...met 'verborgen subsidie' grootste banken van tussen 4 en 12 miljard euro tot gevolg

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "...met 'verborgen subsidie' grootste banken van tussen 4 en 12 miljard euro tot gevolg"

Transcriptie

1 Inbreng voor de Commissie Structuur Nederlandse Banken Amsterdam, 15 februari 2013 Hierbij ontvangt u de inbreng van Myriam Vander Stichele en Rens van Tilburg, beide werkzaam bij de Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO). Wij hopen dat het uw Commissie helpt bij de belangrijke taak waar deze voor staat. Tot nadere toelichting zijn wij uiteraard graag bereid. Op de website van SOMO ( vindt u meerdere publicaties waarin de achtergrond van deze aanbevelingen worden toegelicht. In het bijzonder willen wij u wijzen op de recente publicatie 'Het Financiële Overgewicht van Nederland'. Nederlandse bankensector zo groot en geconcentreerd... Nederland heeft ten opzichte van zijn nationale economie één van de grootste bankensectoren in de wereld. De balans van de vier grootste Nederlandse banken bedraagt bijna vier keer het nationaal inkomen. In de VS is dat voor de vijf grootste banken de helft van het Amerikaans nationaal inkomen. De Nederlandse bankensector behoort bovendien tot de meest geconcentreerde van de westerse wereld, met een marktaandeel voor de vier grootste banken van 80-90%....dat het de economie schaadt Bij een dergelijke omvang van sector en instellingen overheersen de schaalnadelen. Het financiële overgewicht tast de gezondheid van de economie aan, in het bijzonder dat van andere innovatieve en kennisintensieve sectoren. Grote banken vormen bovendien een groot risico voor de overheidsfinanciën. Nergens in de westerse wereld is de omvang van één enkele bank zo groot ten opzichte van het nationaal inkomen als in Nederland, waar de balans van ING ruim anderhalf maal het nationaal product bedraagt. Bovendien is het gebruik van de schuldhefboom in Nederland hoog, waardoor Nederlandse banken ook bij beperkte verliezen in financiële problemen kunnen komen. Eind 2011 had ING een balans van 961 miljard euro met slechts 35 miljard euro aan eigen vermogen. Marktverstoring door 'to big to fall'-banken bestaat nog steeds... De onbalans tussen de Nederlandse bankensector en de rest van de economie is sinds het uitbreken van de financiële crisis niet verdwenen en in sommige opzichten zelfs toegenomen. De markt veronderstelt nog altijd dat de Nederlandse overheid de vier grootste banken zal redden. Twee 'syteembanken' zijn zelfs in overheidshanden. De banken zijn ook te complex en te ontransparant om in geval van nood de publieke functies eruit te kunnen lichten. Zo moest onlangs nog SNS Reaal in zijn geheel gered worden vanwege de vervlechting tussen het bank- en verzekeringsdeel en de holding. De drie grootste banken hebben ook nog altijd dochterbedrijven in belastingparadijzen en rechtsgebieden met geheimhouding....met 'verborgen subsidie' grootste banken van tussen 4 en 12 miljard euro tot gevolg Deze 'systeembanken' kunnen door de overheidsgarantie goedkoper kapitaal aantrekken en grotere risico's nemen, waardoor hun dominantie verder toeneemt. Dit belemmert de concurrentie en vergroot de kans dat de belastingbetaler in de toekomst voor de kosten van een nieuwe financiële ontwrichting op zal draaien. Dit financieringsvoordeel bedroeg eind 2012 rond de honderd basispunten voor ING en Rabobank en meer dan tweehonderd basispunten voor ABN AMRO en SNS Bank. Het totale financiële

2 voordeel hiervan voor de vier grootste Nederlandse banken bedroeg daarmee tussen de 4,1 en 12,3 miljard euro, ofwel ruwweg twee-derde tot bijna tweemaal de winst in Salarissen bankiers stegen hard voor de crisis... Voor de crisis zijn met de winsten de salarissen in de Nederlandse financiële sector sterk gestegen. Het verschil in lonen tussen de bankensector en het gemiddelde in Nederland nam toe van 17% begin jaren '90 tot meer dan 80% in Een deel hiervan valt te verklaren uit zogenaamde structuureffecten. Maar dan nog resteert een niet door zaken als opleiding, ervaring of verantwoordelijkheid te verklaren beloningsverschil dat is becijferd op rond de 10-15% door het hele loongebouw heen....correctie is tot nu toe uitgebleven... De crash van 2008 leerde dat veel van de financiële winsten in de jaren daarvoor illusoir waren. Na de crisis hebben de lonen in de financiële sector slechts een beperkte correctie gezien. In 2010 en 2011 namen de salarissen in de sector zelfs weer sterker toe dan in de rest van de economie....wat gezond maken van banken en economie belemmert Het uitblijven van een correctie op de lonen in de financiële sector belemmert de noodzakelijke veranderingen in de sector. Om de hoge salarissen te kunnen betalen moeten banken hoge risico's nemen, beknibbelen op de dienstverlening, het aantal medewerkers of (te) dure producten verkopen. Het belemmert bankmedewerkers ook om de overstap te maken naar andere sectoren. Banken kunnen het eigen vermogen onvoldoende versterken waardoor de kredietverlening onder druk komt te staan. Conclusie: Banken moeten afslanken De Nederlandse economie gaat gebukt onder het financiële overgewicht van zijn banken. Voor de Nederlandse staat vormen de grote banken een te groot financieel risico. Daarom dienen de bankensector en de grootste banken af te slanken tot een gezonde omvang. De mate waarin dit nodig is hangt onder andere af van de voortgang die op Europees niveau wordt geboekt met de zogenaamde Bankenunie en de nieuwe bankenregels (CRD -4) waarop toezicht wordt gebaseerd. Over de cruciale onderdelen zoals een gezamenlijk EU deposito garantie stelsel en resolutiefonds- en mechanisme is nog geen enkele overeenstemming. Daarom zou de Commissie Wijffels in ieder geval ook aanbevelingen moeten presenteren voor een scenario waarin deze bankenunie en een EU deposito garantiestelsel er niet is. Aanbevelingen: naar een bankensector van een gezonde omvang SOMO wil de volgende aanbevelingen aan uw Commissie in overweging geven: 0 Aanbeveling 1: Een heldere splitsing van retail- en zakenbankieren De aanbevelingen van de Commissie Liikanen zijn te gecompliceerd en laten te veel ruimte voor misbruik en het omzeilen van de bepalingen. Wij stellen daarom voor om een heldere splitsing te maken waarbij alle zakenbankactiviteiten worden ondergebracht in een aparte entiteit. Met zakenbankactiviteiten wordt niet bedoeld leningen aan bedrijven, maar onder andere proprietaly trading' met eigen geld van de bank en/of van de klant op korte termijn en lange termijn, market making, alle activiteiten (mncl. hedging) die relatie hebben met derivatenhandel, interbancaire leningen, leningen aan hedgefondsen, aandelenuitgifte en securitisering.

