navb dossier Werken in besloten ruimten Bundel N 141 DRIEMAANDELIJKSE UITGAVE /2

Transcriptie

1 navb dossier DRIEMAANDELIJKSE UITGAVE /2 Bundel N 141 Werken in besloten ruimten

2 Bundel N 141 navb dossier Inhoud Werken in besloten ruimten De navb dossiers zijn driemaandelijkse uitgaven van het Nationaal Actiecomité voor Veiligheid en hygiëne in het Bouwbedrijf - navb-cnac Constructiv. In dezelfde reeks zijn nog andere dossiers beschikbaar. De navb dossiers bestaan ook in het Frans, onder de titel cnac dossier. REDACTIE Luc Christiaens, Christian Depue, Veerle De Saedeleer, Thierry Frere, Guillaume Gioia, Carl Heyrman, Véronique le Paige, Isabelle Lootens, Emmy Streuve, Isabelle Urbain, Evy Vinck. VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Carl Heyrman navb-cnac Constructiv Koningsstraat 132/ Brussel Tel.: Fax: navb@constructiv.be Website: navb.constructiv.be Inschrijvingsnummer bij de Koninklijke Bibliotheek (wettelijk depot) AANSPRAKELIJKHEID Het redactiecomité van de navb dossiers streeft steeds naar betrouwbaarheid van de gepubliceerde informatie, rekening houdend met de huidige stand van de regelgeving en de techniek. Noch het redactiecomité, noch navb-cnac Constructiv kunnen echter aansprakelijk worden gesteld voor de gepubliceerde informatie. De raadgevingen in deze publicatie ontslaan de lezer niet van de verplichting om de geldende regelgeving na te leven. De reproductie van teksten en illustraties is toegestaan mits de uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en duidelijke bronvermelding. BESTELLINGEN EN TARIEVEN Zie eshop.constructiv.be Ook gratis downloadbaar op navb.constructiv.be OPMAAK EN DRUKWERK 1. Inleiding, activiteiten en voorbeelden van ongevallen Context, problematiek en definities Reglementaire basis De risico s Risico s die verband houden met de atmosfeer Risico op verstikking Risico op intoxicatie Risico op explosie en brand Gevaarlijke gassen die zich in besloten ruimten kunnen bevinden Andere risico s Moeilijkheden bij de evacuatie Preventie-aanpak Van bij de ontwerpfase De aanwezigheden in de besloten ruimte beperken De gevaren identificeren en de risico s analyseren Organisatie van het werk en werkvergunning Beoordeling en controle van de atmosfeer Ventilatie Natuurlijke of gedwongen ventilatie? Inertisering van de atmosfeer Voorbereiding van de ruimte en neutralisering van de gevaren bij de bron Leegmaken en reinigen van de ruimte Lockout/tagout van de gevaarlijke installaties en de energiebronnen Opleiding van de betreders Toezicht op de interventie Organisatie van de hulpverlening en de toegangen Medisch toezicht Te gebruiken arbeidsmiddelen Algemene aanbevelingen Aanvullende informatie: ademhalingsbescherming al dan niet permanent dragen? Aanvullende informatie: geschikte elektrische apparaten Aanvullende informatie: bijkomende maatregelen in aanwezigheid van een potentieel explosieve atmosfeer Aanvullende informatie: specifieke maatregelen voor las- of snijbrandwerkzaamheden in een besloten ruimte Conclusie Bijlages Bijlage 1: Identificatiefiche van de besloten ruimte Bijlage 2: Model van werkvergunning Bijlage 3: Essentiële reglementaire teksten navb-cnac Constructiv 2014 Overname toegestaan mits uitdrukkelijke toestemming van het navb en duidelijke bronvermelding.

3 1. Inleiding, activiteiten en voorbeelden van ongevallen Boer bevangen door giftig gas in waterput Een boer uit de buurt van Middelkerke is overleden, nadat hij gisteren in een waterput viel en bevangen raakte door giftige gassen. Zijn zoon, die hem wilde redden, viel ook in de put en vecht nog voor zijn leven. Ook zijn vrouw en een ambulancier raakten bevangen. Met hen gaat het intussen beter. Bron: De Standaard april 2012 Arbeider gestorven na val in septische put in Hoboken Bij het ongeval op een werf in Hoboken is een arbeider overleden en een andere zwaargewond geraakt. Het arbeidsauditoraat is een onderzoek gestart naar de precieze omstandigheden van het ongeval. Dat zegt de lokale politie van Antwerpen. De arbeiders, die voor een bouwbedrijf uit Arendonk werken, waren rond 13 uur de bekisting aan het wegnemen in de septische put van het gebouw en raakten bevangen door de gassen. De hulpdiensten kwamen ter plaatse, maar toen was één van de arbeiders - een man van 51 - al overleden. Zijn kompaan werd uit zijn benarde situatie bevrijd en met zware verwondingen overgebracht naar het ziekenhuis. Bron: Het Laatste Nieuws augustus 2013 Arbeider loopt CO-vergiftiging op in de kelders van een bank Een 45-jarige arbeider uit Luik heeft woensdagnacht rond 2.30 u een CO-vergiftiging opgelopen toen hij beton aan het gladstrijken was in de kelders van een bank. Dat zegt de brandweer. De arbeider werd in kritieke toestand naar het ziekenhuis gebracht. Hij was met een machine met een thermische motor in een niet-geventileerde kelder aan het werken toen hij bevangen werd door koolstofmonoxide. Het probleem kon ontdekt worden dankzij de bewakingscamera s. De brandweer is ter plaatse gekomen om de ruimtes te ventileren. Hun tussenkomst heeft drie uur geduurd. Rond 3.00 u s ochtends werd de arbeider door het PIT (Paramedical Intervention Team) naar het ziekenhuis gebracht. Bij zijn aankomst meenden de urgentieartsen dat zijn toestand ernstig was. Bron: Belga oktober 2013 (vertaalde versie) Dodelijk ongeval door inademing van waterstofsulfide Twee arbeiders van een saneringsbedrijf en een technicus wilden een afsluitklep op een leiding van een bezinkingsbekken controleren. Toen een lid van het team binnenging in de kleppenruimte, verloor hij het bewustzijn. Een tweede lid snelde hem te hulp, maar ook hij verloor het bewustzijn. De derde persoon is zeer snel hulp gaan zoeken, maar toen de civiele bescherming ter plaatse kwam, waren de twee arbeiders al overleden. Op dat ogenblik zijn er staalnames van de lucht genomen, waaruit gebleken is dat het gehalte aan waterstofsulfide zeer hoog was. Bron: OPREBATH - Lettre du préventeur 22 juli 2013 (vertaalde versie) Deze vier ongevallen zijn er vier te veel. In de vier gevallen ging het om interventies in een besloten ruimte. Maar wat is een besloten ruimte nu exact? Wat zegt de wetgeving? Wat zijn de reële gevaren? En hoe kunnen we ons ertegen wapenen? Dit navb dossier gaat in op deze problematiek en stelt de basisprincipes voor van een preventiestrategie waarmee de meest geschikte maatregelen bepaald kunnen worden die nodig zijn in een dergelijke context. navb-cnac Constructiv 2014 Werken in besloten ruimten 3

4 WERKEN IN BESLOTEN RUIMTEN 2. Context, problematiek en definities Een besloten ruimte wordt gedefinieerd als een ruimte die geheel of gedeeltelijk gesloten is en: die niet bestemd is voor een continu verblijf van werknemers met een besloten karakter waar een gevaarlijke atmosfeer aanwezig is of kan zijn In de praktijk is het besloten karakter van een ruimte het gevolg van beperkte mogelijkheden tot natuurlijke ventilatie. Het hierboven aangehaalde begrip gevaarlijke atmosfeer is een atmosfeer die aanleiding kan geven tot: intoxicatie verstikking brand of explosie Een dergelijke ruimte, die meestal vochtig en slecht verlicht is, is een omgeving met een hoog risico, voornamelijk doordat ze niet ontworpen is voor het verblijf van werknemers en doordat de binnenlucht door de geometrie van de ruimte slechts zeer beperkt op natuurlijke wijze vervangen wordt door buitenlucht (beperkte natuurlijke ventilatie). De aanwezigheid van toxische, ontvlambare of explosieve vloeistoffen, gassen en dampen in een besloten ruimte is dus bijzonder gevaarlijk. Aangezien de middelen om een besloten ruimte te betreden of te verlaten meestal zeer beperkt zijn, zijn de gevolgen van een incident dat zich op eender welke werf zou kunnen voordoen, erger in een besloten ruimte dan op een normale arbeidsplaats. Door de beperkte toegankelijkheid zal de evacuatie van een gewonde persoon immers bijzonder moeilijk zijn in deze ruimte. Verder moeten we nog benadrukken dat er bij meer dan de helft van alle ongevallen in besloten ruimten onervaren werknemers betrokken zijn die geprobeerd hebben een redding uit te voeren zonder dat ze daarvoor de nodige kennis of arbeidsmiddelen hadden. Bij wijze van voorbeeld geven we hieronder een overzicht van enkele plaatsen die over het algemeen beschouwd worden als besloten ruimten: kuipen en regenputten reservoirs silo s welputten en putten rioleringen, leidingen en verzamelleidingen ondergrondse controleplaatsen ondergrondse inrichtingen en slecht geventileerde uitgravingen lange, smalle gaanderijen chemische reactoren kruipruimtes niet of slecht geventileerde kelders installatiekanalen liftkokers industriële ovens en schoorstenen scheepsruimen de binnenruimte van bepaalde machines... 4 NAVB DOSSIER N 141 navb-cnac Constructiv 2014

