Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school?

Transcriptie

1 Naam: Jolien Mertens Naam: Emma Steenkiste Promotor: Diane Boudringhien Professionele Bachelor in het Onderwijs: lager onderwijs Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Hogeschool Gent Faculteit Mens & Welzijn Opleiding Bachelor in het Onderwijs: kleuteronderwijs/lager onderwijs Campus Ledeganck K.L. Ledeganckstraat Gent E. fmw@hogent.be W.

2

3 Naam Jolien Mertens Naam Emma Steenkiste Promotor: Diane Boudringhien Professionele Bachelor in het Onderwijs: lager onderwijs Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Hogeschool Gent Faculteit Mens & Welzijn Opleiding Bachelor in het Onderwijs: kleuteronderwijs/lager onderwijs Campus Ledeganck K.L. Ledeganckstraat Gent E. fmw@hogent.be W.

4 Deze bachelorproef mag gebruikt worden indien voldaan wordt aan onderstaande Creative Commons licentie van het niveau: 'Naamsvermelding Niet-commercieel Gelijk Delen'. Ook het logo van HoGent moet behouden blijven. De volledige licentieovereenkomst kan geraadpleegd worden op:

5 Voorwoord Als laatstejaarsstudenten voor de opleiding leerkracht lager onderwijs aan de Hogeschool Gent, hebben wij onze bachelorproef gewijd aan de vraag: ' Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school?. Voor ons onderzoek hebben we ons verdiept in de wereld van de bijen en de bijensterfte die nu een zeer actuele problematiek is op globaal niveau. Binnen dit onderzoek maakten we een literatuurstudie over het leven van de bij en de huidige problematiek. Daarbij ontworpen we een lessenpakket van 20 lesfiches voor leerkrachten dit thema willen aanpakken in de klas en in de school. We hebben veel plezier beleefd aan het voeren van dit onderzoek en het ontwikkelen van het praktijkgedeelte. Ook de terugkoppeling naar de klas heeft ons veel bijgeleerd over hoe je informatie op een boeiende manier kan overbrengen aan leerlingen. Tijdens het voeren van dit onderzoek hebben we veel steun gehad aan instanties en personen die ons begeleid hebben. Daarom willen we graag mevrouw Diane Boudringhien bedanken die ons begeleidde als promotor. Ook Bart Vandepoele en Bruno Remaut, beiden medewerkers van het natuurcentrum De Nachtegaal, krijgen onze oprechte dank voor het helpen uitwerken van dit onderzoek en het verspreiden van ons lessenpakket. Patrick Vanhopplinus, fotograaf, willen we bedanken voor de mooie foto s die een meerwaarde bieden aan onze lesfiches. Ten slotte willen we de kinderen en lagere scholen bedanken die ons de kans gaven onze lessen uit te proberen en voor de leerrijke feedback op de verschillende activiteiten. We zijn trots dat we dit werkstuk mogen voorleggen.

6 Inhoudstafel Voorwoord... 5 Inhoudstafel... 6 Inleiding Literatuurstudie I. Wat is een bij? Verschillende soorten Honingbijen Taxonomie(zie bijlage 1) Anatomie Kop Borststuk Achterlijf Levenswijze Taakverdeling Communicatie Voortplanting Nest Levensloop Voedsel Vijanden Solitaire bijen Taxonomie(zie bijlage 2) Anatomie Nest Ondergrondse nestgelegenheden Bovengrondse nestgelegenheden Levensloop Voedsel Vijanden II. Moet ik bang zijn van bijen? Is het een bij?(zie bijlage 3) Hommels Anatomie Levensloop Wespen Anatomie Levensloop... 29

7 4.3 Zweefvliegen Anatomie Levensloop Steken bijen? Allergieën III. Waarom is een bij nuttig? Bijenproducten Honing Hoe wordt honing gewonnen? Bio honing? Fair Trade honing? Verschillende toepassingen van honing Propolis Bijenwas Smelten Wasblok gieten Bijengif Stuifmeel/ stuifmeelpollen/ pollen Koninginnengelei/ koninginnenbrij Bestuiving Bijen als bio-indicatoren IV. Wat houdt de bijenproblematiek in? Inleiding De problematiek bij honingbijen: Colony Collapse Disorder (CCD) Colony Collapse Disorder Symptomen De oorzaken: geen eenduidigheid Oorzaak 1: Ziekteverwekkers: de varroamijt Oorzaak 2: het gebruik van pesticiden Oorzaak 3: te weinig begroeiing Andere mogelijke oorzaken De actuele situatie V. Hoe kunnen we de bijen helpen? Europees niveau Wetgeving met betrekking tot pesticiden Certificaat voor professionele gebruikers en verkopers Apparatuur voor het verspreiden van pesticiden Europese verboden Streven naar geïntegreerde gewasbescherming... 51

8 12.2 Piloot bewakingsprogramma Biodiversiteit bewaken Maatregel 1: preventie Maatregel 2: vroegtijdige signalisatie en snelle reactie Beheer van zorgwekkende uitheemse soorten Nationaal niveau en gewestelijk niveau Actieplannen Federaal actieplan Vlaams actieplan Federaal Bijenplan De 31 doelstellingen van het bijenplan Balans De week van de bij Gemeentelijk niveau Concrete tips Schoolniveau Particulier niveau Bijvriendelijke planten Gelaagdheid in de begroeiing VI. Welk didactisch materiaal bestaat er al? Inleiding Boeken, brochures en poster Boekenlijst Brochures, posters en zoekkaarten Filmpjes Didactische en educatieve pakketten voor in de lagere school Lessenpakket Projectmatig werken Wat houdt het in? Kiezen Onderhandelen Verzamelen Uitwerken Presenteren Evalueren Hoe projectmatig werken met ons lessenpakket? Stap 1: Kiezen Stap 2: Onderhandelen Stap 3: Verzamelen... 71

9 Stap 4: Uitwerken Stap 5: Presenteren Stap 6: Evalueren Projectmatig werken een keuze? Onze visie Lesfiche kamishibai Lesfiche: wat is een bij? Lesfiche: kwartetspel Lesfiche: imkerbezoek Lesfiche: bijen turven Lesfiche: bijentwister Lesfiche: stuifmeelspel Lesfiche: bijenlied Lesfiche: fruit in het Frans Lesfiche: spreekwoorden Lesfiche: bijenlandschap Lesfiche: bijenhotel Lesfiche: bijenkaarsen Lesfiche: bijvriendelijkeplanten Lesfiche: moestuin Lesfiche: zaadbommen Lesfiche: toneel spelen Lesfiche: stopmotionfilmpje Lesfiche: affiches Lesfiche: spel wereldveroveraar Besluit Bibliografie Bijlagen