3 fl Aanbeveling 2: Breng beloning in lijn met vergelijkbare functies buiten de bankensector Uitgaande van de (conservatieve) inschatting dat de banklonen nu 15% te hoog zijn, geven de drie grootste banken jaarlijks ruwweg 2 miljard euro te veel uit aan hun personeel. Ofwel driemaal wat ze kwijt zijn aan de nieuwe bankbelasting. Politiek en toezichthouders moeten vastleggen hoe banken kredietverlening kunnen zeker stellen (zonder de fouten van bv. de sub-prime mortgages te herhalen). Zoals DNB (terecht) kritisch is over het uitkeren van dividend zou ze dat ook moeten zijn over personeelskosten die uit de pas lopen met beloningen voor vergelijkbare functies in andere sectoren. Als de overheid de ambtenaren op de nullijn zet, waarom dan niet de bankiers van de twee staatsbanken? Ook de overige twee 'systeembanken' opereren met staatsgaranties wat maakt dat buitensporige beloningen ook hier niet te verdedigen zijn. 1:1 Aanbeveling 3: Aanmoedigen van geduldige aandeelhouders en een sober rendement Een beursnotering en de angst voor een vijandige overname maakt het voor bankbestuurders en toezichthouders lastig om niet mee te gaan in risicovol gedrag van de rest van de sector. Banken kunnen door een sober maar stabiel rendement te beloven geduldige aandeelhouders aantrekken. Daarbij zijn beschermingsconstructies nodig, zoals certificering van aandelen. Ook zou DNB beter de risico's van overnames moeten inschatten en meer mogelijkheden moeten krijgen om vanuit het algemeen belang overnames te blokkeren. Over haar toezichtstaken moet de DNB meer verantwoording afleggen. o Aanbeveling 4: Kies voor diversiteit in de sector boven nog een internationale speler De discussie over de structuur van banken moet niet ophouden bij het afscheiden van de meest risicovolle activiteiten. Elke grote bank kan een probleem vormen voor de economie die daar garant voor staat. De drie grootste Nederlandse banken zijn elk enkele malen groter dan de optimale omvang van banken zoals die in de literatuur wordt gevonden'. De trend van schaalvergroting dient gekeerd door het ontmoedigen van schaalvergroting, meer ruimte te scheppen voor kleinere banken en het ondersteunen van meer duurzame en diverse business-models van bankieren. De heropbouw van internationale activiteiten, investment banking (zoals clearing) en private banking van ABN AMRO dient gestopt en duurzame financiële dienstverlening ontwikkeld. 1:1 Aanbeveling 5: Verminder de fiscale prikkels om schulden te maken Schaf de fiscale prikkels om schulden aan te gaan (geleidelijk) af, zowel voor bedrijven als voor huishoudens. Met het verminderen van de hypotheekrenteaftrek zet het kabinet Rutte II een belangrijke stap. Banken kunnen hieraan bijdragen door vervroegd aflossen financieel aantrekkelijk te maken. Ook de aftrekbaarheid van schuld door bedrijven dient nationaal en internationaal verminderd te worden. o Aanbeveling 6: Benoem en rapporteer over het publieke belang van het bankieren Banken spelen in de samenleving een cruciale rol. Zij bepalen welke bedrijven of personen wel, en welke geen, financiering krijgen. Het is daarom belangrijk dat zij naast de financiële verantwoording die zij geven, zij ook over deze publieke verantwoordelijkheid rapporteren nadat deze duidelijker is gedefinieerd en via vrijwillige of wettelijke basis is vastgelegd. Deze publieke verantwoordelijkheid en rapportage wordt gecontroleerd door de toezichthouder die daarover ook verantwoording aflegt. 1 zie bv. Liikanen rapport p. 42. Box 3.2: 'Although there is no agreement in the literature on the maximum efficient scale of banking, the available estimates tend to suggest levels that are relatively low compared to the current size of the largest EU banks.'

4 Inbreng voor de Commissie Structuur Nederlandse Banken De ondertekenaars van deze openbare inbreng voor de Commissie Structuur Nederlandse Banken zijn allen lid van het Sustainable Finance Lab (SFL), een netwerk van wetenschappers en experts die zich inzetten voor een duurzame en stabiele financiële sector.' Eerder constateerden wij dat de financiële sector de afgelopen jaren verscheidene risico's niet goed heeft ingeschat en blijk heeft gegeven van een korte-termijnoriëntatie. Hierdoor zijn het belang van de samenleving en dat van de banken steeds meer uiteen gaan lopen. De hoofdpunten van onze inbreng aan uw Commissie zijn om: Alle zakenbankactiviteiten en handel voor eigen rekening onder te brengen in een aparte entiteit met eigen financiering (binnen het retailgedeelte blijft ALM wel mogelijk); Een ongewogen kapitaalratio van 10% in te voeren, waarvan maximaal de helft contingent capital, en (systeem)banken ook 10% van hun balans te laten financieren met buil-in debt; Een gelijk speelveld voor grote en kleine banken te creëren en een grotere variëteit aan spelers in de markt te stimuleren; Sociale en ecologische duurzaamheid te incorporeren in de missie van banken en in het toezicht, en een maatschappelijke dialoog over de missie van banken op gang te brengen. Wij werken deze hoofdpunten hieronder nader uit. Deze inbreng is gebaseerd op bestaande inzichten en wetenschappelijke studies, deze zijn te vinden in een uitgebreider achtergronddocument. Voor verdere toelichting of vragen kunt u contact opnemen met Francis Weyzig (f.weyzig@uu.nl, tel ). Banken vervullen onmisbare functies als betalen, sparen, lenen (retailbankieren), begeleiding van kapitaalmarkttransacties, investeren en handelen in financiële activa (zakenbankieren). Al deze bankactiviteiten zijn inherent risicovol. Geld heeft namelijk alleen waarde als er iets mee gebeurt, in een relatie tussen mensen. Banken bemiddelen tussen spaarders en kredietnemers. Wat bankieren tegenwoordig bijzonder maakt, is de verwevenheid van de verschillende functies. Betalen en sparen zijn functies waarvan de continuïteit gegarandeerd moet zijn; feitelijk is dit een essentiële publieke infrastructuur waarvoor de overheid garant staat. Daarnaast zijn er functies als kredietverlening en de handel in financiële activa die in geval van een faillissement overdraagbaar zijn. Dat deze vermenging van publieke en private verantwoordelijkheden tot onwenselijke uitkomsten kan leiden bleek in 2008 en 2009 toen publieke middelen nodig waren om verliezen te bekostigen van activiteiten waar grote private winsten mee zijn gemaakt. Dat is in 2013 nog steeds zo, getuige de nationalisatie van SNS Reaal. In Nederland domineren vier grote universele banken de bancaire markt. Ten opzichte van de nationale economie behoort de Nederlandse bankensector tot één van de grootste in de wereld. Deze omvang valt maar ten dele te verklaren uit de internationale oriëntatie van de Nederlandse economie. Zo is de afgelopen 20 jaar de Nederlandse bankensector ten opzichte van het nationaal product meer 'Zie Herman Wijffels en Arnoud Boot zijn lid van zowel de Commissie Structuur Nederlandse Banken als het Sustainable Finance Lab. Zij zijn daarom niet gevraagd deze inbreng mee te ondertekenen. 1