5 3. Reglementaire basis Besloten ruimten zijn per definitie geen klassieke arbeidsplaatsen. Ze zijn niet bestemd voor een continu verblijf van werknemers en voldoen meestal dus niet aan de voorschriften inzake (titel II van de Codex over het welzijn op het werk) in het bijzonder op het vlak van verlichting, verluchting, evacuatiewegen, valbeveiliging, enz. Desondanks mogen er punctueel werknemers in deze plaatsen verblijven, voornamelijk voor schoonmaak-, onderhouds-, herstellings- en inspectiewerkzaamheden of gewoon tijdens de bouw ervan. Voor al deze activiteiten met een hoog risico moeten specifieke preventiemaatregelen genomen worden om het hoofd te bieden aan de gevaren van besloten ruimten en om de veiligheid van de werknemers te waarborgen. In punt 5 van dit navb dossier worden deze maatregelen op een pragmatische manier uitgelegd. De achterliggende redenen voor het verplichten van deze maatregelen vindt u dan weer in de regelgevende teksten die van kracht zijn: De wet van 4 augustus 1996 betreffende het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk dient als regelgevend kader. De uitvoeringsbesluiten die het belangrijkst zijn in de context van besloten ruimten, worden hierna voorgesteld. De voorschriften die van toepassing zijn op werkzaamheden die uitgevoerd worden door ondernemingen van buitenaf (in het bijzonder met betrekking tot de communicatie en de medewerking van de diverse partijen), komen aan bod in hoofdstuk 4 van deze wet. Het KB van 27 maart 1998 betreffende het beleid inzake het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk regelt de algemene preventiebeginselen en de preventie-aanpak die toegepast moet worden in een onderneming. Onder andere het begrip risicoanalyse, dat aan de basis ligt van elke stap in het preventiebeleid, wordt uitgelegd in dit KB. Ook de verplichting om de werknemers op te leiden voor de activiteiten die ze moeten uitvoeren, komt aan bod. Het KB van 31 augustus 2005 betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen voor tijdelijke werkzaamheden op hoogte is van toepassing, voornamelijk de toegangs- en positioneringstechnieken met touwen en de specifieke maatregelen om vallen te voorkomen. Het KB van 15 december 2010 betreffende de eerste hulp die verstrekt wordt aan werknemers die slachtoffer worden van een ongeval of die onwel worden, regelt de organisatie van de hulpverlening. De maatregelen die genomen moeten worden, hebben voornamelijk betrekking op de procedures die ingevoerd moeten worden, de arbeidsmiddelen die ter beschikking gesteld moeten worden en de opleiding van de hulpverleners. Het KB van 11 maart 2002 betreffende de bescherming van de gezondheid en de veiligheid van de werknemers tegen de risico s van chemische agentia op het werk is ook van toepassing. In deze tekst wordt de preventiestrategie die gevolgd moet worden wanneer deze agentia aanwezig kunnen zijn op de arbeidsplaatsen, toegelicht. Bij dit KB is een lijst met grenswaarden voor beroepsmatige blootstelling gevoegd die de maximale concentraties aan chemische agentia bevat waarboven een blootstelling een risico inhoudt voor de werknemers. Het KB van 28 mei 2003 betreffende het gezondheidstoezicht op de werknemers bevat een nadere bepaling van de voorwaarden voor het gezondheidstoezicht en de bepalingen die van toepassing zijn op dit vlak. Het KB van 13 maart 1998 betreffende de opslag van zeer licht ontvlambare, licht ontvlambare, ontvlambare en brandbare vloeistoffen bevat specifieke voorschriften voor reservoirs, in het bijzonder artikel 59, dat bepalingen voor het toezicht en de redding bevat. Dit artikel legt ook een geschreven machtiging van de werkgever of van zijn aangestelde op. In de praktijk wordt hiervoor gebruik gemaakt van een werkvergunning. Het KB van 26 maart 2003 betreffende het welzijn van de werknemers die door explosieve atmosferen gevaar kunnen lopen is desgevallend van toepassing en bevat een overzicht van de specifieke maatregelen die toegepast moeten worden. Bovendien zijn bepaalde voorschriften uit het Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming (ARAB) nog altijd actueel en moeten ze, hoewel ze technisch gezien voorbijgestreefd zijn, in acht genomen worden: Artikel 53 van het ARAB bevat een reeks specifieke voorschriften die van toepassing zijn op plaatsen die gevaarlijke gassen kunnen bevatten. Deze voorschriften gaan over de metingen die uitgevoerd moeten worden, de ventilatie die geplaatst moet worden en de toezichts- en reddingsmaatregelen die ingevoerd moeten worden. navb-cnac Constructiv 2014 Werken in besloten ruimten 5

6 WERKEN IN BESLOTEN RUIMTEN Artikel 54ter bevat op zijn beurt het specifieke verbod om werkzaamheden die in gevaarlijke omstandigheden moeten worden uitgevoerd, toe te vertrouwen aan een afgezonderde werknemer. Dit verbod omvat ook werkzaamheden in een besloten ruimte, wat inhoudt dat er iemand aanwezig moet zijn die in staat is om indien nodig snel alarm te geven en de hulpdiensten te verwittigen. 4. De risico s De risico s bij werkzaamheden in besloten ruimten zijn veelvuldig. De risicoanalyse moet in de eerste plaats gericht zijn op de risico s die verband houden met een gevaarlijke atmosfeer en die in dergelijke omstandigheden veel groter zijn dan op normale arbeidsplaatsen. Deze risico s komen in detail aan bod in punt 4.1 van dit dossier: Risico op verstikking Risico op intoxicatie Risico op explosie en brand Bovendien komen deze risico s nog bovenop de klassieke risico s die op elke werf kunnen voorkomen en die ook onderzocht moeten worden: val van hoogte, elektrocutie, biologische risico s en ergonomische beperkingen zijn hier enkele voorbeelden van. Op deze klassieke risico s wordt dieper ingegaan in punt 4.2. Sowieso zal de beperkte toegankelijkheid van deze ruimten een bijkomende moeilijkheid zijn die de gevolgen van elk ongeval, hoe klein ook, erger kan maken. De werknemer kan zijn arbeidsplaats immers niet snel verlaten als hij problemen ondervindt, aangezien de middelen om deze ruimten te betreden en te verlaten zeer beperkt zijn. Zo zal de evacuatie van een gewonde die zich helemaal achteraan in een kuip bevindt, onvermijdelijk moeilijker verlopen dan in de buitenlucht... en dan hebben we het nog niet over het risico op een bijkomend ongeval dat de hulpverleners kunnen lopen. Specifiek materiaal en duidelijk gedefinieerde procedures voor de toegang en de redding, die toegepast worden door correct opgeleide personen, zijn nodig Risico s die verband houden met de atmosfeer De eerste risico s die beoordeeld moeten worden wanneer er werkzaamheden voorzien worden in een besloten ruimte, zijn de risico s die verband houden met een atmosfeer met een te laag zuurstofgehalte, met toxische gassen of dampen en met brand of explosie. Deze gevaarlijke atmosferen kunnen vooraf bestaand zijn of opduiken tijdens de interventie. Aangezien de lucht in deze ruimten zeer weinig ververst wordt, kunnen de concentraties aan gevaarlijke stoffen zeer snel stijgen. Ook voor de concentratie aan zuurstof geldt deze redenering: de concentratie kan zeer snel dalen, en de risico s zijn dan ook bijzonder verraderlijk. Bovendien kunnen bepaalde gassen die opgesloten zitten in zakken, plots vrijkomen bij bepaalde werkzaamheden en de werknemers bruusk blootstellen aan hoge concentraties aan gevaarlijke producten, waardoor zij zeer weinig tijd hebben om te reageren (bv.: opnieuw vrijkomen van geadsorbeerde producten, vrijkomen van waterstofsulfide uit modder doordat iemand erop stapt of bij schoonmaak-/slotenreinigingsoperaties). Opgelet: Een lege regenput kan resten van producten bevatten en ernstige risico s inhouden als hij niet correct gereinigd en ontgast werd! Zie ook punten 5.6 en 5.7 van dit dossier Risico op verstikking Normaal bevat lucht 21% zuurstof (O 2 ), een concentratie waarbij we optimaal kunnen ademen. In een besloten ruimte kan deze concentratie lager liggen en kunnen de betreders gevaar lopen. De oorzaken zijn veelvuldig en de risico s kunnen nog verergerd worden: 6 NAVB DOSSIER N 141 navb-cnac Constructiv 2014