10 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 10 van 154 Inleiding Bijensterfte is een groeiend globaal probleem dat meer en meer in de actualiteit komt zonder dat dit naar ons gevoel voldoende aangekaart wordt in het lager onderwijs. Uit onze liefde voor natuur en milieu, wilden we met dit probleem aan de slag. We namen contact op met de medewerkers van natuurcentrum De Nachtegaal, die reeds een eerste editie van De Week van de Bij hadden georganiseerd. Ook zij kampten met het probleem van te weinig didactisch materiaal omtrent dit thema. Daarom sloegen we de handen in elkaar om zo de vraag van scholen naar lesideeën, materialen en projectmatig werken te beantwoorden. Dit geheel hebben we gekaderd binnen de onderzoeksvraag: Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Ons doel is het ontwerpen van een lessenpakket dat in de lagere school kan gebruikt worden. We stelden een lessenpakket samen bestaande uit 20 lesfiches met bijhorend didactisch materiaal. Dit didactisch materiaal vind je terug in de Bijenbox samen met het gepubliceerde lessenpakket. In ons praktijkgedeelte achteraan dit werkstuk, kan je ook de 20 lesfiches raadplegen. Om tot ons doel te komen hebben we ons eerst verdiept in het onderwerp door middel van een literatuurstudie, die onderverdeeld werd in 6 deelvragen: Wat is een bij? Moet ik bang zijn van bijen? Waarom is een bij nuttig? Wat houdt de bijenproblematiek in? Hoe kunnen we de bijen helpen? Welk didactisch materiaal bestaat er al? De eerste 2 deelvragen bevatten heel wat feiten die we kunnen linken aan het opleidingsonderdeel natuur. Hierover vonden we veel informatie en betrouwbare bronnen onder de vorm van boeken. De andere vragen zijn actueler en bevatten heel wat stof tot nadenken en tot op de dag van vandaag nog tot discussie leidt. Om deze vragen te beantwoorden deden we hoofdzakelijk beroep op internetbronnen, wegens gebrek aan actuele niet-digitale gegevens. Veel plezier bij het lezen van dit onderzoek. Academiejaar 20xx-20xx Jouw volledige naam

11 Literatuurstudie

12 I. Wat is een bij?

13 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 13 van Verschillende soorten Op de wereld bestaan er meer dan soorten bijen. Hieronder worden enkele verschillende soorten verder toegelicht. 2 Honingbijen De wetenschappelijke naam van de Europese honingbij (Apis mellifera) betekent letterlijk: "bij die honing draagt." 2.1 Taxonomie(zie bijlage 1) De naam bij is afgeleid uit het Middelnederlands bie, de Nederlandstalige naam honingbij verwijst naar het vermogen om zelf honing te maken. De honingbij verzamelt nectar en zet dit, met gebruik van enzymen, om in honing zodat die langer houdbaar blijft. De honingbij behoort tot de orde van de vliesvleugelen (Hymenoptera), met als sub orde Apocrita, afdeling angeldragers (Aculeata), de familie van de bijen (Apidae) en als geslacht de honingbij (Apis). Tot het ondergeslacht Apis behoren de meeste honingbijen. We kunnen het ondergeslacht nog eens opdelen in 9 verschillende soorten: Apis mellifera (Honingbij, of Europese honingbij): komt van nature alleen voor in Europa, Afrika en het uiterste westen van Azië. Apis koschevnikovi: op Borneo voorkomende honingbij. Apis nuluensis: komt ook enkel voor op Borneo en is een gastheer voor de varroamijt die de westerse bij teistert. Apis cerana (Aziatische, of Oosterse honingbij): komt voor in het Zuiden, het Zuidoosten en het Oosten van Azië. Deze soort is ook een gastheer voor de varroamijt. Apis nigrocincta: komt enkel voor op het Filipijnse eiland Mindanao, en de Indonesische eilanden Sulawesi en Sangihe. Apis dorsata Apis laboriosa bouwen hun raten in open lucht Apis florea Apis andreniformis 2.2 Anatomie Een bijenlichaam van een koningin is tussen de mm lang. Dat van de werkster is mm lang en van de dar mm lang. Figuur 1: Anatomie van de bij (Geurts A.,2009) Jolien Mertensen Emma Steenkiste

14 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 14 van Kop Van voren gezien heeft de kop de vorm van een driehoek Voelsprieten De twee voelsprieten (of antennes) bestaan uit zeer bewegelijke ringen. Hierop zitten gevoelige puntjes waardoor de bijen met hun voelsprieten kunnen voelen, ruiken, smaken en horen. Het hoor orgaan is gelegen in het scharnier van de antennes. Met de voelsprieten kunnen de bijen ook de temperatuur tot op 1/4 C nauwkeurig meten Mond De bij heeft krachtige kaken om de helmknoppen open te bijten, voor het kneden van was, om voorwerpen te verplaatsen en om propolis af te knagen. In de mond zit een proboscis: een buisvormige, lange tong (5,6 tot 7,1 mm lang) die opgerold zit in de mond. Het puntje is lepelvormig en wordt gebruikt om kleine hoeveelheden vloeibare voedingstoffen op te lepelen. Met de monddelen kunnen de bijen ook smaakverschillend waarnemen. Figuur 2: Kop van de bij (Geurts A., 2009) Ogen Bijen hebben twee samengestelde ogen. De koningin heeft 4000 facetten, de werkster 5000 en de dar 8000 facetten. Die facetogen zijn gevoelig voor bewegende voorwerpen, maar de vormen worden niet scherp waargenomen (scherpte 1/100 van de mens). De bijen nemen een ander kleurenspectrum waar dan de mens. Bijen kunnen bijvoorbeeld het best de kleuren wit, geel en blauw onderscheiden. Het kleur rood zien ze als zwart. Bijen kunnen, in tegenstelling tot de mens, ultraviolet licht waarnemen. Figuur 3: Vergelijking mensenoog met bijenoog (Geurts A., 2009) Naast twee facet ogen bezitten de bijen ook driepunt- ogen (ocellen) op het voorhoofd. Daarmee meten ze het licht en kunnen zo tijdens het vliegen de stand van de zon waarnemen, om zich te oriënteren Klieren Achter de hersenen en in de borst zitten klieren. De klieren zijn belangrijk voor 3 zaken: ze scheiden speeksel af om de vertering van stuifmeel te bevorderen, ze bevatten stoffen voor de voeding van larven en ze produceren de stof waarmee de larven zijn cocon spint. De voedselsapklieren in de kop ontwikkelen zich vooral de eerste levensdagen van de bij. Ze maken de beroemde koninginnenbrij waarmee ze de eerste koninginnenlarven voeden. Na enkele dagen (van 12 tot 21) verschrompelen de klieren. Bij de koningin zijn ze nauwelijks waar te nemen. Darren hebben deze klieren niet. Jolien Mertensen Emma Steenkiste