5 dan verdubbeld. Deze groei bestond voor meer dan de helft uit woninghypotheken. Terwijl tussen 1990 en 2012 het aandeel van hypotheken en overige activa toenam van 21 naar 41 procent, daalde het aandeel bedrijfsleningen van 24 naar 15 procent. In deze periode nam de financiering van banken met spaargeld af van 58 van het balanstotaal tot 43 procent. Het belang van obligaties nam toe van 8 naar 23 procent. Deze ingrijpende ontwikkelingen hebben Nederland weinig opgeleverd. De huizenprijzen stegen sterk maar tegelijk is de hoeveelheid opgeleverde nieuwbouwwoningen bijvoorbeeld gedaald. Om een woning te kunnen kopen, hebben huishoudens steeds grotere schulden moeten aangaan. Overigens hebben veel verschillende partijen, waaronder de politiek en huizenkopers zelf, een actieve rol gespeeld in deze ontwikkelingen. We moeten concluderen dat een belangrijk deel van het kapitaal dat de Nederlandse banken sinds de jaren '90 op de internationale financiële markten aantrokken niet op een productieve wijze is aangewend. Hierdoor is de balans tussen de productieve kracht van Nederland en de schuldpositie zoek geraakt. De kosten van het nationaliseren van banken, de economische ontwrichting die volgde op de financiële crisis, de grote financiële sector en de hoge private schulden hebben ertoe geleid dat de van oudsher ijzersterke kredietbeoordeling van Nederland onder druk staat. En dat terwijl Nederland de komende jaren ook flink moet investeren in de verduurzaming van de economie. De sterk gestegen schuldenlast van de afgelopen 20 jaar vormt daarbij een aanzienlijke ballast. Wij vinden het daarom noodzakelijk dat de Commissie een aantal zodanige aanbevelingen doet dat de Nederlandse bankensector hier de komende jaren aan zal kunnen bijdragen en de kansen zal zien die investeren in een duurzame economie biedt in plaats van financiering te verstrekken die vooral leidt tot prijsstijgingen van bestaande activa. Het vervolg van dit advies bespreekt maatregelen die volgens leden van het SFL nodig zijn om te komen tot een stabiele en dienstbare financiële sector. We bespreken deze langs de volgende vier lijnen: 1. De actiefzijde van de bankbalans; 2. De financiering van de banken (oftewel de passiefzijde van de balans); 3. De structuur van de sector als geheel; 4. De maatschappelijke oriëntatie en duurzaamheid. Per lijn geven we aan wat het specifieke probleem is en wat onze aanbevelingen zijn. De actiefzijde van de bankbalans De combinatie van retail- en zakenbankieren maakt het aantrekkelijk om financiering aan te wenden voor speculatieve actviteiten. De menging van deze activiteiten binnen één bank kan het noodzakelijk maken dat in geval van nood alle activiteiten van de bank gered moeten worden met publieke middelen. De nu voorgestelde aanpak is onvoldoende helder en geloofwaardig. Daarom bevelen wij aan: Alle zakenbankactiviteiten en handel voor eigen rekening onder te brengen in een aparte entiteit. Een retail- en zakenbank kunnen wel onderdeel zijn van dezelfde bankholding maar moeten elk hun eigen financiering, staffuncties en systemen hebben. Binnen het retailgedeelte van een bank mogen alleen handelsactiviteiten plaatsvinden die nodig zijn voor het beheersen van liquiditeit- en balansrisico's (asset and liability management, of ALM) die samenhangen met de retailactiviteiten. DNB houdt hier toezicht op. 2

6 Toezicht te houden op het karakter van kredietverlening. Om te bevorderen dat kredietverlening ten dienste staat van de reële economie is macroprudentieel toezicht nodig op de omvang van verschillende soorten kredietverlening en op het identificeren van mogelijke zeepbellen in relevante (binnenlandse) markten. Verdere afname hypotheekschuld te realiseren. De totale hypotheekschulden ten opzichte van de nationale economie moeten op termijn verder afnemen door de aftrekbaarheid van hypotheekrente in de toekomst geleidelijk helemaal af te bouwen. Een visie op internationale activiteiten te ontwikkelen. Om te voorkomen dat internationale activiteiten groter worden dan noodzakelijk, moeten Nederlandse banken een visie formuleren op hun internationale activiteiten. Zeker bij ABN AMRO is terughoudendheid gewenst op het gebied van internationale uitbreiding. Nader onderzoek te laten doen naar het veiligstellen van essentiële publieke infrastructuur. De hier gedane aanbevelingen verminderen de risico's waar de essentiële pubieke infrastructuur aan is blootgesteld. Deze blijft echter nog steeds in handen van private partijen. Nader onderzoek is nodig naar alternatieve wijzen waarop wat nu met publiek geld wordt gegarandeerd (betalingsverkeer en kleine spaarders) beter beschermd kan worden. De financiering van de bank Banken hebben voor de crisis het eigen vermogen sterk verlaagd. Risicogewogen kapitaalratio's bleken onbetrouwbaar. Nederlandse banken zijn ook erg afhankelijk geworden van marktfinanciering (obligaties). Aandeelhouders bleken aan te zetten tot het volgen van risicovolle strategieën. Het eigen vermogen is weliswaar versterkt, maar nog alijd ruim onvoldoende. Daarom bevelen wij aan: Een ongewogen kapitaalratio van 10%, waarvan maximaal de helft contingent capital. Om de capaciteit van banken om verliezen op te vangen te vergroten moet voor alle banken een substantieel hogere ongewogen kapitaalratio (leverage ratio) gaan gelden. Wij denken daarbij aan 10%. De hogere buffer kan voor maximaal de helft worden ingevuld met contingent capita! (obligaties die bij een lage kapitaalratio worden omgezet in eigen vermogen). Meer risicodragende financiering: 10% bail-in debt en ontmoediging gedekte obligaties. In ieder geval systeemrelevante banken moeten 10% van de balans verplicht financieren met buil-in debt (obligaties die delen in verliezen bij herstructurering). Dit vermindert de marktverstoring door (impliciete) overheidsgaranties. DNB moet het gebruik van gedekte obligaties (covered bonds) sterk ontmoedigen, zodat de omvang hiervan weer afneemt. Bescherming tegen ongewenste druk van aandeelhouders. Hierbij kan gedacht worden aan bepaalde beschermingsconstructies, een minderheidsbelang van de overheid of aan stabiel aandeelhouderschap van de zijde van institutionele investeerders. Onderbrengen van omvangrijke buitenlandse activiteiten in een dochtermaatschappij. DNB moet activiteiten van Nederlandse banken in het buitenland (en andersom) vanaf een bepaald balanstotaal niet meer toestaan via een branch (filiaal). Hierdoor vermindert ook het risico voor de Nederlandse belastingbetaler via toepassing van het depositogarantiestelsel (DGS) op buitenlandse spaartegoeden. Breng op termijn de grens van het DGS terug naar de oorspronkelijke euro. 3