7 door onvoldoende ventilatie: door de geometrie van de ruimte wordt de bedorven lucht niet afgevoerd en is de aanvoer van verse lucht beperkt door het verbruik van zuurstof: uudoor de activiteiten: door verbranding (bv.: bij laswerkzaamheden, brand), simpelweg door de ademhaling van de werknemer, enz. uudoor de omgeving: door oxidatie van een metaal (bv.: roestvorming in metalen kuipen), door gisting, door de werking van bacteriën, de adsorptie op bepaalde stoffen, enz. door vervanging van de zuurstof: gassen kunnen de zuurstof naar buiten de besloten ruimte verdrijven en vervangen (bv: als gevolg van een inertisering). Dit is het geval van inerte gassen, zoals argon, stikstof of CO 2. [O 2 ] Effecten op het menselijk lichaam > 23% Helemaal geen effect op het menselijk lichaam. Wel is er een aanzienlijke stijging van het risico op ontbranding en explosie. > 21% Normale concentratie; helemaal geen effect op het menselijk lichaam. 19,5% Helemaal geen effect op het menselijk lichaam. 17% Ademhalingsmoeilijkheden, schokkende ademhaling, abnormale vermoeidheid. 12% Versnelde ademhaling en versneld hartritme, bewustzijnsverlies na enkele minuten. Zonder hulp volgt een zekere dood. < 6% Onmiddellijk bewustzijnsverlies, ademhalingsstilstand, gevolgd door een hartstilstand. Er moet ook opgemerkt worden dat bepaalde gassen op zichzelf toxisch zijn, bijvoorbeeld CO 2. Onder de drempel van 17% zuurstof is het gebrek aan zuurstof voelbaar voor het organisme. Wanneer het zuurstofgehalte onder 6% daalt, kan het binnen enkele minuten tot de dood leiden. Opgelet: Wanneer de zuurstofconcentratie in een besloten ruimte lager is dan 19%, is het verboden de ruimte te betreden zonder geschikte ademhalingsbescherming (aanvoer van zuurstof ) Risico op intoxicatie In besloten ruimten kunnen toxische gassen of dampen zich ook ophopen en kunnen de concentraties bijgevolg zeer hoog liggen. Deze toxische stoffen kunnen al voor de werkzaamheden aanwezig zijn en houden rechtstreeks verband met de arbeidsomgeving. De besloten ruimte kan immers toxische stoffen bevatten of bevat hebben (bv.: kuipen, chemische reactoren). Uit ontbindende stoffen kan waterstofsulfide (H 2 S) vrijkomen. Dit risico is zeer groot in riolen. Verder kunnen installaties de werknemers ook blootstellen aan specifieke producten. Het risico kan ook opduiken in de loop van de werkzaamheden. Bij verf- of schoonmaakwerken kunnen toxische uitwasemingen vrijkomen (bv.: oplosmiddelen). Bij lassen en snijbranden komen dan weer toxische dampen en rook vrij. Daarnaast moet ook opgelet worden voor uitlaatgassen, die soms van buiten de besloten ruimte kunnen komen (bv.: motor in de buurt van een opening). De grenswaarden voor beroepsmatige blootstelling (GBB s) waarboven geen enkele arbeider blootgesteld mag worden, zijn opgenomen in bijlage I bij het KB van 11 maart 2002 betreffende de bescherming van de gezondheid en de veiligheid van de werknemers tegen de risico s van chemische agentia op het werk. Deze grenswaarden stemmen overeen met de maximale concentraties aan een chemische stof in de atmosfeer. Boven deze drempels kan de blootstelling van een werknemer een gevaar voor zijn gezondheid inhouden. De chemische agentia die het vaakst aangetroffen worden in besloten ruimten, komen aan bod in punt Hierbij moeten we ook opmerken dat de dichtheid van de gassen en dampen een invloed heeft op hun verdeling en circulatie in de besloten ruimte. Deze opmerking geldt trouwens ook voor ontvlambare gassen en dampen. Als er geen lucht circuleert in de besloten ruimte, zullen de gassen die lichter zijn dan lucht, zich bovenaan in de ruimte ophopen (bv.: ammoniak NH 3, methaan CH 4 ) en zullen de zwaardere gassen zich ophouden in de zakken en de lagere gebieden (bv.: koolstofdioxide CO 2, zwaveldioxide SO 2, waterstofsulfide H 2 S). De gassen kunnen ook lagen vormen of blijven stagneren in bepaalde compartimenten. Het is dan ook uiterst belangrijk om gasmetingen uit te voeren op meerdere hoogtes vooraleer de ruimte te betreden en om de concentraties aan gevaarlijke agentia te controleren naarmate de werknemer zich verder in de besloten ruimte begeeft. navb-cnac Constructiv 2014 Werken in besloten ruimten 7

8 WERKEN IN BESLOTEN RUIMTEN Risico op explosie en brand Oxidator Brandstof Activeringsenergie Eerst en vooral willen we benadrukken dat elke brand, hoe klein ook, veel dramatischere gevolgen kan hebben in een besloten ruimte dan in de vrije lucht. Dat komt enerzijds door de rook die vrijkomt (risico op intoxicatie), maar ook en vooral door het vuur zelf, dat de werknemers snel in de val kan lokken, waardoor ze de ingang langs waar ze binnengekomen zijn of een andere uitgang niet langer kunnen bereiken. Als er ontvlambare gassen, stoffen of dampen aanwezig zijn in een besloten ruimte, is het mogelijk dat aan alle voorwaarden voldaan is om een brand of zelfs een explosie te veroorzaken. Vooraleer we hier verder op ingaan, zullen we eerst de fysico-chemische mechanismes bekijken die aan de basis liggen van een brand en een explosie. Voor het ontstaan van een brand moeten drie elementen gelijktijdig aanwezig zijn: De activeringsenergie: dit is de ontstekingsbron. Het is een hoeveelheid energie die volstaat om de verbrandingsreactie in gang te zetten. Deze energie kan afkomstig zijn van: uueen open vlam (aansteker, lucifer, brander,...) uueen hoge temperatuur, een warm oppervlak (opgelet voor geleiding bij werken met hittepunt, voornamelijk bij werken aan of binnen in een reservoir) uueen vonk (schok metaal/metaal, mechanische vonken bij het gebruik van een slijpschijf/ slijpmachine, statische elektriciteit, vonkoverslag, booglassen,...) Een brandstof: dit is de stof die verbruikt zal worden. In een besloten ruimte komen de gevaren voornamelijk van ontvlambare gassen, dampen of stoffen. Bij een bepaald concentratiebereik kan een ontstekingsbron een brand veroorzaken. Een oxidator: dit is de stof die reageert met de brandstof en die de verbranding uitlokt en in gang houdt onder impuls van een ontstekingsbron. In de praktijk is het zuurstof die deze rol speelt. Controleer daarom of er geen zuurstoflek of te hoge concentratie aan zuurstof is (in het bijzonder bij las- of snijbrandoperaties). Een met zuurstof verrijkte atmosfeer (> 23%) verhoogt immers sterk de ontvlambaarheid van materialen en het risico op brand. Omgekeerd kan met een zuurstofverarmde atmosfeer het risico op brand uitgesloten worden (zie ook punt over inertisering). Opgelet: Het is verboden om een besloten ruimte te betreden als de atmosfeer meer dan 23% zuurstof bevat. Ook verluchting of ventilatie met zuivere zuurstof is verboden. Van brand tot explosie... Doordat de ruimten een besloten karakter hebben en slecht verlucht zijn en doordat de brandstoffen waarvoor opgelet moet worden, de vorm hebben van gassen, aerosolen of zwevende stofdeeltjes, kunnen deze brandstoffen hun explosiegebied bereiken en een explosie veroorzaken. De voorwaarde voor een dergelijke explosie is dat de explosieve brandstof in de atmosfeer aanwezig is in een concentratie die tussen zijn onderste explosiegrens (Lowest Explosion Level - LEL) en bovenste explosiegrens (Upper Explosion Level - UEL) ligt. De UEL en LEL van enkele ontvlambare gassen bij standaardomstandigheden op het vlak van temperatuur en druk, zijn opgenomen in punt Onder de LEL zal het mengsel te arm aan brandstof zijn om een explosie te kunnen veroorzaken. Boven de UEL zal het mengsel dan weer te arm aan zuurstof zijn om een explosie mogelijk te maken. Tussen deze twee grenswaarden spreken we van het explosiegebied, waarbinnen een explosie mogelijk is onder invloed van een ontstekingsbron. Besloten karakter Oxidator Brandstof 0 % brandstof 100 % brandstof Alarm Explosiegebied Aerosolen [LEL-UEL] 10 % LEL 100 % lucht LEL UEL 0 % lucht Activeringsenergie Wanneer de concentratie aan gassen, aerosolen of stof hoger ligt dan 10% van de LEL, wordt de atmosfeer beschouwd als explosief.* 8 NAVB DOSSIER N 141 navb-cnac Constructiv 2014