15 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 15 van Borststuk Dit is het middelste deel van een insectenlichaam waar de vleugels en poten aan vastzitten. Het borststuk van een honingbij is iets hariger dan een wesp, maar niet zo harig als een hommel. Het borststuk bestaat uit drie versmolten segmenten waarbij telkens een paar poten gehecht is. Aan het tweede segment zitten de voorvleugels en aan het derde segment de achtervleugels. De inhoud van het borststuk zijn voornamelijk vliegspieren Vleugels De voor- en achtervleugels worden tijdens het vliegen door haakjes met elkaar verbonden, in rust worden ze losgekoppeld en samengevouwen op de rug. De vleugels hebben een huidachtige structuur en zitten vol met fijne adertjes die dienen voor versteviging. De voorvleugels zijn de grootste vleugels. In de lucht maakt de vleugelpunt een achtvorm. Bijen zijn uitstekende vliegers en kunnen snel van de ene bloem naar de andere vliegen. Het geluid dat je bij het slaan van die vleugels hoort is het typische gezoem die bijen maken. Bij verstoring van het nest slaan bijen sneller met hun vleugels waardoor ze harder zoemen. Bijen kunnen meer dan keer per minuut met hun vleugels op en neer bewegen. Ze vliegen tot 14 km van hun nest om voedsel te zoeken. De meeste vluchten bestaan uit 1 of 2 km waarbij ze aan een snelheid van ongeveer 15km/uur vliegen. De topsnelheid van een bij is 30km/uur. De vleugels zijn naast het vliegen ook heel belangrijk om de temperatuur in de korf constant te houden. Als het te warm wordt verspreiden de werksters zich en wapperen ze met hun vleugels om de kolonie te helpen afkoelen Poten De honingbij heeft zes gelede poten die telkens bestaan uit zes afzonderlijke segmenten die in verschillende richtingen en in alle mogelijke hoeken kunnen bewegen. Bij het lopen bewegen de bijen steeds drie poten tegelijk. Alle poten hebben twee klauwtjes en een zuignapje die wordt gebruikt om over gladde vlakten te lopen. Op de voorpoten zit een holte waarmee de bijen voortdurend hun voelsprieten reinigen zodat ze deze goed kunnen gebruiken. Met de middenpoten strijken de bijen het stuifmeel af dat aan hun lichaam kleeft. Ze bergen dit stuifmeel op in de korfjes van hun achterpoten. In die korfjes vervoeren ze ook propolis. Een bij heeft geen oren maar neemt de trillingen waar via de poten. Figuur 4: Poot van een bij (Geurts A., 2009) Jolien Mertensen Emma Steenkiste

16 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 16 van Achterlijf Spijsverteringsorganen De spijsverteringsorganen bestaan uit: de monddelen, slokdarm, honingmaag, ventiel, maag, dunne darm, dikke darm en de anus. De bij zuigt voedsel op met de tong, deze komt dan in de mondholte terecht waar de klieren van de kop speeksel afscheiden om de vertering te bevorderen. Via de slokdarm komt het voedsel in de honingmaag terecht waar het tijdelijk bewaard wordt. Als de bij terug in de kast komt wordt de nectar afgegeven aan het bijenvolk om dit te bewerken tot honing. Als de bij honger heeft, gaat het ventiel tussen de eigenlijke maag en de honingmaag open. Het voedsel wordt dan verteerd in de maag. De dunne darm haalt er, net zoals bij de mens, de voedingstoffen uit en geeft die aan het bloed af. De onverteerbare resten worden via de endeldarm en anus uitgescheiden buiten de kast Bloedsomloop en hart Bijen hebben geen gesloten (zoals de mens), maar een open bloedvatensysteem. Ze hebben slechts één bloedvat, het hart. Het hart is een dunne buisvormige spier waarin achter elkaar vijf kamers liggen. De hartkamers zuigen het bloed (kleurloos) op en pompen het van het achterlijf naar de kop. In de rest van het lichaam stroomt er ook bloed die de voedingstoffen bij de organen voert Ademhaling De ademhaling van een bij gebeurt niet via de mond of neus, want bijen hebben geen longen. De ademhaling komt tot stand door de gaatjes in het bijenlichaam die men de stigmata noemt. Ze staan in verbinding met een haarfijn buizenstelsel die zuurstof via de kleinste vertakkingen naar alle weefsels pompt. De lucht wordt beurtelings ingezogen en uitgeperst door harmonicabewegingen Zenuwstelsel Het zenuwstelsel van de bij bestaat uit zenuwknopen die verbonden zijn door zenuwstrengen, en een soort laddersysteem dat loopt van de hersenen tot achteraan het lichaam. De knopen zijn zelfstandig en blijven bv bij het uitscheuren van de angel nog altijd zitten waardoor deze zenuw nog steeds bestuurd kan worden en zo het gif verspreid kan worden Angel en gifblaas De bij gebruikt zijn angel en gifblaas om zich te verdedigen. In rust ligt de angel in de angelkamer, tijdens het steken wordt het bijenlichaam naar beneden gebogen en schiet de angel uit de angelkamer. De angel boort zich in de huid van de aanvaller en blijft door de weerhaakjes stevig zitten. De bij vliegt terug op en scheurt daardoor de angel, gifblaas en zenuwknop uit haar lichaam. De gifblaas blijft doorpompen door de zelfstandigheid van de zenuwknoppen. Figuur 5: Achterlijf van een bij (Geurts A., 2009) Figuur 6: Angel in mensenhuid (Geurts A., 2009) Jolien Mertensen Emma Steenkiste