7 De structuur van de bankensector Nederlandse huishoudens en bedrijven zijn te afhankelijk van een klein aantal banken. Dit probleem is sinds de crisis gegroeid doordat enkele kleine banken zijn verdwenen. Grote banken hebben voordeel bij de (impliciete) garantie die zij ontvangen en de vrijheid die ze hebben om zelf het risicogewicht van hun bezittingen te bepalen. Nieuwe toezichtregels worden afgestemd op de praktijk van grote complexe banken. Daarom bevelen wij aan: Geluk speelveld voor grote en kleine banken. De hiervoor bepleite invoering van een hoge ongewogen kapitaalratio en van een minimum aan bail-in debt verminderen belangrijke voordelen die grote banken nu hebben. Een gelijk speelveld vereist ook meer gedifferentieerde toezicht opdat kleine banken minder worden belast. Vergroot het aantal spelers in de markt. Voeg SNS Bank of ABN AMRO Bank niet samen met een andere grote speler. Zij moeten zelfstandig blijven, of (deels) samengaan met andere partijen op een zodanige manier dat de concentratie niet significant toeneemt. Overheid en toezichthouder moeten ook alternatieve vormen van financiering, zoals kredietunies, crowdfunding en MKBobligaties, actief faciliteren en toetredingsbarrières voor buitenlandse banken verlagen. De maatschappelijke oriëntatie en duurzaamheid Het wantrouwen vanuit de samenleving richting banken is onverminderd groot. Volgens de Nederlandse bevolking hebben banken onvoldoende oog voor de samenleving en duurzaamheid. Bovendien blijken de meeste mensen geen goede keuzes te kunnen maken uit financiële diensten. Hoewel banken hun gedrag hebben verbeterd, valt er nog veel te doen. Nodig is een omslag van een op eigenbelang gerichte regelethiek naar een zorgethiek waarin voldoende aandacht is voor de belangen van klanten en andere betrokkenen. Daartoe bevelen wij aan: Een aansprekende missie waar actief over wordt gecommuniceerd. Banken moeten hun maatschappelijke rol benoemen en hierover in dialoog gaan. Dit vereist een ambitieuzer en transparanter duurzaamheidsbeleid, het inzichtelijk maken van de maatschappelijke impact van de bank, een gematigder beloningsbeleid en eenvoudigere financiële producten. Betrek klanten meer bij het beleid van banken, bijvoorbeeld via een klantenraad. Benoem deskundige buitenstaanders in de Raad van Commissarissen, als regel commissarissen die geen oudmedewerkers zijn. Een toezichthouder met oog voor de sociale en ecologische duurzaamheid van de bank. Duurzaamheid moet een aandachtspunt zijn bij het toezicht op de lange-termijnhoudbaarheid van bedrijfsmodellen, de risicobeheersing van banken, cultuur en gedrag en in de beoordeling van bankbestuurders. 4

8 Tot slot, uw Commissie is gevraagd aanbevelingen te doen voor een ongewisse toekomst. Wellicht dat er binnen afzienbare tijd een volwaardige Europese bankenunie komt. Deze zou veel van de risico's voor de Nederlandse belastingbetaler verminderen. Of een bankenunie er ook daadwerkelijk komt is echter nog uitermate onzekere. Daarom zou de Commissie volgens ons zeker ook aanbevelingen moeten doen voor het geval de gewenste bankenunie er niet of pas veel later komt. Uw Commissie staat voor een uitdagende taak. Hoe te komen tot een divers bankenlandschap met banken die een eenvoudige structuur hebben en daardoor indien nodig goed te herstructureren zijn? Hoe te komen tot een omgeving waarin prikkels voor bankiers in lijn zijn met de maatschappelijke rol van banken? Waar een sociaal en ecologisch duurzame wijze om geld aan te wenden ook de meest rendabele wijze is? Wij hopen dat onze suggesties u hierbij van dienst zijn. Wij wensen u veel wijsheid en succes, Prof. dr. Harald Benink, Dr. Dirk Bezemer, Dhr. Peter Blom, Prof. ir. Klaas van Egmond, Prof. dr. Ewald Engelen, Prof. dr. Arjo Klamer, Prof. dr. Clemens Kool, Dr. Mark Sanders, Prof. dr. Hans Schenk, Prof. dr. Esther-Mirjam Sent, Prof. dr. Irene van Staveren, Drs. Rens van Tilburg, Prof. dr. Bert J.M. de Vries en Drs. Francis Weyzig. Utrecht, 15 februari

9 Achtergrondnotitie bij de inbreng voor de Commissie Structuur Nederlandse Banken van leden van het Sustainable Finance Lab Rens van Tilburg en Francis Weyzig, 25 februari 2013 Deze notitie is geschreven als achtergronddocument bij de openbare inbreng aan de Commissie Structuur Nederlandse Banken1 d.d. 15 februari 2013 door leden van het Sustainable Finance Lab, een netwerk van wetenschappers en experts die zich inzetten voor een duurzame en stabiele financiële sector.2 Deze notitie is gebaseerd op bestaande inzichten en wetenschappelijke studies, die in de voetnoten worden genoemd. Voor verdere toelichting of vragen kunt u contact opnemen met Francis Weyzig (f.weyzig@uu.nl, tel ), medewerker van het Sustainable Finance Lab. 1 Zie inbreng SFL-leden voor Commissie Structuur Nederlands Banken, 15 feb Zie 1