9 * Opmerking: Hoewel een concentratie van 10% van de LEL zich in theorie buiten het explosiegebied bevindt, kan de samenstelling van de atmosfeer in een besloten ruimte zeer snel veranderen en zeer snel het explosiegebied bereiken. Het alarm van gasdetectoren moet dan ook afgesteld zijn op deze drempelwaarde. De explosieve atmosfeer kan vooraf bestaand zijn, bijvoorbeeld in ruimten waar zich gistingsgassen ophopen (bv.: in riolen) of in een slecht ontgaste regenput die nog koolwaterstofdampen bevat. Ze kan onder andere ontstaan zijn door schoonmaakoperaties (bv.: vrijkomen van methaan dat opgesloten zat in modder) of door een voorafgaande activiteit (bv.: gebruik van oplosmiddelen, onvrijwillig lozen van chemische producten,...). Ze kan ook gevormd worden in de loop van de werkzaamheden, door de uitwasemingen van de gebruikte producten (bv.: gebruik van oplosmiddelen), de toegepaste werkmethodes (bv.: ontstaan van explosief stof ) of activiteiten (bv.: in bezonken modder stappen, waardoor H 2 S vrijkomt). Verder moet er ook gelet worden op defecten aan de arbeidsmiddelen (bv.: lek in lasapparatuur) Gevaarlijke gassen die zich in besloten ruimten kunnen bevinden Naam Chemische formule Dichtheid GBB (ppm) 8 u max. 15 min LEL / UEL (%) Gevaar voor de gezondheid Bijkomende informatie Argon Ar 1, Verstikking Onder andere gebruikt als bescherming bij het lassen Stikstof N 2 0, Verstikking Voornamelijk gebruikt om te inertiseren Acetyleen C 2 H 2 0, ,3 / 100 Verstikking Gebruikt bij het lassen en snijbranden Zoutzuur HCl 1, Corrosief, irriterend Ammoniak NH 3 0, ,5 / 27 Toxisch, corrosief Butaan C 4 H 10 2, ,8 / 8,8 - Chloor Cl 2 2,50-0,5 - Toxisch, irriterend Zeer reactief met andere stoffen Stikstofdioxide NO 2 1, Toxisch, corrosief, irriterend Onder andere in rook Koolstofdioxide CO 2 1, Verstikking, toxisch Zwaveldioxide SO 2 2, Toxisch, corrosief Methaan CH 4 1, / 15 - Ontstaat voornamelijk bij de ontbinding van organische stoffen Stikstofmonoxide NO 1, Toxisch, corrosief, irriterend Onder andere in rook Koolstofmonoxide CO 0, ,5 / 74 Verstikking, toxisch Resultaat van een onvolledige verbranding Ozon O 3 1,66-0,1 - Toxisch, corrosief, irriterend Onder andere in rook Zuurstof O 2 1, Oxiderend Minstens 19% vereist / Verhoogd risico op brand bij meer dan 23% Propaan C 3 H 8 1, ,2 / 9,5 - Waterstofsulfide H 2 S 1, / 46 Toxisch Ontstaat voornamelijk bij de ontbinding van organische stoffen. Opgelet bij modder in rioleringen Benzinedamp C n H , ,4 / 7,6 Toxisch Damp van oplosmiddelen NA NA NA NA NA Over het algemeen toxisch Aangetroffen in veel schoonmaakproducten en verven navb-cnac Constructiv 2014 Werken in besloten ruimten 9

10 WERKEN IN BESLOTEN RUIMTEN 4.2. Andere risico s Naast risico s die verband houden met een gevaarlijke atmosfeer, houdt werken in besloten ruimten ook bijkomende gevaren in. Er is altijd een gedetailleerde risicoanalyse nodig vooraleer de ruimte betreden mag worden. Bovendien zorgen het gebrek aan kennis van de arbeidsplaatsen, de moeilijkheden om zich erin te verplaatsen, de ongunstige omstandigheden op het vlak van verlichting en het ontbreken van beschermingsmiddelen die wel aanwezig zijn op klassieke arbeidsplaatsen, ervoor dat het risico op ongevallen hoger is in besloten ruimten dan ergens anders. De hieronder vermelde risico s moeten onderzocht worden (niet-limitatieve lijst): Het risico op een val van hoogte of van op de begane grond: dit risico kan veroorzaakt worden door de vorm en de inhoud van de ruimten (bv.: slechte verlichting, hoogteverschillen, gladde ondergrond, rommel, moeilijke toegankelijkheid,...). Er moet bijzondere aandacht besteed worden aan de omstandigheden voor de toegang (meer details hierover in punt 5.10). Het risico op snijwonden, kwetsuren of knellingen: dit risico houdt voornamelijk verband met de gebruikte arbeidsmiddelen. Besteed ook de nodige aandacht aan de geometrie van de arbeidsplaatsen en aan de aanwezige installaties die kwetsuren zouden kunnen veroorzaken. Het risico bedolven te worden: in silo s of grote reservoirs kunnen volledige lagen materialen die zich aan de wanden vastgehecht hebben, plotseling loskomen en de werknemers bedelven. Het is dus absoluut noodzakelijk om onstabiele materialen vanop afstand los te maken vooraleer silo s en reservoirs te betreden. De risico s van bewegende machines en installaties: de besloten ruimte kan gevaarlijke arbeidsmiddelen of installaties bevatten. Bovendien moeten er soms interventies uitgevoerd worden binnen in bepaalde gevaarlijke arbeidsmiddelen (bv.: kuip van een mixervrachtwagen). Om de veiligheid van de betreders te waarborgen, moet een lockout/tagout-procedure toegepast worden (zie punt voor meer details). De risico s in verband met de energiebronnen: de gevaren hebben voornamelijk te maken met gas- of waterleidingen, leidingen onder druk of het elektriciteitsnet. Ook hier zullen de energiebronnen voorafgaand aan elke interventie geïsoleerd, vergrendeld en gemarkeerd moeten worden (zie punt 5.7.2). Het risico op elektrisatie of elektrocutie: wanneer er in een besloten ruimte gewerkt wordt met elektrische toestellen zoals handgereedschap, is het risico op elektrocutie door een slechte isolatie van deze toestellen of door een defect, veel groter dan in normale arbeidsomstandigheden. Bijzondere oplettendheid is nodig bij werkzaamheden aan of in een geleidende metalen ruimte, aangezien de werknemers daar permanent in contact staan met een geleider en bij een elektrisch incident geen enkele schuilplaats kunnen vinden. Bovendien is een besloten ruimte over het algemeen vochtig, doordat ze verzadigd is met waterdampen of water bevat, wat het risico op elektrisatie of elektrocutie vergroot. Verder in dit dossier - meer bepaald in punt komen de preventiemaatregelen aan bod waarmee dit risico beperkt of zelfs opgeheven kan worden. Het risico op brandwonden: voornamelijk door contact met hete of zeer koude oppervlakken (bv.: gebruikte arbeidsmiddelen, warmteverdeelnet, enz.). De risico s van de thermische omstandigheden: besloten ruimten zijn plaatsen waar de temperatuur zeer hoog of zeer laag kan zijn. Bovendien kunnen deze plaatsen ook vochtig zijn, of zelfs gedeeltelijk onder water staan, wat het gevoel van koude nog versterkt. Het risico op verdrinking: dit risico is aanwezig bij alle waterwerken. Ook interventies in rioleringsnetwerken zijn gevaarlijk, vooral bij hevige regen of stormweer, wanneer het regenwater bijzonder plots en snel afgevoerd kan worden. De biologische risico s: wanneer werknemers zich in bepaalde besloten ruimten bevinden, kunnen ze blootgesteld worden aan gevaarlijke micro-organismen (ziektekiemen, virussen, bacteriën,...), in het bijzonder wanneer ze in contact kunnen komen met afvalwater of grond (bv.: ontbindende organische stoffen, dode dieren, schimmel,...). Voor bepaalde interventies moeten niet alleen PBM s gedragen worden, maar moeten de betreders ook ingeënt worden (tegen tetanus, hepatitis,...). De risico s van lawaai: in besloten ruimten is er vaak een sterke nagalm die het geluidsniveau de hoogte kan injagen (bv.: reiniging onder druk van de binnenkant van een kuip, aanwezigheid van andere machines,...). Naast het risico op gehoorschade moet er ook aandacht besteed worden aan het verzekeren van een goede communicatie van de werknemer met de buitenwereld. 10 NAVB DOSSIER N 141 navb-cnac Constructiv 2014

11 De risico s die verband houden met ergonomische beperkingen: de omstandigheden op het vlak van de toegankelijkheid en voortgang in een besloten ruimte zijn meestal slecht (bv.: de werknemer moet zich verplaatsen met gebogen rug, de ruimte is laag en smal,...). Hetzelfde probleem stelt zich wanneer het materiaal en het handgereedschap in de ruimte gebracht moeten worden, en dan hebben we het nog niet over de moeilijkheden bij een evacuatie, die meer in detail aan bod komen in punt 4.3 van dit dossier. Daarbij komen nog de slechte zichtbaarheid en de vrij moeilijke arbeidsomstandigheden, want de werkzaamheden verlopen minder vlot dan in de buitenlucht. Bovendien brengen de moeilijke arbeidsomstandigheden een verhoogd risico op kneuzingen en kwetsuren van allerlei aard met zich mee. De risico s buiten de besloten ruimte: als de toegangsopeningen tot de besloten ruimte slecht afgeschermd zijn, kunnen ze een valrisico inhouden voor wie zich buiten de ruimte bevindt. Wanneer een werknemer de besloten ruimte verlaat, kan hij blootgesteld worden aan het verkeer of andere omgevingsgevaren. De interventies moeten dus verplicht correct gesignaleerd worden. De psychologische risico s: werken in een donkere en/of besloten omgeving kan zeer stresserend en ontwrichtend zijn. Sommige personen kunnen last krijgen van claustrofobie en angst. Een werknemer die onwel wordt, kan bovendien snel een gevoel van paniek ervaren als hij de besloten ruimte niet onmiddellijk kan verlaten. Na een incident of een ongeval gedraagt een werknemer zich niet altijd volledig rationeel en een gevoel van paniek kan snel de bovenhand nemen, wat dan weer kan leiden tot een ongeval, of zelfs een bijkomend ongeval. De andere specifieke risico s die verband houden met de toegepaste werkmethodes en arbeidsmiddelen moeten geval per geval geanalyseerd worden, in functie van de uit te voeren activiteiten Moeilijkheden bij de evacuatie Zoals we al meermaals aangehaald hebben, is de besloten omgeving als dusdanig een bron van vele risico s. Maar naast de gevaren die inherent zijn aan deze bijzondere arbeidsomgeving, is ook de beperkte toegankelijkheid tot deze ruimten een volwaardige risicofactor. Als er geen specifieke noodmaatregelen en arbeidsmiddelen voorzien werden, zullen de hulpdiensten bij een ongeval moeilijker dan in de buitenlucht bij het slachtoffer kunnen komen en zal ook de evacuatie van het slachtoffer veel moeilijker verlopen. Als er sprake is van verstikking of intoxicatie, is elke minuut nochtans van cruciaal belang. Bovendien kunnen de personen die een gekwetste werknemer te hulp schieten, op hun beurt het slachtoffer worden van een ongeval, meestal door een gebrek aan opleiding of doordat ze niet de geschikte beschermingsmiddelen hebben. In punten 5.9 en 5.10 staan we stil bij de toezichtsmaatregelen die ingevoerd moeten worden en bij de broodnodige organisatie van de hulpverlening voorafgaand aan elke activiteit in een besloten ruimte. navb-cnac Constructiv 2014 Werken in besloten ruimten 11