17 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 17 van 154 De bij sterft niet veel later aan haar verwondingen. Meestal kruipt ze weg om ergens te sterven. Als de bij steekt naar andere insecten kan ze haar angel wel terugtrekken omdat de huid niet elastisch is. De angel van de koningin heeft geen weerhaakjes, maar het gebeurt zeer zelden dat zij mensen aanvalt. Darren hebben geen angel Wasklieren De werksters hebben bij de laatste vier ringen aan de buik vier paar lichtgekleurde vlekken. Dat zijn wasspiegels die boven de wasklieren liggen. Uit die klieren zweten de bijen vloeibare was die hard wordt en tussen de segmenten naar buiten schuift. De wasplaatjes worden met de achterpoten beetgepakt en zo aan de kaken doorgegeven. De bijen kauwen erop om wasraten mee te vormen Geurklier Bijen hebben onderaan het lichaam een geurklier waarmee ze de nestgeur verspreiden. Ze staan dan op de vliegplank, met het achterlijf omhoog, en waaieren met de vleugels om de nestgeur te verspreiden. Ieder bijenvolk heeft zijn specifieke geur Vetlichaam In de eerste weken van hun bestaan bouwen de jonge bijen een vet- en eiwitlichaam op. In het voorjaar gebruiken ze dit vet- en eiwitlichaam om het eerste broed te voederen Geslachtsorganen De koningin heeft twee eierstokken die het grootste deel van het achterlijf vullen. Ze zijn peervormig en bestaan uit ongeveer 180 eibuisjes. In de eierstokken ontwikkelen de eitjes zich (tot 2000 per dag). Via de eileiders komen de eitjes in de schede, hierboven zitten de blaasjes met mannelijke zaadcellen die de koningin tijdens de paring heeft opgenomen. Wanneer de koningin een eitje in een cel legt wordt er een zaadcel aan toegevoegd. De werksters hebben ook voortplantingsorganen, maar deze zijn enkel in aanleg. Wanneer er in lange tijd geen koningin meer aanwezig is, kunnen de eierstokken van de werksters actief worden en beginnen sommige werkster onbevruchte eitjes te leggen. Darren hebben een paar testikels die gelegen zijn aan de beide zijden in het achterlijf. Deze zijn verbonden met de muskusklieren die uitmonden in een lange dunne buis die naar de penis leidt. Bij het paren verliezen de darren hun geslachtsorganen waardoor ze kort daarna sterven. Jolien Mertensen Emma Steenkiste

18 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 18 van Levenswijze Taakverdeling Een gemiddeld bijenvolk heeft in de zomer 1 koningin, 250 darren, werksters die voor voedsel zorgen en werksters die in het nest blijven om hun taken daar te volbrengen. De werksters zijn de kleinste, vrouwelijke bijen die geen vruchtbare eieren kunnen leggen, behalve als de koningin sterft. Ze oefenen in de loop van hun leven achtereenvolgens verschillende beroepen uit: ze maken schoon, bouwen raten, zorgen voor het broed en bewaken de toegang. Pas in hun laatste levensfase komen ze als haalbijen buiten het nest. De haalbij bezoekt bloemen waar ze nectar en stuifmeel vergaart. De nectar wordt vervoerd in haar honingmaag en het stuifmeel in speciale verzamelkorfjes aan haar achterpoten. De werksters leven in de zomer (drukste periode) maar zes weken. De darren zijn iets groter dan de werksters en hebben ook grotere ogen en komen uit onbevruchte eitjes. Ze hebben als enige taak om de koningin te bevruchten en zo voor nageslacht te zorgen. Zodra ze hun taak hebben volbracht gaan ze dood. De bijenkoningin legt telkens één ei in een cel, en dat tot wel keer per zomer. Uit de eieren komen de larven: vrouwtjes ontstaan uit bevruchte eieren, de grotere mannetjes uit onbevruchte. De koningin wordt haar hele leven lang met koninginnengelei gevoed en wordt door een groep hofstaatbijen (=werksters die voeden) aandachtig in de gaten gehouden en verzorgd. De bijenkoningin kan enkele jaren leven Communicatie Honingbijen houden elkaar op de hoogte door verschillende chemische en mechanische communicatievormen waartoe ook de danstaal behoort. Er zijn twee bijendansen: de rondedans en de kwispeldans. De rondedans wordt gebruikt om aan te geven dat er op minder dan 50 meter een nieuwe voedselbron gevonden is. Bij de tweede dans kwispelt de werkster met haar achterlijf als er op meer dan 100 meter afstand een nieuwe voedselbron is gevonden. Hoe sneller er wordt gedanst, hoe korter de afstand naar de voedselbron. De hoek van het kronkelgedeelte op de verticale lijn komt overeen met de hoek waarin de voedselbron zich bevindt ten opzichte van de zon. Bijen kunnen ook communiceren door middel van geuren. Bijen van eenzelfde volk herkennen elkaar aan geurstoffen (feromonen) die de koningin maakt. Deze wordt verspreid over het hele volk Voortplanting De koningin legt bevruchte of onbevruchte eitjes. Uit de bevruchte eitjes kunnen koninginnen of werksters ontstaan. Darren ontstaan uit een onbevrucht eitje. Als een koningin een bevrucht ei in een werkstercel legt, dan ontwikkelt zich daaruit een werkster. Als eenzelfde eitje gelegd wordt in een koninginnencel, dan ontwikkelt zich daaruit een koningin. Dit komt omdat de eitjes in koninginnencellen tijdens het hele groeiproces worden gevoed met koninginnengelei. De werkstercellen krijgen na de derde dag een mengsel van voedersap en honingstuifmeel. De werksters en koninginnen hebben dus genetisch gezien dezelfde opbouw. Zo kunnen de bijen, bij een noodgeval, de werksterlarven uitbouwen tot een koningin door het voedsel aan te passen. Er ontstaat dan een redcelmoer. De koningin weet welk eitje ze waar moet leggen door de grote van de cellen. Ze controleert eerst de cel of ze schoon is en meet dan met haar voorpoten de celgrootte. Jolien Mertensen Emma Steenkiste

19 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 19 van 154 Werkstercellen hebben een diameter van 5,3 mm en zijn dus kleiner dan darrencellen (9,6 mm). Bij het leggen van een eitje in de werkstercellen en koninginnencellen voegt de koningin sperma toe uit haar zaadblaasje, zo ontstaat een bevrucht ei. Een koningin heeft voor de ontwikkeling van ei tot volledig insect slechts 16 dagen nodig. Een werkster heeft 21 dagen nodig, en een dar 24 dagen. Alle bijen doorlopen tijdens de ontwikkeling vier fasen: ei, larve, pop en volwassen insect. De bij komt als witte, wormachtige larve te voorschijn uit haar ei. Ze heeft nog geen ogen, vleugels, voelsprieten of poten. De larven houden zich de hele dag bezig met eten zodat ze snel kunnen groeien. Als de larve volgroeid is begint de zijdeklier onder haar mond een vloeistof af te geven. Deze vloeistof droogt snel en vormt zich tot een stevig omhulsel, namelijk de cocon. In de cocon wordt de larve een pop die telkens donkerder van kleur wordt. Na verloop van tijd ontwikkelt deze poten, voelsprieten en andere lichaamsdelen. Geleidelijk verandert de pop in een volwassen insect. Figuur 7: Levensloop van bijen (Geurts A., 2009) Jolien Mertensen Emma Steenkiste