10 1. Inleiding Wat vijf jaar geleden begon als een financiële crisis, toen eind 2007 financiële instellingen grote verliezen rapporteerden op hun gesecuritiseerde hypotheken, is verworden tot een economische en staatsschuldcrisis die de Europese samenwerking ernstig onder druk zet en de werkloosheid in de eurozone met meer dan zeven miljoen mensen heeft doen oplopen. In Nederland is het aantal mensen dat onvrijwillig langs de kant staat bijna verdubbeld, van 300 duizend in 2008 naar nu 590 duizend.' Hoewel ongekende ingrepen van de Europese Centrale Bank de rust enigszins hebben teruggebracht in de eurozone is een echte oplossing nog altijd niet gevonden. Ook in Nederland zijn de overheidsfinanciën uit het lood mede door reddingsacties voor banken en verzekeraars, het wegvallen van belastinginkomsten en de hogere uitgaven aan bijvoorbeeld uitkeringen. Inmiddels staat de van oudsher ijzersterke kredietwaardigheid van Nederland onder druk. De Commissie Liikanen die de Europese Commissie adviseerde over structurele ingrepen in de bankensector heeft de oorzaken van de crisis helder geschetst: Europese banken hebben te veel risico genomen en zijn te afhankelijk geworden van korte termijn financiering op de geld- en kapitaalmarkt. Te lage kapitaalbuffers en grote onderlinge verwevenheid tussen banken hebben hen extra kwetsbaar gemaakt. Hoewel er veel nieuwe regels zijn opgesteld, het toezicht is verscherpt en banken hun risicovolle activiteiten hebben verminderd, concludeert de commissie Liikanen dat meer nodig is om herhaling in de toekomst te voorkomen.4 Maar Nederland kan niet afwachten totdat in Europees verband de juiste maatregelen warden getroffen. De Nederlandse bankensector is in Europees perspectief groot, internationaal en geconcentreerd. Allemaal factoren die het too-big-tolail probleem versterken. Daarom is het belangrijk dat de Commissie Structuur Nederlandse Banken onderzoekt welke aanvullende hervormingen van de Nederlandse bankensector noodzakelijke zijn om de stabiliteit en dienstbaarheid te borgen. Deze notitie beschrijft eerst de manier waarop een goed werkende bancaire sector eruit ziet. Dit leggen we naast de ontwikkelingen van de laatste jaren. Hieruit volgen een viertal terreinen waarop verbeteringen nodig zijn. Daarvoor beschrijven wij de bestaande problemen en de huidige aanpak daarvan. Op basis daarvan komen we tot aanbevelingen. De vier lijnen zijn: 1. De actiefzijde van de bankbalans; 2. De financiering van banken (oftewel de passiefzijde van de balans); 3. De structuur van de sector als geheel; 4. De maatschappelijke oriëntatie en duurzaamheid. We eindigen met een slotbeschouwing. 3 CBS Persbericht "Sterke stijging werkloosheid", 21 feb High-level Expert Group on reforming the structure of the EU banking sector, Final Report 2 Oct 2012 (Liikanen rapport). 2

11 2. De Nederlandse bankensector Wat moeten banken doen? Banken vervullen een cruciale rol in onze samenleving. Ze worden wel vergeleken met het hart of de hersenen van het economisch lichaam. Goldman Sachs CE0 Lloyd Blankfein noemde het bankiersvak zelfs het 'werk van God'. Feit is dat de hedendaagse economie niet kan functioneren zonder dat een aantal financiële kernfuncties door banken adequaat worden vervuld: betalen, sparen, lenen, investeren en adviseren. Hoe worden deze functies idealiter vervuld? Hoe ziet de ideale Nederlandse bankensector er uit? De onmisbare publieke infrastructuur is beschermd Uitgangspunt is dat er een duidelijke scheiding is tussen het publieke en private domein. Betalen en (tot zekere hoogte) sparen zijn functies waarvan de continuïteit gegarandeerd moet zijn; feitelijk is dit een essentiële publieke infrastructuur waarvoor de overheid garant staat. Daarnaast vervullen banken private functies als kredietverlening die ook voor een breed publiek onmisbaar zijn, met name voor het midden- en kleinbedrijf (MKB). Deze functies mogen niet in gevaar worden gebracht ook niet tijdelijk door activiteiten die banken ontplooien met uitsluitend het korte termijn rendement voor ogen. Het verstrekken van leningen is uiteraard niet zonder risico. Maar als een bank failliet gaat, zouden de leningen in de boedel overgenomen kunnen worden door andere banken. Het economisch verkeer hoeft daar dus geen hinder van te ondervinden. Het is juist essentieel voor hun functie in de economie dat banken spaargeld weer uitlenen en daarbij kredietrisico's lopen. Geld heeft namelijk alleen waarde in een relatie tussen mensen. Banken vervullen een intermediaire rol in deze relatie tussen spaarders en kredietnemers. Met handel voor eigen rekening hoeft niets mis te zijn, zolang de eventuele rekening van verliezen ook daadwerkelijk wordt opgepakt door de partijen die daar willens en wetens voor hebben gekozen, zoals aandeelhouders en houders van (achtergestelde) obligaties. In geen geval mag de rekening terecht komen bij de belastingbetaler. Daarom moet elke bank snel geherstructureerd kunnen worden, zodanig dat betalingsverkeer, beheer van spaartegoeden en kredietverlening niet in de problemen komen. Daarnaast mag geen enkele bank die dergelijke diensten verzorgt te groot zijn om deze in geval van nood te kunnen overdragen aan andere banken. Een diverse sector Het ideale bankenlandschap is divers, met een groot aantal banken die allemaal verschillend zijn. De totale bankensector is internationaal gezien niet bijzonder groot. Geen enkele bank heeft een dominante positie in de totale kredietverlening of spaarmarkt. Alle banken zijn gericht op dienstverlening aan de reële economie. Sommige banken richten zich specifiek op een bepaalde bedrijfstak, op kredietverlening aan kleine bedrijven in de regio, op het internationale bedrijfsleven, of juist op bepaalde typen huishoudens. Financiële activiteiten die grotendeels los staan van bancaire dienstverlening, zoals handel voor eigen rekening, worden uitgevoerd door investeringsfondsen. De financiering van banken bestaat voor verreweg het grootste deel uit spaargeld, wat mogelijk is vanwege de kleinere omvang van de sector. Daarnaast hebben banken een flinke kapitaalbuffer om eventuele verliezen mee op te vangen. 3

