenlands product. 62 De eerste reden daarvoor is dat een groter deel van het vermogen van ouderen tegenwoordig ondergebracht is bij pensioenfondsen. Hierdoor zouden de erfenissen juist kleiner van omvang worden. Het tweede argument is dat door de stijgende levensverwachting ouderen meer van hun vermogen zullen consumeren. Ten derde zouden echtparen zonder kinderen minder vaak een voorkeur hebben om vermogen na te laten. En als laatste argument wordt aangevoerd dat wanneer de successierechten wel zouden stijgen dit, volgens het CPB, nog geen voordeel zal opleveren. De stijging van successierechten zullen namelijk tegelijkertijd een evenredige vermindering van de consumptie veroorzaken. Daardoor dalen de opbrengsten van met name de Btw en de Vpb. Wel zullen de opbrengsten van successierechten stijgen met 0,2% BBP als er rekening wordt gehouden met demografische veranderingen. Zowel van Denderen als het CPB gaan dus uit van stijgende opbrengsten van successierechten. Zowel bij de argumenten van zowel het CPB als van Van Denderen kunnen er kanttekeningen gemaakt worden. De cijfers over de grotere vermogensopbouw die van Denderen in 2006 aanvoerde zullen na de economische crisis waarschijnlijk niet meer accuraat zijn. Door nieuwe wetgeving, omtrent de meestijgende AOW- en pensioenrichtleeftijd, zal het negatieve effect van de stijgende levensverwachting op de omvang van nalatenschappen 59 Kamerstukken II 2008/09, , nr. 3, p Inkomsten 2011, 61 van Denderen, 2006, p Centraal Planbureau, 2006, p

21 worden verkleind. 63 Door de stijgende AOW- en pensioenrichtleeftijd zullen mensen namelijk gestimuleerd/ gedwongen worden om langer door te werken. Uit een studie van het CPB blijkt ook dat langer leven in gezondheid kan leiden tot meer actieven jaren, waardoor het inkomen stijgt. 64 Daarnaast zullen de vrije besparingen voor de oude dag toenemen wanneer de AOW- en pensioenrichtleeftijd wordt verhoogd. 65 Het feit dat een groter deel van het vermogen bij pensioenfondsen is ondergebracht kan tot gevolg hebben dat mensen minder snel hun eigen vermogen hoeven aan te spreken voor consumptie. Daar staat tegenover dat er bij een eventuele toekomstige pensioencrisis wel van wordt uitgegaan dat het eigen vermogen wordt aangesproken. Daarbij gaat het vooral om de overwaarde van de eigen woning die gebruikt moet worden om de inkomsten van gepensioneerden aan te vullen. 66 Dit heeft als gevolg dat een groter deel van het eigen vermogen wordt geconsumeerd en de nalatenschap daardoor zal krimpen. Of mensen zonder kinderen daadwerkelijk minder vaak een voorkeur hebben om vermogen na te laten zal ik in de volgende hoofdstukken van deze scriptie zelf onderzoeken. Ook het laatste argument van het CPB dat stijgende successierechten ten koste gaan van Btw- en Vpb-opbrengsten kan deels worden weerlegd. Wanneer het belastingtarief van de erfbelasting verhoogd zou worden waardoor nalatenschappen zwaarder dan consumptie belast worden, zou er geen sprake zijn van evenredige afname van Btw-opbrengsten door stijgende successierechten. Wanneer er meer vermogen wordt nagelaten zal dit namelijk leiden tot een stijging van successierechten die groter is dan de gederfde Btw-opbrengsten. Het grootste voordeel is vooral te halen bij de groep zeer vermogende mensen. Deze groep consumeert het grootste deel van hun vermogen niet, maar gebruikt dit alleen om het generatie op generatie door te geven. Deze groep zal door hogere successierechten waarschijnlijk niet minder gaan consumeren, waardoor er geen Btw- en Vpb-opbrengst verloren gaat. Daarnaast kan een erfenis ook bestaan uit kunst of onroerend goed, dit vermogen valt nooit onder een consumptiebelasting. 67 Hogere successierechten gaan dan ook niet ten koste van Btw- en Vpb-opbrengsten. De stijging van het aantal sterfgevallen, in 2040 zullen er 58% meer sterfgevallen zijn dan in 2006, en de daarmee samenhangende toename van het aantal erflaters, moet een serieuze verhoging van successierechten kunnen opleveren. 68 Vooral deze toename van het aantal erflaters moet het mogelijk maken om via de Successiewet een groter deel van de toekomstige vergrijzingskosten te financieren. Maar op basis van de gegevens van het CPB lijkt het slechts mogelijk om een klein deel van de kosten op te vangen met extra successierechten voortkomend uit de vergrijzing van de bevolking. 63 Centraal Planbureau, 2011, p. 4 & Centraal Planbureau, 2010, p Centraal Planbureau, 2010, p Eichholtz, Koedijk & de Roon, De Beer, 2007, p Van Denderen, 2006, p