12 WERKEN IN BESLOTEN RUIMTEN 5. Preventie-aanpak Voor elke interventie in een besloten ruimte is een grondige reflectie over de aanwezige risico s en de toe te passen preventiemaatregelen nodig. Bij de voorbereiding van de interventie moet niet alleen het eigenlijke werk voorbereid worden en een veilige interventie verzekerd worden, maar moeten ook de hulpverlening en eventuele reddingsoperaties voorbereid worden. Een overzicht van de technische maatregelen en middelen die overwogen kunnen worden, vindt u hieronder. Al deze maatregelen vullen elkaar aan en zijn afhankelijk van elkaar. Bepaalde maatregelen kunnen misschien dubbelop lijken, maar dat komt ook omdat ze kunnen falen: gassen die niet opgespoord worden, een ventilatie-inrichting die in panne valt,... Ze moeten dus beschouwd worden als een geheel aan voorschriften die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Voor een beter begrip zullen we ze in het vervolg van dit dossier echter op een gestructureerde manier voorstellen. Informatie, coördinatie en communicatie Risico-analyse Procedures - Instructies - Werkvergunning - Lockout/tagout - Eerste hulp -... Opleidingen - Betreders - Veiligheidswacht Toezicht (veiligheidswacht) PBM s - Ademhalingsbescherming - Harnas -... Arbeidsmiddelen en gereedschap Ventilatie Detectie van gassen Specifieke maatregelen en arbeidsmiddelen - ZLVS/ Atex -... Middelen voor de toegang, eerste hulp en evacuatie 5.1. Van bij de ontwerpfase In bestaande constructies kunnen interventies in besloten ruimten niet altijd vermeden worden en verlopen ze over het algemeen vrij moeizaam, maar bij het ontwerp van nieuwe constructies is het raadzaam om na te denken over deze problematiek. De architect en de veiligheidscoördinatorontwerp moeten er in het bijzonder voor zorgen dat ze plaatsen ontwerpen die voldoen aan de volgende vereisten: de noodzaak om interventies uit te voeren in besloten ruimten, elimineren of beperken door de installaties zo te ontwerpen en te configureren dat interventies van buitenaf mogelijk zijn de toegankelijkheid en de verplaatsingsmogelijkheden in deze ruimten verbeteren wanneer het toch nodig is om ze te betreden (bv.: voldoende hoge, geventileerde kruipruimtes,...) 12 NAVB DOSSIER N 141 navb-cnac Constructiv 2014

13 5.2. De aanwezigheden in de besloten ruimte beperken Wanneer dat technisch mogelijk is, moet altijd vermeden worden om binnen te gaan in besloten ruimten; de voorkeur moet altijd uitgaan naar interventies van buitenaf. Rekening houdende met de activiteiten moeten het aantal werknemers dat de besloten ruimte betreedt en de tijd die in deze ruimte doorgebracht wordt, tot een minimum beperkt worden De gevaren identificeren en de risico s analyseren Voorafgaand aan elke interventie moet de werknemer kennis hebben van de gevaren in de besloten ruimte. Vooraf moeten altijd langs buitenaf een inspectie van de ruimte en de onmiddellijk omgeving van de ruimte en een risicoanalyse uitgevoerd worden. Daartoe zou altijd een identificatiefiche van de besloten ruimte opgesteld moeten worden om de betreders correct te informeren. Idealiter zou dit document voor elke interventie ingevuld moeten worden door de opdrachtgever (de bouwheer, de onderneming die een beroep doet op een onderaannemer of, bij ontstentenis, de werkgever van de betreder), aangezien specifieke risico s aan de installaties gelinkt kunnen worden en kunnen interfereren met de uit te voeren werkzaamheden of activiteiten. Deze fiche zou minstens de volgende informatie moeten bevatten: de identificatie van de site (plaats, omgeving, beschikbare plannen, gebruik, plaats van in- en uitgangen,...) de identificatie van de gekende gevaren de installaties die voor elke interventie geïsoleerd, vergrendeld en gemarkeerd moeten worden de andere preventiemaatregelen die toegepast moeten worden en die in dit stadium al bepaald zijn alle andere inlichtingen die belangrijk zijn voor de veiligheid Een voorbeeld vindt u in de Identificatiefiche van een besloten ruimte in bijlage I bij dit navb dossier Organisatie van het werk en werkvergunning Om de veiligheid van de betreders te waarborgen, moet er voorafgaand aan alle werkzaamheden in een besloten ruimte een grondige reflectie uitgevoerd worden. Op basis van de risicoanalyse moeten de meest relevante maatregelen genomen worden en moeten duidelijke procedures vastgelegd worden. Vanuit een praktisch oogpunt wordt aanbevolen om deze procedures te formaliseren, onder andere in de vorm van een werkvergunning, zodat een goede overdracht van de belangrijkste inlichtingen aan de betrokken personen verzekerd is. Verder is deze vergunning ook een concreet middel om te voldoen aan de bepalingen uit het koninklijk besluit van 13 maart 1998 betreffende de opslag van zeer licht ontvlambare, licht ontvlambare, ontvlambare en brandbare vloeistoffen. Om 100% efficiënt te zijn, moet de vergunning dus logischerwijze een beschrijving van de gekende risico s van het werk en de gepaste veiligheidsmaatregelen om het hoofd te bieden aan deze risico s, bevatten. Ze moet minstens de volgende gegevens bevatten: de identificatie van de besloten ruimte (zie ook de specifieke fiche in bijlage I) een beschrijving van de uit te voeren activiteiten, de gebruikte arbeidsmiddelen en producten de datum van de interventie en de geldigheidsduur van de vergunning de contactgegevens van de volledige operationele keten die een verantwoordelijkheid heeft op het gebied van veiligheid (opdrachtgever, betreder, toezichthouder, rechtstreekse verantwoordelijke, hulpverlener, preventieadviseur,...) en hun machtigingen (opleiding en ondertekende toestemming). De handtekening van alle betreders is vereist. de mogelijke risico s, in het bijzonder de atmosferische risico s de toe te passen controles en preventiemaatregelen en de arbeidsmiddelen die gebruikt moeten worden om het hoofd te bieden aan de risico s: navb-cnac Constructiv 2014 Werken in besloten ruimten 13

14 WERKEN IN BESLOTEN RUIMTEN uuvoorafgaande keuringen en controles uuvoorbereidende preventiemaatregelen, preventiemaatregelen tijdens en na de werkzaamheden uutoezichts- en reddingsmaatregelen Al deze maatregelen worden in detail uitgelegd in de volgende punten van dit dossier. Een voorbeeld van een vergunning is dan weer opgenomen in bijlage II. Een werkvergunning brengt verplichtingen met zich mee voor de volledige operationele keten. De werknemer moet de vastgestelde preventiemaatregelen in acht nemen. De vergunning brengt ook verplichtingen met zich mee voor zijn hiërarchische lijn, die de werknemer de middelen moet verstrekken om aan de verplichtingen te voldoen, en voor de opdrachtgever, die alle nodige inlichtingen en eventueel ook bijzondere arbeidsmiddelen moet verstrekken,... Dit is dus geen louter administratief document. Wanneer er een werkvergunning gebruikt wordt, betekent dit dat iedereen weet wat zijn verplichtingen zijn, wat de risico s zijn en welke preventiemaatregelen getroffen moeten worden. Het werk mag enkel uitgevoerd worden na een controle van alle op de vergunning vermelde voorwaarden. Voor de organisatie van de hulpverlening verwijzen we de lezer naar punt Beoordeling en controle van de atmosfeer Vooraleer de besloten ruimte te betreden, moet altijd beoordeeld worden hoe gevaarlijk de atmosfeer is. Om dit te doen, moet sowieso een gasdetector gebruikt worden die voorzien is van een sonde, zodat de metingen van buitenaf uitgevoerd kunnen worden. De metingen moeten op verschillende plaatsen in de ruimte uitgevoerd worden, want afhankelijk van hun dichtheid kunnen gassen zich bovenaan of onderaan in de ruimte ophopen. De metingen worden uitgevoerd op de plaatsen waar de hoogste concentraties verwacht worden. Welke gassen gemeten worden, is natuurlijk afhankelijk van de risicoanalyse. In de meeste gevallen wordt aangeraden dat er minstens metingen uitgevoerd worden voor de volgende gassen: O 2, CO, H 2 S en LEL van potentieel explosieve atmosferen, afhankelijk van de plaats en de aard van de activiteiten. In de praktijk biedt een detector voor vier gassen deze mogelijkheid. Opgelet: om de gasdetector in goede staat van werking te houden en ervoor te zorgen dat de afgelezen meetresultaten een afspiegeling zijn van de werkelijke situatie, moet elke detector periodiek opnieuw geijkt worden door een bevoegde persoon. Zonder geschikte ademhalingsbescherming is het verboden om de besloten ruimte te betreden als de concentratie aan zuurstof lager is dan 19% of als er toxische/verstikkende stoffen aanwezig zijn in gevaarlijk hoge concentraties. Als vastgesteld wordt dat de atmosfeer explosief is, moet de lucht ververst worden tot het explosierisico verdwenen is. Als dat technisch niet mogelijk blijkt, moet de toegang verboden blijven, tenzij er bijkomende maatregelen ingevoerd worden die de ATEX-richtlijn in acht nemen. Bij het opsporen van ontvlambare of explosieve gassen moeten de alarmpeilen van de meetapparaten afgesteld zijn op 10% van de LEL van de gassen waarvoor metingen uitgevoerd worden. De concentraties aan gassen die gezondheidsrisico s inhouden, moeten altijd onder de LEL blijven. Zodra de werknemer binnen in de besloten ruimte is, moet hij de draagbare detector altijd bij zich houden, zodat hij regelmatig metingen van de atmosfeer kan uitvoeren, meer in het bijzonder op de plaatsen waar de kenmerken van de atmosfeer kunnen veranderen. Hierbij moeten we opmerken dat met de meeste moderne detectoren een permanente aflezing mogelijk is, zodat de betreders afwijkingen snel kunnen ontdekken Ventilatie Voor en tijdens de interventie is het altijd nodig (en verplicht) om een geschikte ventilatie van de besloten ruimte te verzekeren. Deze ventilatie heeft tot doel: de omstandigheden in de besloten ruimte onder controle te houden door de aanwezige contaminanten te verdunnen en te evacueren, met inbegrip van de contaminanten die in de loop van de werkzaamheden gegenereerd worden of die niet opgespoord zouden zijn de aanwezigheid van zuurstof te verzekeren 14 NAVB DOSSIER N 141 navb-cnac Constructiv 2014