12 Door het grote aantal spelers is de bankensector dynamisch en blijft deze zich aanpassen aan veranderende omstandigheden. Af en toe wordt een nieuwe bank opgericht, verdwijnt een bank of gaat een bank failliet. Dat laatste is vooral vervelend voor de aandeelhouders en houders van achtergestelde obligaties. Die weten echter dat ze een risico lopen. Gewone obligaties en spaartegoeden boven de limiet van het depositogarantiestelsel zijn niet geheel risicovrij, maar omdat banken veel grotere kapitaalbuffers hebben, resteert er alleen een kleine kans dat hierop een beperkt verlies genomen moet worden. Kleine spaarders blijven buiten schot, voor leningen zijn er genoeg andere aanbieders, en de werknemers vinden snel weer een andere baan soms buiten de bankensector, waar de lonen vergelijkbaar zijn. Met oog voor alle betrokkenen Banken voeren een constructieve dialoog met verschillende belanghebbenden, zodat zij weten wat de maatschappij van hen verwacht. Alle banken hebben een lange termijn perspectief en houden daarom rekening met de sociale en ecologische effecten van hun dienstverlening op de langere termijn. De bedrijfsvoering en structuur van banken is hierop afgestemd, zo geven banken bijvoorbeeld geen aandelen uit die vrij verhandelbaar zijn op de beurs. Toezichthouders houden in de gaten of de bedrijfsmodellen van banken financieel en maatschappelijk gezien voldoende duurzaam zijn en niet teveel op de korte termijn gericht. Kapitaaleisen zijn gebaseerd op overzichtelijke, robuuste regels en financiële diensten zijn relatief eenvoudig. Het financiële systeem is niet dusdanig complex dat dit een bedreiging vormt voor financiële stabiliteit of een dienstbare bankensector in de weg staat. Bovendien is er geen grote schaduwbanksector die belangrijke risico's en afhankelijkheden in de financiële sector aan het zicht onttrekt. Wat hebben banken gedaan? In hoeverre komt de praktijk van de Nederlandse bankensector overeen met het hiervoor geschetste ideaalbeeld? Verwevenheid publieke taken en private activiteiten Een duidelijk onderscheid tussen het publieke en private domein is er niet. Dat dit tot ongewenste uitkomsten kan leiden bleek in 2008 en 2009, toen publieke middelen nodig waren om banken te redden die in de problemen waren gekomen door te risicovolle private activiteiten. Dat is in 2013 nog steeds zo, getuige de nationalisatie van SNS Reaal. Gebrek aan diversiteit Het Nederlandse bankenlandschap is ook niet divers. Vier grote universele banken domineren de markt die zij voor 80-90% in handen hebben. Zij volgen bovendien een sterk vergelijkbare strategie. Groter dan noodzakelijk... De Nederlandse bankensector is ook groot in internationaal perspectief. Bedroegen de bankbalansen tezamen in 1990 zo'n 200% van het bbp, twintig jaar later is dat bijna driemaal zoveel. Door de crisis is dit gedaald naar nu zo'n 500% bbp. Hoewel Nederland dus altijd een grote financiële sector heeft gehad, onder meer vanwege de internationale oriëntatie van het Nederlandse bedrijfsleven, 4

13 verklaart dit niet de huidige omvang. Deze is het resultaat van een ongekende groei in een periode dat de structuur van de Nederlandse economie niet wezenlijk is veranderd....vanwege de sterk gestegen hypotheekverlening De volgende grafiek maakt inzichtelijk wat wel is veranderd en waar deze groei vandaan komt. Het zijn de hypotheken en leningen aan de financiële sector die vanaf eind jaren '90 de groei verklaren. In absolute bedragen groeide het balanstotaal van de binnenlandse bankensector tussen 1990 en 2012 van 440 miljard euro naar 2100 miljard euro. Ruim de helft van deze stijging, zo'n 940 miljard euro, is toe te schrijven aan de groei van hypotheken en 'overige activa'. Figuur 1: Kredietverlening van Nederlandse banken aan de private sector "b c g =, ".5, L' g g" 55 =2 =3 =2 s en, erci CI r-i hypotheken en leningen aan financiële sector ---bedrijfs- en consumptief krediet totaal Bron: DNB en CBS/Eurostat (zie voetnoot 6). Onderstaande grafieken laten meer in detail zien hoe de samenstelling van de activa en passiva is veranderd.' Aan de activazijde zien we dat het aandeel woninghypotheken op de balans van binnenlandse banken fors is toegenomen, van 13% van de totale activa in 1990 naar 24% in De 'overige activa', voornamelijk derivaten om bijvoorbeeld renterisico's die samenhangen met de hypotheekverlening af te dekken, groeiden in deze periode van 7% naar 17%.6 Het aandeel van bedrijfsleningen is gedaald, van 24% naar s Het gaat hier om de binnenlandse bankensector, inclusief Nederlandse dochters van buitenlandse banken en exclusief buitenlandse dochters van Nederlandse banken. Gebaseerd op monetaire statistieken van DNB en GDP data van CBS/Eurostat, inclusief gesecuritiseerde Nederlandse woninghypotheken ondergebracht in SPVs, gecorrigeerd voor dubbeltelling van non-derecognised securitisaties, leningen zijn inclusief schuldbewijzen, gecorrigeerd voor twee tegengestelde reeksbreuken in interbancaire leningen en deposito's. De grafieken bevatten activa en passiva met tegenpartijen in de eurozone (EZ) en buiten de eurozone (BEZ). Bepaalde uitsplitsingen zijn pas beschikbaar vanaf Mogelijk is de waarde van bestaande derivaten gestegen door de sterke rentedaling sinds Ook inclusief indirecte leningen aan de private sector via non-bank financials, waaronder lease- en financieringsmaatschappijen, is het aandeel van bedrijfsleningen afgenomen. 5

14 Figuur 2: Samenstelling van de activa van de Nederlandse bankensector 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% dr d' d' d' d' d' d' d' d' d' d' d" d' Y YYMILIGYUYSLICILIC N d ta 03 0 IN d' r..i uo oo co CO COCNCT MMO) 0 0 g 0 ab Crl MCI ei ei.-i el t-i r-i r-i r-i ri N N N N Bron: DNB (zie voetnoot 6). cr co o o 0 o N IN Activa overige activa leningen buiten eurozone (BEZ) len. aan priv. sec. en cv. (BEZ) interbancaire leningen (BEZ) interbancaire leningen (EZ) 0. leningen aan private sector (EZ) ti woninghypotheken (EZ) consumptieve kredieten (EZ) 3 leningen aan non-bank fin. (EZ) bedrijfsleningen (EZ) leningen aan overheden (EZ) Financiering met spaargeld sterk afgenomen De volgende grafiek beschrijft de passivazijde en laat zien dat sinds midden jaren '90 een steeds kleiner gedeelte van de bankbalans wordt gefinancierd met spaargeld. De totale omvang van depositofinanciering (exclusief interbancaire deposito's) is gedaald van 58% van het balanstotaal in 1990 tot 43% in Tegelijk nam het belang van obligaties toe van 8% naar 23%. Figuur 3: Samenstelling van de passiva van de Nederlandse bankensector 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% d- d' d- di- d- di- dt dr dr di- di- d- d- d- dr s4 u Y SC Y Y Y Y IC IC IC Y SC IN d' I.D CO 0 N d' ld 03 0 IN co 0-, 0,.,,.., 0., ri a, o 0.r, (:,, o ma, a, ri ri vi --, ri.. IN N IN N N IN Passiva overige passiva obligaties o dep. van buiten eurozone (BEZ) spaar- en betaalrekeningen (BEZ) interbancaire deposito's (BEZ) interbancalre deposito's (EZ) spaarrekeningen (EZ) betaalrekeningen (EZ) kapitaal Bron: DNB (zie voetnoot 6). 6