20 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 20 van Nest Het nest van honingbijen is opgebouwd uit duizenden, boven en naast elkaar geplaatste, zeshoekige cellen. Een honingraat bestaat uit 2 ruggelings tegen elkaar zittende cellen. Honingraten worden gemaakt door de werksters. Zij maken was van vetvlokken in hun achterlijf en mengen dat met speeksel. Kauwend maken ze er een vettige substantie van die ze daarna in het nest in een ring aanleggen. Die ring wordt dan door middel van hun kaken en poten gekneed tot cellen. Een bijennest bestaat meestal uit zes honingraten met in totaal ongeveer cellen. Om dit te maken hebben ze meer dan twee kilo was nodig. Een aantal cellen van een raat, meestal de bovenste, worden voorbehouden voor het opslaan van voedsel. De cellen daaronder zijn voor de eitjes en de larven. Overal in de raten bouwen de werksters grotere cellen voor eitjes waar nieuwe koninginnen en darren uit komen. De cellen van een raat lopen altijd een beetje schuin af om te voorkomen dat er iets zou uitvallen. Bijen moeten hun lichaamstemperatuur op ongeveer 35 C houden om de vetvlokken, nodig voor was, te kunnen maken. Dat is tevens ook de temperatuur waarbij de larven het best gedijen. Als het te warm wordt in het nest gaan de werksters bij Figuur 8: Moerdoppen (Geurts A., 2009) de ingang met hun vleugels slaan voor de aanvoer van koude lucht. Als het te koud wordt gaan de bijen honing eten om energiek te blijven en kruipen ze dichter bij elkaar om warm te blijven Levensloop Honingbijen leven het hele jaar door in een kolonie waarbij er tussen de (winter) en (zomer) werksters werken. Na de winter houden de bijen een grote schoonmaak. De eerste warme dagen in het voorjaar, waarbij het meer dan 10 C is, gebruiken ze voor reinigingsvluchten. Hun uitwerpselen hebben ze immers weken of maanden opgehouden omdat het buiten te koud was. De kast is verlost van haar uitwerpselen en de koningin gaat opnieuw aan de leg. Het stuifmeel van wilgen is hierbij zeer dankbaar want dit dient perfect als voedsel voor de larven. De kolonie zal snel aangroeien, het nectar en stuifmeel wordt verzameld en in de raten opgeslagen. Het stuifmeel wordt direct naast het broed opgeslagen. De nectar slaan ze op in de bovenste rand en in de raten naast of boven het broed. Wanneer meer en meer werksters ontstaan, zal de koningin ook meer eitjes leggen. Het broednest wordt dus groter en de voorraden worden door de bijen telkens verhuisd. Tegen mei is het volk groot genoeg en is er voldoende voorraad aanwezig om aan vermeerdering te denken. Normaal kan de koningin al haar dochters (werksters) in toom houden door haar feromonen. Maar wanneer het volk te groot wordt lukt dat niet meer. De zwermdrift start en er worden koninginnendoppen opgetrokken. Hierin worden ook eitjes gelegd, maar deze zijn voorzien van koninginnenbrij. Normaal krijgen de larven dit enkel de eerste twee dagen, maar in de koninginnencellen voorzien de werksters de hele periode koninginnenbrij. Wanneer de larve klaar is om te verpoppen wordt de cel gesloten en 11 dagen later zal er een kersverse koningin uitkomen. Het sluiten van de cel is voor de bijen het teken om te zwermen. Dat betekent dat een deel van de bijen de kast verlaat en de oude koningin meeneemt. In een grote wolk trekken de bijen verder en zoeken ze een nieuwe locatie dicht bij de kast. De koningin zet zich ergens neer, en alle bijen verzamelen zich rond haar. Op dat moment gaan de werksters op zoek naar een geschikte nestplaats. Als die gevonden is beweegt de wolk bijen zich terug voort en vestigt zich daar. Jolien Mertensen Emma Steenkiste

21 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 21 van 154 Het oude volk heeft na 11 dagen een nieuwe koningin die na de bruidsvlucht, waarin ze paart met verschillende darren, de nieuwe leider wordt van het bijenvolk. Indien er meerdere koninginnen tegelijkertijd uitkomen, kunnen er nog een aantal nazwermen worden gevormd waarbij de koningin telkens met een deel van het volk weg vliegt. Ondertussen gaan de bijen verder met het halen van honing en worden er heel wat darren geboren. Het volk maakt zich terug klaar voor de winter. In augustus vindt de grote "Darrenslacht" plaats. De darren worden niet meer binnengelaten in de korf en sterven dus vrij snel uit. In het late najaar worden de laatste bijtjes geboren en deze leven veel langer dan de zomerbijen omdat ze minder hard moeten werken en omdat zij de winter moeten kunnen overleven om zo het volk in het najaar terug op gang te trekken. Op koude winterdagen vormen de bijen in de kast een soort bol waarbij ze telkens een temperatuur van 13 tot 25 C proberen te houden. De bijen aan de buitenkant die het snelst afkoelen kruipen na een tijdje naar binnen om opnieuw op te warmen. Door deze techniek toe te passen kunnen zoveel mogelijk bijen toch de winter overleven. De bijen hebben ook voortdurend voedsel nodig en gebruiken dus hun hele honingvoorraad. 2.4 Voedsel De werksters zuigen met hun proboscis nectar op uit een bloem. Ze slaan deze op in een honingblaas die speciaal daarvoor gemaakt is. Bij ieder bezoek aan een bloem blijft er ook stijfmeel plakken aan hun lijf. Met hun poten maken ze er balletjes van en stoppen die dan in hun stuifmeelkorven op hun poten. Terug in hun bijenkorf halen ze de nectar uit hun honingblaas en geven het met de mond door. Een deel van de nectar wordt opgegeten, het andere deel wordt gebruikt om honing van te maken. Honing wordt gemaakt door het mengen van nectar met speeksel. Dit mengsel wordt in een cel gedruppeld waarna de werksters met hun vleugels waaieren om het water dat er nog in zit te laten verdampen. De kleverige vloeistof die dan overblijft is honing. Een bijenkolonie haalt hun voedsel uit één of twee verschillende soorten bloemen die binnen een straal van 2 km bloeien. Het stuifmeel bevat veel eiwitten en de nectar bevat de suiker die bijen nodig hebben voor energie. 2.5 Vijanden Verschillende dieren maken jacht op bijen. De bijeneter is een vogel die bijen vangt en ze op een tak slaat om de angel te verwijderen voor hij de bij opeet. Honingdassen zijn marterachtige roofdieren. Ze breken met hun scherpe klauwen de bijennesten open en verdoven de bijen met een bedwelmende geurstof. Anders dan dat hun naam doet vermoeden eet de honingdas de bijenlarven op. De honingwijzer is een Savannevogel die honingdassen gebruikt door ze naar de bijennesten te leiden omdat de vogel zelf geen bijennesten kan openbreken. Zo kan de honingwijzer zich tegoed doen aan de overgebleven larven en was. Ook krabspinnen eten bijen, zij liggen op de loer in bloemen. Wanneer een bij landt doorboort de spin haar met haar kaken en zuigt ze volledig leeg. De gierzwaluw, lippenberen, stinkdieren, Killer Bees (geafrikaniseerde bijen) zijn natuurlijke vijanden van de honingbij. Ook de mens is een grote vijand. Door het gebruik van pesticiden, bomen hakken, leefgebieden aan te tasten... vormen ze een bedreiging voor de bij. Jolien Mertensen Emma Steenkiste