15 Natuurlijke of gedwongen ventilatie? De ventilatie mag natuurlijk zijn als de geometrische omstandigheden gunstig zijn voor een goede luchtcirculatie. In de praktijk mag geen enkele opening naar buiten de ruimte dicht gemaakt worden. Meestal zal deze maatregel echter niet volstaan en niet het wettelijk opgelegde minimumdebiet van 30 m 3 per uur en per werk nemer opleveren. Dan moet een gedwongen mechanische ventilatie geplaatst worden met behulp van blaasventilatoren (ventilatie door luchtinblazing) en moet erop gelet worden dat de betreder zich in de luchtstroom bevindt. Als aanvulling op deze minimale voorschriften wordt vanuit praktisch oogpunt aanbevolen dat de ventilatie zorgt voor 20 luchtwisselingen per uur. Berekening van het minimale ventilatiedebiet en de minimale werkingsduur vooraleer de besloten ruimte betreden mag worden Het ventilatiedebiet Q dat vereist is gedurende de interventie, moet aan twee voorwaarden voldoen: 20 x volume ruimte (m 3 ) volume ruimte (m 3 ) Q (m³/min) of 60 (min) 3 EN Q (m³/min) 30 m³ / uur / werknemer De minimale werkingsduur D van de installatie vooraleer de besloten ruimte betreden mag worden, is: D (min) 7 x volume ruimte (m3 ) Q (m 3 /min) Over het algemeen is een volledige luchtverversing nodig vooraleer de ruimte betreden mag worden. Ook wanneer er geen gevaarlijke atmosfeer vastgesteld werd bij de beoordeling van deze atmosfeer, is het volgens de goede praktijk aanbevolen om 7 wisselingen van het luchtvolume van de besloten ruimte uit te voeren vooraleer ze te betreden. Ten slotte moeten we nog opmerken dat ventilatie dan wel een oplossing is om de polluenten te verdunnen die gegenereerd worden tijdens de werkzaamheden (bv.: lassen, doorboringen,...), maar dat de voorkeur bij dit soort contaminanten moet uitgaan naar een combinatie van ventilatie met de plaatsing van een afzuiginstallatie aan de bron. Opgelet: Het is verboden om te ventileren met zuivere zuurstof, want op die manier wordt een explosieve atmosfeer tot stand gebracht. Het ventileren mag uitsluitend gebeuren met gezonde lucht van buiten de ruimte. De lucht moet dus afkomstig zijn van een plaats waar geen bronnen van vervuiling in de buurt zijn (let in het bijzonder op voor uitlaatgassen) Inertisering van de atmosfeer Wanneer de atmosfeer explosief kan zijn (bv.: ruimte die ontvlambare producten bevat of bevat heeft, werkzaamheden waarbij ontvlambare uitwasemingen vrijkomen,...), is het soms nodig om een zuurstofverarmde atmosfeer te behouden om het risico op brand te voorkomen (door de oxidator weg te halen). Na een reiniging en spoeling (zie punt 6.1) zal de besloten ruimte geventileerd moeten worden met een inert gas (bv.: stikstof, CO 2, argon). Deze techniek staat bekend onder de naam inertisering. De atmosfeer die zo gecreëerd wordt, houdt een risico op verstikking in. Daarom moeten de werknemers die de besloten ruimte zullen betreden, de geschikte PBM s voor ademhalingsbescherming dragen om een voldoende aanvoer van zuurstof te verzekeren Voorbereiding van de ruimte en neutralisering van de gevaren bij de bron Wanneer dat technisch mogelijk is, zal de preventie in de eerste plaats gericht zijn op de eliminatie van de gevaren. In de praktijk komt dat voornamelijk tot uiting in het leegmaken en reinigen van de ruimte om de contaminanten af te voeren en in het isoleren, vergrendelen en markeren van de gevaarlijke installaties en de energiebronnen. De ventilatie en de eventuele inertiseringsmaatregelen zijn slechts stappen van een veel ruimer preventieproces. Als deze operaties nodig zijn voor de veiligheid van de interventies, moeten de toe te passen procedures bij de werkvergunning gevoegd worden. navb-cnac Constructiv 2014 Werken in besloten ruimten 15

16 WERKEN IN BESLOTEN RUIMTEN Leegmaken en reinigen van de ruimte Vaak is het nodig om de ruimte volledig leeg te maken/te spoelen vooraleer ze te betreden (bv.: herstelling van een mazouttank). Vervolgens moeten de wanden gereinigd worden om de resten van gevaarlijke stoffen, zoals modder die zich afgezet heeft, los te maken. Deze activiteiten moeten zo veel mogelijk van buitenaf uitgevoerd worden, zonder de besloten ruimte te betreden. Als dat niet kan, moeten de nodige PBM s gedragen worden. Meestal wordt gebruik gemaakt van een waterstraal onder hoge druk, damp onder druk of een reiniging met een vacuümpomp. Wanneer er schoonmaakproducten gebruikt worden, moet aandacht besteed worden aan hun chemische verenigbaarheid met de inhoud van de ruimte. Om verontreiniging van het afvalwater en van de bodem te vermijden, moet ook het schoonmaakwater gecontroleerd worden. Wanneer de ruimten producten bevat hebben die gevaarlijke uitwasemingen kunnen veroorzaken (bv.: brandstoftanks, reservoirs of leidingen die oplosmiddelen of andere toxische of explosieve vloeistoffen hebben bevat, enz.), moet altijd een aanvullende ontgassing uitgevoerd worden om de gassen en residuele uitwasemingen af te voeren door middel van een inert gas. Soms kan deze operatie ook uitgevoerd worden met behulp van een vloeistof. In dat geval spreken we veeleer van vulling. Vervolgens wordt de ruimte geventileerd met schone lucht totdat dit verstikkende gas weggevoerd is en er opnieuw een atmosfeer ontstaat waarbij de lucht ingeademd kan worden (zie tekstkader onder punt 5.6.1). Als de leidingen, kuipen of reservoirs ten slotte agressieve chemische producten bevat hebben, moeten de residuen hiervan geneutraliseerd worden met specifieke producten die de ph weer naar een neutraal peil brengen (raadpleeg de MSDS-fiche). Ondanks al deze voorzorgen zijn er vaak toch nog gedeeltes die niet volledig leeggemaakt kunnen worden en kan een fractie aan volatiele producten aanwezig blijven in bepaalde gedeeltes van de ruimte, voornamelijk in de lage gedeeltes, bochten en andere geometrische bijzonderheden. Om veilig te werken, zal een permanente ventilatie dus nodig zijn om de uitwasemingen af te voeren naarmate ze vrijkomen. Meestal zal deze ventilatie uitgevoerd worden met een gedwongen aanvoer van gezonde lucht. Bij een explosieve atmosfeer zal eerder een inertisering uitgevoerd worden (zie punt 5.6.2) Lockout/tagout van de gevaarlijke installaties en de energiebronnen Bij interventies aan of in machines of wanneer de besloten ruimte gevaarlijke installaties bevat, moeten deze machines of installaties geïsoleerd, vergrendeld en gemarkeerd worden vooraleer de besloten ruimte betreden mag worden om erin te werken. In de praktijk heeft dit voornamelijk betrekking op alle energiebronnen en de delen die in beweging gesteld zouden kunnen worden. Het kan bijvoorbeeld gaan om: blanke delen die onder elektrische spanning staan (bv.: niet-geïsoleerde kabels) vloeistofleidingen (bv.: gasleidingen, afvoerleidingen voor verontreinigd water, leidingen met gevaarlijke chemische producten, met olie onder druk, damp,...) mechanische, hydraulische of pneumatische installaties (bv.: interventie binnen in een machine, turbine, mixervrachtwagen, ontspannen van een veer,...). De lockout/tagout-procedure wordt gedefinieerd als een geheel aan geformaliseerde maatregelen om zich te verzekeren van de veiligheid van een arbeidsmiddel of een installatie, zodat een verandering in de toestand (bv.: opening van een klep, opnieuw in werking stellen, onder spanning zetten, beweging van een mechanisch onderdeel,...) onmogelijk is zonder een vrijwillige handeling van aangewezen tussenkomende partijen. Het hoofddoel is te vermijden dat een persoon die niet op de hoogte is van de aanwezigheid van een werknemer in de besloten ruimte, een uitgeschakelde inrichting opnieuw in werking zou stellen, want dat zou de werknemer fataal kunnen worden. De procedure omvat meerdere opeenvolgende fases, waarvan de volgorde in functie van de risicoanalyse aangepast kan worden aan de specifieke kenmerken van de installaties. Wie vertrouwd is met deze procedure, kent zeker de zeven gulden regels van de lockout/tagout-procedure: coördinatie isolatie vergrendeling testen markering stillegging afbakening 16 NAVB DOSSIER N 141 navb-cnac Constructiv 2014