15 Ondanks gemiddelde besparingen een hoge retail fundinq qap In vergelijking met andere landen heeft Nederland een relatief hoge retail funding gap van circa 500 miljard euro per eind Dit komt niet doordat Nederlandse banken minder spaargeld tot hun beschikking hebben dan banken in andere Europese landen. Als percentage van het bbp is Nederland 'een goede middenmoter', met spaartegoeden ter hoogte van 61% van het bbp in In Duitsland was dat 67%, in Frankrijk 56% en in Italië 64% 8 De pensioenbesparingen die in Nederland relatief zeer hoog zijn komen hier nog eens bovenop. Wel hebben banken in Nederland naar verhouding meer krediet verstrekt dan elders in Europa. Nederlandse banken konden zoveel geld uitlenen doordat ze goede toegang hadden tot de kapitaalmarkt, vanaf eind jaren '90 vooral via het verkopen van gesecuritiseerde hypotheken. Waar tot begin jaren '90 de hypotheekschuld en spaargelden ongeveer even snel toenamen, groeit de hypotheekschuld daarna veel sterker (zie onderstaande figuur). Figuur 4: Ontwikkeling van hypotheekschulden en spaargeld bij Nederlandse banken o 500 Spaargeld Hyporheekschulden totaal Gesecuridseerdehypotheken ICS 45 0 /0 ha a. mcuo N J:k 01 CO ca y Bron: CPB (2012). "CPB Risicorapportage Financiële Markten" CPB Notitie 30 mei 2012, p. 17. Kortom, het balanstotaal van de Nederlandse bankensector is ten opzichte van het bbp de afgelopen 15 jaar meer dan verdubbeld. Dit werd voor een belangrijk deel gedreven door woninghypotheken en daardoor is de afhankelijkheid van marktfinanciering sterk toegenomen. 8 DNB (2012). DNB Jaarverslag CPB (2012) "CPB Risicorapportage Financiële Markten" CPB Notitie 30 mei APG economen Mejudice n-spaa rtegoeden- 7

16 Gevolgen voor de Nederlandse economie Wat is het effect van deze groei in hypotheekverlening voor de Nederlandse economie en samenleving? Niet meer wel duurdere huizen Heeft dit bijvoorbeeld geleid tot meer nieuwbouw? Dat is niet het geval: de hoeveelheid opgeleverde nieuwbouwwoningen is juist gedaald van gemiddeld per jaar in de jaren '80 naar ongeveer per jaar in de jaren '00.2 De prijzen van bestaande woningen zijn in deze periode juist sterk gestegen. Bestaande koopwoningen zijn tussen 1995 en 2008 bijna drie keer zo duur geworden. In 1999 en 2000 steeg de gemiddelde huizenprijs zelfs met meer dan 15% per jaar. Onderstaande figuur laat zien dat de huizenprijzen veel sneller zijn gestegen dan het gemiddelde huishoudinkomen en het algemene prijsniveau (de consumentenprijzen). Figuur 5: Ontwikkeling huizenprijzen (1995 = 100) Prijsindex bestaande koopwoningen Index huishoudinkomen Index consumentenprijzen Bron: BIS Property Price Statistics; CBS Statline, consumentenprijzen en huishoudinkomen; CBS (2012). "Welvaart in Nederland: Inkomen, vermogen en bestedingen van huishoudens en personen", Den Haag: CBS. Met hoge private schulden tot gevolg... Om een woning te kunnen kopen hebben de Nederlanders zich steeds dieper in de schulden moeten steken. Overigens hebben veel verschillende partijen, waaronder de politiek en huizenkopers zelf, een actieve rol gespeeld in deze ontwikkelingen. Nederland behoort inmiddels met Denemarken en Cyprus tot de Europese landen met de hoogste private schulden!' Dit beeld verandert niet als vermogensopbouw bij verzekeraars voor aflossing van hypotheekschulden wordt meegenomen. DNB schat deze op ongeveer 35 miljard euro. Dat is maar 5% van de totale hypotheekschuld.12 De buffers van huishoudens om tegenvallers op te vangen zijn beperkt. Nederlandse huishoudens zijn daarom (gemiddeld genomen) kwetsbaar voor economische tegenvallers en ontwikkelingen op financiële CBS Statline, statistieken historie woningbouw. 11 EC (2012). Alert mechanism report Europese Commissie COM(2012) 751 final; zie ook European Mortgage Federation website. 12 Zie DNB (2012). Overzicht Financiële Stabiliteit Voorjaar 2012, nr

17 markten." De Nederlandse pensioenbesparingen zijn weliswaar ook hoog, maar veel pensioenfondsen kampen eveneens met onvoldoende buffers en de pensioensector versterkt daardoor de gevoeligheid van de Nederlandse economie voor ontwikkelingen op financiële markten. Te midden van een voortwoekerende eurocrisis en met het perspectief van bezuinigende overheden, bedrijven en consumenten is deze kwetsbaarheid uiterst zorgelijk. Bovendien moeten we niet alleen naar gemiddelden kijken. Het schuldprobleem is geconcentreerd bij een deel van de bevolking." Door de prijsdaling van 16% van de koopwoningen sinds hun piek in hebben veel recente huizenkopers een hypotheek die hoger is dan de huidige marktwaarde van hun huis. Verdere prijsdalingen zijn voorspeld van rond de 10-15% voor de komende twee jaar." De totale marktwaarde van de bestaande huizenvoorraad daalt hierdoor met ruim 300 miljard euro.17 Als gevolg van hoge hypotheekvertrekking en dalende huizenprijzen had ruim 20% van de woningbezitters eind 2010 een hypotheekschuld die hoger was dan de woningwaarde en dit kan stijgen tot meer dan 30% eind 2013." Een hypotheek die hoger is dan de verkoopprijs van een huis wordt een acuut probleem op het moment dat mensen willen of moeten verhuizen, bijvoorbeeld vanwege werkloosheid of scheiding.... en stijgende publieke schulden Niet alleen de private schulden zijn zorgelijk. De schuld van de Nederlandse overheid is sinds 2007 toegenomen met circa 150 miljard euro, van 41% naar 63% van het bbp. Door de economische ontwrichting bedraagt het tekort op de begroting nog altijd rond de 3%." Nog los van de recente kosten en garanties voor SNS Reaal, bedragen de uitstaande risico's voor de Nederlandse overheid van crisismaatregelen uit 2008 en 2009 op dit moment EUR 46 miljard aan financiering en EUR 34 miljard aan garanties." En hoewel door ingrijpen van de ECB de markten wat zijn gekalmeerd, moet gerekend worden met op zijn best een lage groei voor de komende jaren waarin de publieke en private sector hun schulden zullen terugbrengen, iets dat door de lage economische groeivooruitzichten sterk kan worden bemoeilijkt DNB (2012). DNB Jaarverslag DNB (2011). Risico's Nederlandse hypotheekschuld sterk geconcentreerd. DNBulletin. 15 CBS Statline, prijzen bestaande koopwoningen. 16 De Hypotheker, Verwachtingen huizenprijzen van Rabobank, ABN AMRO en ING, per november Uitgaande van een totale prijsdaling van circa 25% ten opzichte van eind Het totale eigen woningbezit bedroeg ongeveer 1230 miljard euro per ultimo 2008 volgens CBS Statline, inkomsten en vermogen, samenstelling vermogen huishoudens. 18 DNB (2012). DNB Jaarverslag CBS Statline, statistieken overheidsschuld (EMU) t/m 20123e kwartaal. 20 Zie website Algemene Rekenkamer n Zie voor de historische effecten van financiële crises op economische groei CM. Reinhart &K.S. Rogoff (2009). This Time Is Different: Eight Centuries of Financial Folly. Princeton: Princeton University Press; en voor de invloed van de crisis en andere factoren als demografie en verduurzaming R. van de Belt, D. Piljic & H. Stegeman (2012). "Stagnatie als vooruitzicht" MeJudice. 9