22 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 22 van Solitaire bijen 3.1 Taxonomie(zie bijlage 2) De solitaire bij behoort tot de orde van de vliesvleugelen (Hymenoptera), met als suborde Apocrita, afdeling angeldragers (Aculeata), de superfamilie van de bijen (Apoidae). Hieronder zijn er verschillende families: Colletidae (zijdebijen: zijdeachtige kleur van hun nestruimte) Anrhophoridae Megachilidae (behangersbijen: behangen hun nest met bladstukjes) Andrenidae (zandbijen: bouwen nesten in zand of leem) Halictidae (groefbijen: groef die bij de vrouwtjes over het midden van de laatste achterlijfsplaat loopt) Apidae (familie van de honingbij, zie hierboven) 3.2 Anatomie Zie honingbij. Solitaire bijen verschillen enkel bij de beharing. Sommige solitaire bijen hebben beharing op hun buik om zo stuifmeel te verzamelen. Anderen hebben lange haren op hun achterpoten. Er zijn zelfs solitaire bijen die geen verzamelapparaat voor stuifmeel bezitten. Hierover meer bij "voedsel". 3.3 Nest Solitaire bijen kunnen in twee groepen ingedeeld worden: Ondergrondse nestgelegenheden Sommige soorten zoeken oude muizennesten op, zoals ook de hommel en de wesp. Ook in zandheuvels (tegen muur, naar het zuiden georiënteerd) zijn ze vaak terug te vinden Bovengrondse nestgelegenheden De bovengrondse nestgelegenheden kan je nog eens verdelen in 2 categorieën: door de natuur aangeboden en door de mens aangeboden. De natuur levert veel nestmateriaal op, zowel voor de schuilplaats als voor het afwerken van de nestgelegenheid: holle plantenstelen, stelen met een zachte kern, gaten in stenen/bomen/planten, lege slakkenhuisjes... De mens levert ook veel schuilplaatsen: gaten in huismuren, onder dakpannen, tussen of onder ramen Levensloop Solitaire bijen zijn meestal slechts enkele maanden actief op een jaar. In die periode gaat elk vrouwtje op zoek naar een geschikte nestplaats. De meeste soorten graven een tunneltje in de grond. Nog geen derde van de solitaire bijen zoekt bestaande holten in hout, stengels of tussen stenen. Wanneer de nestholte goedgekeurd is begint het vrouwtje met een aantal foerageervluchten. Daarbij wordt stuifmeel verzameld dat achteraan in de nestholte wordt opgestapeld. Wanneer er voldoende stuifmeel is verzameld legt het vrouwtje er eitjes op. Figuur 9: Solitaire bij (Matuka 2009) Jolien Mertensen Emma Steenkiste

23 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 23 van 154 Hiervoor wordt een wand gebouwd van modder en speeksel zodat er een cel ontstaat. Op die manier wordt alles herhaald tot de holte volgebouwd is met cellen. De solitaire bij meet eerst de lengte van een cel en bouwt dan een drempel op de plek waar de volgende wand moet komen. Daarna wordt het stuifmeel aangevoerd en het eitje gelegd. Tot slot wordt de drempel uitgebouwd tot een gesloten wand. Figuur 10: Levensloop van bijen In de voorste cellen worden onbevruchte eitjes gelegd, hieruit zullen mannetjes komen. De opening vooraan wordt goed afgesloten met een mengeling van speeksel, modder en plantenmateriaal of zand zodat de eitjes goed beschermd zijn. In de cellen ontwikkelen de eitjes zich tot larven die zich voeden met het stuifmeel. Zodra het stuifmeel op is spinnen de meeste soorten een cocon. Daarin veranderen ze van larve tot pop en vervolgens tot bij. Deze gedaanteverwisseling duurt een aantal maanden en afhankelijk van de soort bij overwinteren ze als pop of reeds als volwassen bij. In het volgende voorjaar komen de eerste mannelijke bijen uit het nest gekropen, deze wachten bij de nestplek tot de vrouwtjes uitkomen om die dan meteen te bevruchten. Speciaal aan de solitaire bijen is dat ze nooit hun nageslacht zien, want de volwassen bijen sterven zodra voldoende nesten belegd zijn. Er zijn wel een aantal soorten waarbij er twee generaties op een jaar hebben. Daarbij wordt de eerste levenscyclus snel doorlopen zodat nog een tweede cyclus kan worden aangevat die dan bijen in het voorjaar zal voortbrengen. Behalve de strikt solitaire levenswijze bestaan er ook nog andere levensvormen. Sommige soorten hebben nestplaatsen die dicht bijeen liggen waardoor het lijkt alsof het over een echt bijenvolk gaat. Andere soorten gebruiken dezelfde nestingang. Wat overal wel hetzelfde is, is dat de vrouwtjes hun eitjes in een verschillende gang leggen. 3.5 Voedsel Solitaire bijen verzamelen vooral stuifmeel en nectar die ze bijna alleen gebruiken voor de eigen energievoorziening. Hierdoor zijn het veel betere bestuivers dan de honingbij. Honingbijen durven de bloemen vaak te beroven van hun nectar zonder de meeldraden aan te raken. Slechts een klein percentage van de bestuiving wordt daadwerkelijk door honingbijen uitgevoerd. De solitaire bijen zorgen bij hun bloemenbezoek voor 97% bestuiving. Volgens de manier waarop solitaire bijen stuifmeel naar hun nest dragen kunnen we ze nog eens onderverdelen: Kropverzamelaars: dit is de meest primitieve vorm. De nectar wordt samen met het stuifmeel verzameld en ingeslikt en zo vervoerd naar het nest. Eenmaal aangekomen braken ze alles terug uit. Door de kleine maaginhoud kan er telkens maar een kleine hoeveelheid vervoerd worden. Daardoor ontstonden tijdens de evolutie andere bijensoorten met een verfijnder systeem. Buikverzamelaars: alle bladsnijdersbijen zijn buikverzamelaars. De sterke beharing onder hun buik laat toe er heel wat stuifmeel in te verzamelen. Dit noemen we een buikschuier. Aangekomen in het nest, gaan zij deze uitkammen met de achterpoten en opslaan. Jolien Mertensen Emma Steenkiste