17 In de context van werken in besloten ruimten en uitgaande van deze zeven principes, moet ook rekening gehouden worden met de plaatsing van een efficiënte ventilatie, met de leegmaak- en reinigingsoperaties, het spoelen en de eventuele inertisering. De beveiliging kan dan opgesplitst worden in 10 concrete stappen: 1. De coördinatie: deze eerste stap omvat de raadpleging van alle partijen die betrokken zijn bij het beveiligingsproces, hun medewerking en de goede communicatie van de belangrijkste inlichting en tussen alle betrokken partijen (bv.: plaatsen, aard van de werkzaamheden, betrokken personen, duur van de interventie, arbeidsmiddelen die geïsoleerd, vergrendeld en gemarkeerd moeten worden,...) 2. Het afsluiten van de energiebronnen en vloeistoffen: deze stap bestaat erin alle energiebronnen die de beweging van onderdelen van machines, elektrocuties, intoxicaties, wegvliegende deeltjes, brand, enz. kunnen veroorzaken, uit te schakelen. Hierbij moet altijd rechtstreeks op het stroomcircuit ingewerkt worden; inwerken op het besturingscircuit of de noodstopinrichting is niet voldoende. In de praktijk kan deze handeling er bijvoorbeeld in bestaan de elektrische voeding los te koppelen of een klep te sluiten. 3. Het wegnemen/afvoeren van de residuele energie: deze stap bestaat erin de opgestapelde energie weg te voeren. Hierbij kan het bijvoorbeeld gaan om opgeladen condensatoren, de druk van een gas in een reservoir, een opgespannen veer, instabiele stoffen aan de wanden van een silo, enz. 4. De vergrendeling: deze operatie bestaat erin de energiebronnen te isoleren en ze in veiligheidspositie te blokkeren, bijvoorbeeld door afdichters op of in leidingen te plaatsen (blindflenzen), door de schakelaars of kleppen mechanisch te vergrendelen met hangsloten of door de aandrijforganen weg te halen (riem, tandwielaandrijving, ketting, zekering, element van een leiding, enz.). 5. Het leegmaken en reinigen van de plaatsen die gevaarlijke stoffen bevat hebben om er de residuen uit te verwijderen. Dit heeft onder andere betrekking op de kuipen, reservoirs of leidingen waarop, afhankelijk van de resultaten van de risicoanalyse, ook de aanvullende bepalingen uit punt van toepassing zijn. 6. De ventilatie van de atmosfeer moet voldoende goed zijn om de atmosfeer in de besloten ruimte onder controle te houden en een voldoende aanvoer van zuurstof te waarborgen (cf. punt 5.6.1). Aan deze stap moet bijzondere aandacht besteed worden. In punt 6 hieronder komt hij meer in detail aan bod. Als het omwille van de arbeidsomstandigheden nodig is om een inertisering uit te voeren (cf. punt 5.6.2), is het belangrijk dat de werknemers beschikken over de geschikte PBM s voor ademhalingsbescherming die hen een voldoende grote voorraad zuurstof verzekeren. 7. Het testen van de effectiviteit van de afscheiding. In de praktijk zal getest worden of de arbeidsmiddelen opnieuw in werking gesteld kunnen worden, om zich ervan te verzekeren dat er geen energie meer aanwezig is (elektrische spanning, druk, enz.) en dat ook de andere gevaren geweken zijn. In deze fase zal de atmosfeer ook gecontroleerd worden door middel van metingen (zie punt 5.5). 8. De markering van de interventie: hier gaat het erom een signalisatie (in de praktijk: goed zichtbare etiketten) aan te brengen op de uitgeschakelde krachtbronnen, de vergrendelde besturingscircuits en de vergrendelingstoebehoren (hangsloten, afdichters, enz.) om aan te duiden dat er interventies aan de gang zijn en dat het verboden is om het onderdeel in kwestie weer in te schakelen. 9. De mechanische stillegging van de potentieel beweegbare onderdelen door ze te vergrendelen, te blokkeren of vast te pennen, zodat er een fysieke belemmering gecreëerd wordt die het onmogelijk maakt een inrichting onvrijwillig opnieuw in werking te stellen. In de praktijk kan deze stap er bijvoorbeeld in bestaan organen te blokkeren met behulp van borgpennen, schoren, enz. Bovendien moet er ook voor gezorgd worden dat de in- en uitgangsopeningen van de besloten ruimte in open positie geblokkeerd zijn, zodat ze niet per ongeluk gesloten worden. 10. De afbakening van de arbeidszone, waarmee de toegang verboden wordt aan onbevoegden en waarmee deze personen gewezen worden op de eventuele gevaren (bv.: opening in de vloer,...). Deze afbakening moet uitgevoerd worden met geschikte signalisatie- en afbakeningsmiddelen. Bovendien moeten er collectieve valbeveiligingsmiddelen geplaatst worden rond gevaarlijke openingen. Zodra het werk beëindigd is en er formeel vastgesteld werd dat alle werknemers de besloten ruimte verlaten hebben, worden de gevaarlijke installaties en de energiebronnen weer ingeschakeld door de bovenstaande stappen in de omgekeerde volgorde uit te voeren. navb-cnac Constructiv 2014 Werken in besloten ruimten 17

18 WERKEN IN BESLOTEN RUIMTEN 5.8. Opleiding van de betreders Alle werkzaamheden in besloten ruimten moeten voorbehouden worden aan bevoegde personen die specifiek opgeleid werden voor deze arbeidsomstandigheden. Deze opleiding moet de werknemers in staat stellen: de systemen van de werkvergunning en de procedures voor de toegang, lockout/tagout, enz. correct toe te passen de gevaren van besloten ruimten en de bijbehorende risico s te kennen, te herkennen en te identificeren en de tekenen van een onregelmatigheid en de symptomen en gevolgen van een blootstelling aan contaminanten op te sporen een voldoende goede kennis te hebben van de geometrie van de plaatsen (plannen, plaats van de uitgangen,...) om zich erin te kunnen verplaatsen en zich correct te kunnen oriënteren de geschikte preventiemaatregelen in te voeren: uubeschikken over ventilatiemiddelen en ze correct gebruiken uubeschikken over de geschikte PBM s en ze correct gebruiken (ademhalingsmasker, isolerend masker of zelfredder, harnas,...) en ze ook efficiënt dragen uude gasdetector gebruiken, de meetresultaten interpreteren en permanent controleren of de atmosfeer geen gevaar inhoudt veilige methodes toe te passen om deze ruimten te betreden en te verlaten (gebruik van een driepoot,...) een correct gedrag aan te nemen bij een incident of ongeval Uiteraard moet deze opleiding een praktisch luik omvatten en regelmatig herhaald worden. Bovendien moeten de inlichtingen en maatregelen die specifiek voor een bepaald werk zijn, bij elke interventie meegedeeld worden aan de betreders. In de praktijk worden een identificatiefiche van de ruimte (punt 5.3) en een werkvergunning (punt 5.4) gebruikt om aan deze verplichting te voldoen. De werknemers die werkzaamheden uitvoeren in de besloten ruimte, zijn niet de enigen die een opleiding moeten volgen. In punt 5.9 hierna komen de opleidingsvereisten aan bod waaraan het personeel moet voldoen dat als veiligheidswacht verantwoordelijk is Toezicht op de interventie Interventies in een besloten ruimte mogen nooit toevertrouwd worden aan een afgezonderde werknemer. Dit soort werkzaamheden moet altijd gebeuren onder permanent toezicht van een bevoegde veiligheidswacht die minstens 18 is en die de volgende wettelijke opdrachten heeft: uupermanent toezicht houden op het personeel dat werkzaamheden uitvoert in de besloten ruimte en permanent in communicatie zijn met dit personeel uude goede werking van de ventilatie-inrichting controleren uualarmeren in geval van problemen Naast deze wettelijke verplichtingen wordt aanbevolen dat de veiligheidwacht opgeleid is om een redding uit te voeren (eerstelijnsinterventie) en dat hij beschikt over de nodige beschermingsmiddelen, in het bijzonder een onafhankelijk isolerend masker of een isolerend masker met toevoer van lucht, zodat hij de redding veilig kan uitvoeren onmiddellijk nadat hij de hulpdiensten verwittigd heeft. Zo kan hij een slachtoffer redden van verstikking of intoxicatie en hem in afwachting van de hulpdiensten lucht toedienen, of - in de dringendste gevallen - hem uit de besloten ruimte halen en op die manier kostbare minuten winnen. (Opgelet: verplaats een slachtoffer enkel bij ernstig en onmiddellijk gevaar!) Het is echter bijzonder belangrijk om de gevaren correct te beoordelen vooraleer de besloten ruimte te betreden. Zonder specifieke opleiding of wanneer de nodige PBM s niet beschikbaar zijn, mag de veiligheidswacht de besloten ruimte niet betreden, want dan zou hij zijn leven in gevaar brengen. Dat geldt ook wanneer hij een hoog risico op brand of explosie vaststelt dat hij niet alleen onder controle krijgt. Als de veiligheidswacht ook de rol van hulpverlener op zich neemt, moet hij zich er bovendien van verzekeren dat iemand hem vervangt om de hulpdiensten te begeleiden naar de plaats van het ongeval. In de praktijk is voor al deze verantwoordelijkheden dus een specifieke opleiding nodig, na afloop waarvan de veiligheidswacht: 18 NAVB DOSSIER N 141 navb-cnac Constructiv 2014

19 de gevaren kent, de tekenen van een onregelmatigheid en de symptomen en gevolgen van een blootstelling aan contaminanten herkent een voldoende goede kennis heeft van de geometrie van de plaatsen (plannen, plaats van de uitgangen,...) om de betreder of de hulpdiensten te kunnen begeleiden bij een incident de aanwezigheid en de goede werking van de arbeidsmiddelen die absoluut noodzakelijk zijn voor de veiligheid, kan controleren. Hij moet in het bijzonder in staat zijn om: uude ventilatie-inrichting te plaatsen en de goede werking ervan te controleren uueen gasdetector te gebruiken, de meetresultaten te interpreteren en permanent te controleren of de atmosfeer geen gevaar inhoudt efficiënt kan communiceren met de betreders de betredende en verlatende personen kan bijstaan de systemen van de werkvergunning en de procedures voor de toegang correct kan toepassen de nood- en evacuatieprocedures kent en kan toepassen (de hulpdiensten alarmeren,...) het reddingsmateriaal (harnas, driepoot, masker,...) kan gebruiken dat in punt 5.10 voorgesteld wordt de eerstelijnsinterventie kan uitvoeren als hij de toestemming heeft om deze dubbele rol op zich te nemen. De veiligheidswacht heeft enkel toestemming om de besloten ruimte te betreden als hij over de PBM s beschikt die nodig zijn voor zijn eigen veiligheid en als hij ze kan gebruiken. Uiteraard moet een dergelijke opleiding een praktisch luik omvatten en regelmatig herhaald worden Organisatie van de hulpverlening en de toegangen Om ervoor te zorgen dat de veiligheidswacht zijn opdrachten tot een goed einde kan brengen en dat de eventuele toegediende hulp zo efficiënt mogelijk is, is het van essentieel belang dat de interventie goed gepland en georganiseerd is. Naast de maatregelen die in de vorige punten aan bod gekomen zijn, zijn de sleutelelementen daarvan geschikte werkprocedures, een noodplan en toegangsmiddelen die ook een snelle evacuatie mogelijk maken. Een niet-limitatieve opsomming van preventiemaatregelen die vanuit praktisch oogpunt ingevoerd moeten worden in de context van besloten ruimten, vindt u hieronder: De noodprocedures en het noodplan: deze moeten duidelijk vastgesteld zijn en iedereen moet ze kennen en correct toepassen. Als aanvulling op de veiligheidswacht moet er ook een hulpverlener aanwezig zijn op de plaats van de interventie als de veiligheidswacht niet gemachtigd is om deze rol op zich te nemen (specifieke opleiding die gevolgd moet worden). De volgende arbeidsmiddelen moeten beschikbaar en operationeel zijn en gebruikt worden: uutoegangsmiddelen en inrichtingen die de evacuatie vergemakkelijken: Wanneer de toegang verticaal is, wordt aangeraden om gebruik te maken van een driepoot met een lier die boven de opening staat (ook een galgarm of een ander, gelijkwaardig systeem mag gebruikt worden). Deze inrichting mag zowel gebruikt worden om materiaal naar boven en beneden te brengen als om het personeel te beveiligen tegen vallen bij het betreden/verlaten van de besloten ruimte. Bovendien zorgt deze inrichting voor een vlottere evacuatie van een slachtoffer bij een ongeval. Wanneer de werknemer zich horizontaal verplaatst in de besloten ruimte, kan een inrichting van het type plank met wieltjes gebruikt worden om de werkzaamheden vlotter te laten verlopen. Met een dergelijke plank is het immers niet nodig om op handen en voeten vooruit te kruipen in lage ruimtes. Bij een ongeval is het met een dergelijke plank ook mogelijk om een slachtoffer gemakkelijker te evacueren. u u Veiligheidsharnas: dit moet altijd gedragen worden door de werknemers die activiteiten uitvoeren in de besloten ruimte. Het mag niet uitgedaan worden na het afdalen in de ruimte. Wanneer dat geen bijkomend risico voor de betreders oplevert (bv. risico om gegrepen te worden of gekneld te raken), wordt bovendien aangeraden dat ze permanent een leeflijn aanhouden die het harnas verbindt met de buitenwereld (met het verankeringspunt van de driepoot). Bij interventies in een regenput of een reservoir is deze maatregel trouwens verplicht. Bij een ongeval kan de leeflijn dienen als kruimelspoor om de hulpverleners naar het slachtoffer te leiden. Met deze lijn kan de betreder ook zijn weg terugvinden of gemakkelijker verdergaan in het donker of wanneer er rook in de ruimte navb-cnac Constructiv 2014 Werken in besloten ruimten 19

20 WERKEN IN BESLOTEN RUIMTEN hangt. Als het slachtoffer ten slotte bewusteloos is, zal hij veel gemakkelijker geëvacueerd kunnen worden door hem bij zijn harnas uit de ruimte te halen. Als het harnas uitgerust is met verankeringspunten aan de buik en de rug, kunnen op die manier hachelijke, vrijwel onmogelijke reddingsmanoeuvres in smalle, lage ruimten vermeden worden. uuventilatie-inrichtingen: de capaciteit van de ventilatie-inrichtingen moet overeenkomstig de aanbevelingen uit punt 5.6 zijn en de inrichtingen moeten zo geplaatst worden dat de toegangen zo weinig mogelijk belemmerd worden (vermijden dat ze een hindernis vormen voor de evacuatie). uugasdetectoren: deze moeten aangepast zijn aan de gassen die mogelijk aanwezig zijn (zie punt 5.5). uucommunicatiemiddelen: met deze middelen moet niet enkel een permanente communicatie tussen de betreders en de veiligheidswachten mogelijk zijn, maar ook tussen iedereen die betrokken is bij de lockout/tagout-procedure en de organisatie van de hulpverlening (bv.: walkietalkie, gsm,...). uuisolerende ademhalingsbeschermingstoestellen: deze moeten van het type met toevoer van vrije lucht, met toevoer van perslucht of van het onafhankelijke type zijn (zie punt ). Ze moeten zich altijd in de onmiddellijke omgeving van de veiligheidwacht bevinden als deze gemachtigd is om de eerstelijnsinterventie uit te voeren. uublusmiddelen: deze moeten beschikbaar zijn in de onmiddellijke omgeving van de toegangen als er een risico op brand is. uude eerstehulpmiddelen: deze moeten bepaald worden in overleg met de preventieadviseur-arbeidsgeneesheer (verbandetui, enz.) en moeten beschikbaar zijn in de onmiddellijke omgeving van de veiligheidswacht. Naast specifieke opleidingen moeten er zeker en vast ook evacuatie-oefeningen georganiseerd worden om de efficiëntie van deze maatregelen in de praktijk te waarborgen. Voor meer informatie over de organisatie van de eerste hulp verwijzen we de lezer naar onze specifieke webpagina in dit verband: navb.constructiv.be > Welzijnsinfo > In de praktijk > Organisatie > Eerste hulp Medisch toezicht Iedereen die een besloten ruimte betreedt, is onderworpen aan een medisch toezicht door een preventieadviseur-arbeidsgeneesheer. Dit is bedoeld om te waarborgen dat hij geschikt is om in een dergelijke ruimte te werken. In de context van besloten ruimten moeten de uitgevoerde controles minstens betrekking hebben op: de geschiktheid om een ademhalingstoestel en de andere benodigde PBM s te dragen de geschiktheid om de ruimte te betreden en te verlaten en om zich erin te verplaatsen, met inbegrip van de kracht, de behendigheid, het coördinatievermogen en het reactievermogen in noodsituaties. Bovendien zal ook gecontroleerd moeten worden of de werknemer geen last heeft van claustrofobie of andere panische angsten de lichaamsomvang de blootstelling aan gevaarlijke agentia Meer in het algemeen moet de arbeidsgeneesheer de werkgever ook raadgeven en hem zijn advies geven over de preventiemaatregelen die voortvloeien uit de risicoanalyse. Hij moet ook uitspraak doen over de eventuele inentingen die toegediend moeten worden, in het bijzonder wanneer contact met grond of afvalwater mogelijk is Te gebruiken arbeidsmiddelen Algemene aanbevelingen Zoals we in de vorige punten al aangehaald hebben, zijn er zeer veel arbeidsmiddelen nodig om ervoor te zorgen dat de betreders veilig kunnen werken. Sommige van deze middelen zijn gemeenschappelijk voor alle interventies in besloten ruimten. Sommige middelen bieden een collectieve bescherming, terwijl andere een persoonlijke bescherming bieden. Afhankelijk van de 20 NAVB DOSSIER N 141 navb-cnac Constructiv 2014