24 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 24 van 154 Beenverzamelaars: dit zijn bijen waarvan de achterste poten uitgerust zijn met een sterke beharing waarin het stuifmeel vergaard wordt. Korfverzamelaars: de meest efficiënte vervoerwijze. De achterpoten zijn uitgerust met een korfje waarin het stuifmeel vervoerd wordt net zoals bij de honingbij. 3.6 Vijanden Solitaire bijen hebben zoals de meeste levende wezens veel natuurlijke vijanden. De mensheid is één van de grootste vijanden door het opruimen van holle stengels en vele andere tuininterventies. Andere vijanden zijn alle insectenetende dieren, zoals zoogdieren, vogels, amfibieën, vissen en andere insecten Jolien Mertensen Emma Steenkiste

25 II. Moet ik bang zijn van bijen?

26 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 26 van Is het een bij?(zie bijlage 3) 4.1 Hommels Er leven zo'n 40 soorten verschillende hommels in Europa. De bekendste is de Bombushortorum. Je kunt hem herkennen aan het aantal en de positie van de strepen op zijn achterlijf. De meest voorkomende hommel is de Bombusterrestris of aardhommel Anatomie Kenmerk Groep Honingbijen Hommels Ogen Vormen een driehoek Liggen op één lijn Vleugels 2 paar 2 paar Antennen Lang, bewegelijk Lang, bewegelijk Verzamelapparaat voor stuifmeel (enkel vrouwtjes) Korfjes op de achterpoten Steekgedrag Enkel vrouwtjes, kunnen 1 keer steken, enkel wanneer ze zich bedreigd voelen Korfjes op achterpoten Enkel vrouwtjes, kunnen meerdere keren steken, enkel als je ze vast neemt Voedsel Nectar en stuifmeel Nectar en stuifmeel Beharing en kleur Licht behaard Sterk behaard, beharing vormt vaak fel gekleurde banden Levenswijze Kop Leven in kolonie, leggen honingvoorraad aan om zo de winter te overleven. Leven in kolonie, slechts één zomerhalfjaar, enkel de jonge, bevruchte koninginnen overleven en stichten nieuw volk Het oog van de hommel bestaat, net zoals bij de bij, uit een heleboel samengestelde kleine oogjes. De voelsprieten worden gebruikt om mee te voelen, horen en ruiken. In tegenstelling tot de bij heeft de hommel stevige kaken. Deze worden alleen gebruikt om dingen vast te pakken of om bloemen stuk te knippen om bij de nectar te komen. Wanneer de hommel haar tong niet gebruikt rolt ze deze op. Figuur 11: De hommel De lengte van de uitrolbare hommeltong (proboscis) varieert van soort tot soort. Hierdoor treedt er een zekere specialisatie in bloembezoek op, waardoor hommels minder onderlinge concurrentie hebben.

27 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 27 van Borststuk In vergelijking met andere leden van de bijenfamilie heeft de hommel het dikste en meest behaarde lijfje. Het zorgt ervoor dat het insect warm gehouden wordt waardoor ze veel vroeger kunnen buiten komen om een nest te bouwen en eitjes uit te broeden. Door hun bovenkaken en klauwtjes aan de poten zijn hommels goede bestuivers. Ze pakken hiermee de meeldraad vast en met behulp van hun borstspieren kunnen ze de meeldraden heen en weer schudden. Uit de helmhokjes vallen er stuifmeelkorrels die ze verzamelen in hun korfjes. Onderaan zijn lijf heeft de hommel een kale plek die hij gebruikt om zijn eitjes uit te broeden (broedplek). Zo kan de hommelkoningin zelfs al in de lente, diep onder de grond, eitjes uitbroeden. Op deze manier kan de hommel als eerste genieten van de lekkerste bloemen die vroeg in het voorjaar bloeien. Een hommel kan zijn vleugels in rusttoestand loskoppelen van zijn vliegspieren. Zo kunnen ze die spieren heel snel laten trillen waardoor ze opgewarmd worden om te gaan vliegen of om zijn eitjes te laten uitkomen. Hommels hebben 6 gelede poten Achterlijf De mannetjes hebben geen angel en geen stuifmeelkorfjes. Bij de werksters is de legbuis omgevormd tot een angel. Enkel de werksters en koninginnen kunnen dus steken. De angel van de hommel blijft niet achter na een steek zoals bij de honingbij. Een hommel gaat na een steek niet dood en kan de angel telkens opnieuw gebruiken, net zoals wespen. De steek van hommels is pijnlijk maar niet gevaarlijk tenzij men allergisch is Levensloop De Bombusterrestris begint zijn leven al vroeg op een warme lentedag. Van zodra de grond opwarmt wordt de koningin, die de hele winter onder de grond doorbracht, wakker. Vijf à zes maanden heeft ze geteerd op de vetreserves van haar lijf waar ze bovendien een voorraad zaad van de paring van de vorige zomer bewaart. Bij het ontwaken voedt ze zich met nectar en stuifmeel van vroege bloemen, daarna gaat ze alle spleten in het holletje inspecteren. Indien nodig kiest ze een nieuwe nestplaats, meestal een oud muizenhol die droog en geïsoleerd is. Ze voorziet daar een kussentje van stuifmeel die ze zelf verzamelde in de verzamelkorfjes aan haar achterpoten. Ze vormt daarna een ruwe cel met een wasachtige afscheiding uit haar lijf. Daarin zal ze haar eitjes leggen. Tegelijkertijd bouwt ze een bankje van was waarin ze nectar of honing kan opslaan als voedsel voor de larven. Wanneer de larven uitkomen, geeft de koningin hen een mengsel van stuifmeel en nectar tot ze zich terug inspinnen in een zijden cocon. Als er genoeg werksters zijn uitgekomen, houdt de koningin op en nemen de werksters de taak van bevoorrading over. De koningin legt alleen nog eitjes en bouwt cellen. Wanneer het volk groot genoeg is, verzwakt de invloed van de koningin. Ze brengt dan nieuwe mannetjes en koninginnen voort waarna de structuur van de kolonie langzaam instort. De bevruchte vrouwtjes trekken zich, zodra ze een voorraad hebben aangelegd en hun vetreserves opgebouwd zijn, terug in een koele oever en duiken pas terug op in de volgende lente. Kolonies van hommels die in koude streken leven ondergaan 1 keer per jaar een grote verandering. Alle hommels sterven doordat ze te weinig honing hebben opgeslagen om de winter te overleven. Alleen de jonge bevruchte koninginnen blijven in leven, zij houden een soort van winterslaap in de bodem of onder bladeren. Als ze in de lente terug wakker worden stichten ze een nieuwe kolonie.

28 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 28 van Wespen Kenmerk Groep Honingbijen wespen Ogen Vormen een driehoek Vormen een driehoek Vleugels 2 paar 2 paar, bruin Antennen Lang, bewegelijk Lang tot zeer lang, bewegelijk Verzamelapparaat voor stuifmeel (enkel vrouwtjes) Korfjes op de achterpoten Steekgedrag Enkel vrouwtjes, kunnen 1 keer steken, enkel wanneer ze zich bedreigd voelen Geen Enkel vrouwtjes, kunnen meerdere keren steken, als ze zich bedreigd voelen Voedsel Nectar en stuifmeel Nectar en organisch afval. Larve worden gevoed met insectenlarven, spinnen... Beharing en kleur Licht behaard Bijna geen beharing, fel geelzwart gekleurd achterlijf Levenswijze Anatomie Leven in kolonie, leggen honingvoorraad aan om zo de winter te overleven Kop Wespen hebben langwerpige facetogen met inkepingen aan de binnenkant. De 3 puntogen op het voorhoofd vormen een driehoek. Ze hebben 2 antennen die zeer beweeglijk zijn. De antennen zijn langer dan bij de honigbij Borststuk Wespen zijn felgeel met zwarte strepen, dit dient om roofdieren te af te schrikken. Ze zijn haarloos en glad. Wespen hebben een wespentaille. Wespen hebben 2 paar bruine (berookte) vleugels en 6 gelede poten. Leven in kolonie, slechts één zomerhalfjaar, enkel de jonge, bevruchte koninginnen overleven en stichten nieuw volk Figuur 12: De wesp Achterlijf Wanneer een wesp steekt naar een aanvaller kan ze haar angel terugtrekken nadat het gif is ingespoten. Wespen blijven dus zelfs na het steken in leven. Ze doen meestal niemand kwaad want dit vraagt veel energie. Het gif moeten ze zelf aanmaken in een gifzakje, onnodige verspilling is zonde. Als je door een wesp gestoken bent mag je zeker niet op je huid duwen want zo komt het gif vrij. Het beste is om, net zoals bij de bij, de angel weg te schrapen met je nagel.

29 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 29 van Levensloop Het leven van de wesp begint in de vroege lente. Dan verlaten de jonge wespenkoninginnen hun overwinteringplaats om op zoek te gaan naar nectar, voedsel bij vroege bloeiers (wilgen) en een geschikte plaats om een nest te bouwen. Elke van buitenaf bereikbare rustige, donkere holte kan dienst doen als een geschikte plaats. Een muizennest in de grond of oude zolder zijn perfecte plaatsjes. Met fijngekauwd hout bouwt de koningin vervolgens enkele broedcellen die onderaan open zijn. Daarna legt ze in elke cel een eitje en omhult het geheel met een papieren bol waarin ze onderaan een nestingang laat. De hoeveelheid wespen in zo'n nest kan oplopen tot De mannetjes en de jonge koninginnen komen tevoorschijn in de zomer. Op het einde van de zomer legt de koningin minder eitjes en vermindert het aantal larven. De werksters vinden onvoldoende zoetstof in het nest en gaan elders naar zoetigheden op zoek. Vandaar dat we in het najaar opvallend veel wespen rond terrasjes zien. Net voor de winter bevruchten de mannetjeswespen de jonge koninginnen. Zij zullen na de winter de enige overlevenden zijn van de kolonie. Solitaire wespen kunnen dan weer slechts enkele weken vliegen. Ze maken buiten hun nest met behulp van sprietjes gras. Figuur 13: Van larve tot volwassen exemplaar Stervende wespen geven een bepaalde geur af die andere wespen waarschuwt. Binnen de 15 seconden komen er dan andere wespen om elkaar te verdedigen.

30 Hoe kan je de problematiek rond het thema bijen projectmatig aan bod laten komen in de lagere school? Pagina 30 van Zweefvliegen Kenmerk Groep Honingbijen zweefvliegen Ogen Vormen een driehoek Vormen een driehoek Vleugels 2 paar 1 paar Antennen Lang, bewegelijk Zeer kort, behaard, onbeweeglijk Verzamelapparaat voor stuifmeel (enkel vrouwtjes) Korfjes op de achterpoten Steekgedrag Enkel vrouwtjes, kunnen 1 keer steken, enkel wanneer ze zich bedreigd voelen Geen Noch mannetjes, noch vrouwtjes hebben een angel, kunnen niet steken Voedsel Nectar en stuifmeel Nectar en stuifmeel. Larven voeden zich met (blad)muizen, of organisch afval Beharing en kleur Licht behaard Meestal licht behaard, vaak geelzwart gekleurd Levenswijze Leven in kolonie, leggen honingvoorraad aan om zo de winter te overleven Anatomie Zweefvliegen zijn er in alle soorten en maten, de meeste blijven in lengte onder de 2 centimeter. Veel zweefvliegen bootsen vliesvleugeligen (wespen, bijen, of hommels)na door felle kleuren, overeenkomstige patronen of lichaamsbeharing op bepaalde plaatsen. Zweefvliegen die op hommels lijken, hebben een harig achterlijf, soorten die op wespen lijken meestal niet. Dit is geen toeval; het lijken in kleur, vorm en/of geluid op andere, gevaarlijkere dieren. Dit heet mimicry en komt bij zeer veel dierengroepen voor Kop De vliegogen van zweefvliegen zijn bijna rond en vullen een Leven solitair groot deel van de kop. Bij de mannetjes raken ze elkaar bovenop de kop. Zweefvliegen hebben drieledige antennen die onbeweeglijk zijn. Zweefvliegen hebben geen kaken, enkel een tong. Figuur 14: De zweefvlieg (Verheijden, 2010)