18 Een economie uit balans We moeten concluderen dat een belangrijk deel van het kapitaal dat de Nederlandse banken sinds de jaren '90 aantrokken op de internationale financiële markten niet op een productieve wijze is aangewend. Er is een vastgoedbel mee opgeblazen die nu leegloopt. Hierdoor is de balans tussen de productieve kracht van Nederland en de schuldpositie zoek geraakt. Dit wordt ook steeds meer erkend door de kredietbeoordelaars. Nederland heeft nog altijd zijn triple-a status van hoogste kredietwaardigheid, maar staat inmiddels bij de drie grootste kredietbeoordelaars op een negatieve outlook.22 De redenen die hiervoor worden gegeven zijn de dalende huizenprijzen, onzekerheid over de gezondheid van de grote bankensector en de afhankelijkheid van deze banken van marktfinanciering. Een reden waarom Finland als enige triple-a euroland niet op een negatieve outlook is gezet door Moody's, was haar kleine en meer binnenlands georiënteerde banksysteem Fitch Ratings "Fitch Revises Netherlands' Outlook to Negative; Affirms at 'AAA'", 5 Feb Reuters "58E13 affirms The Netherlands 'AAA' long-term rating", 14 jan Reuters "Moody's threatens Germany's top-notch rating", 24 Jul

19 3. De actiefzijde van de bankbalans Probleemanalyse Publieke functies bedreigd door private activiteiten Banken hebben in de crisis grote verliezen geleden op hun handelsactiviteiten en verschillende banken moesten vervolgens in hun geheel worden gered om hun publieke functies betalingsverkeer en beheer van spaartegoeden te waarborgen. In 2008 leed de zakenbankdivisie van ABN AMRO, die was overgenomen door Royal Bank of Scotland, bijvoorbeeld een miljardenverlies op handelsactiviteiten.24 Dit roept de vraag op hoe de activiteiten van banken moeten worden georganiseerd zodat hun publieke functie beter gewaarborgd is. Handel voor eigen rekening is een risicovolle activiteit met een puur speculatief karakter, zonder dat er een klantbelang mee wordt gediend. Dit past niet bij banken waarvoor de overheid (impliciet) garant staat. Banken of bankonderdelen die publieke functies vervullen zouden daarom niet aan handel voor eigen rekening mogen doen. Dit is inmiddels een vrij algemeen geaccepteerd uitgangspunt. In de VS is dit principe vertaald in de Volcker regel. De Nederlandse Minister van Financiën onderschreef vorig jaar het uitgangspunt van een dergelijke rege1.25 Uiteraard lopen banken ook risico's in hun kredietverlening aan bedrijven en huishoudens. Die risico's vloeien echter voort uit kredietverlening aan de reële economie en dienen dus een maatschappelijk doel. Bij puur speculatieve activiteiten is dat niet het geval. Speculatieve activiteiten zijn echter lastig te definiëren. Dat heeft de uitwerking van de Volcker regel zeer complex gemaakt. In elk geval moeten handel voor eigen rekening, private equity investeringen en leningen aan hedge funds als speculatieve activiteiten van banken worden beschouwd. Zakenbankactiviteiten, zoals handel ten behoeve van klanten en underwriting van emissies, hebben wel een maatschappelijke meerwaarde, maar een bank kan hierin ook speculatieve posities innemen. Dit geldt tevens voor handel ten behoeve van liquiditeitsbeheer en het gebruik van derivaten voor asset liability management (ALM). ALM programma's zijn normaal gesproken gericht op het beperken van marktrisico's die voortvloeien uit bankactiviteiten, met name de risico's van renteveranderingen. In mei 2012 maakte JP Morgan echter een miljardenverlies bekend als gevolg van transacties voor het afdekken van kredietrisico's die ook tot het ALM programma behoorden.26 Handel verdringt traditionele bankieren Naast het probleem dat publieke functies in gevaar kunnen komen, leidt de combinatie van speculatieve activiteiten en bankdiensten in één instelling ook tot marktverstoring. Doordat spaargeld en marktfinanciering aangetrokken door het retailgedeelte van een bank kan worden aangewend voor riskante handelsactiviteiten, wordt het risico van speculatieve activiteiten niet goed ingeprijsd in de financieringskosten. Daardoor ontstaat een prikkel voor banken om speculatieve activiteiten, die een hoger verwacht rendement opleveren op dezelfde financiering, uit te breiden ten koste van bankdiensten.22 Cultuurverschillen binnen een bank hebben de neiging om dit proces 24 ABN AMRO Group, "The Royal Bank of Scotland Group plc ("RBS") Trading Update ABN AMRO Group Trading Update", Press release 19 jan Brief van de Minister van Financiën, Kamerstuk nr. 59,6 mrt G. Shorter, E.V. Murphy & R.S. Miller (2012). "JP Morgan Trading Losses: Implications for the Volcker Rule and Other Regulation" US Congressional Research Service. 27 A.W.A. Boot & L. Ratnovski (2012). "Banking and Trading", IMF Working Paper WP/12/238; 11

20 te versterken.28 Dat heeft een negatief effect op kredietverlening aan de reële economie en andere dienstverlening, met name in goede tijden, wanneer handelsactiviteiten erg winstgevend zijn. Te grote internationale activiteiten en risico's Nederlandse bedrijven die internationaal opereren, in het bijzonder MKB-bedrijven, zijn gebaat bij internationale dienstverlening door Nederlandse banken. Vaak zal dienstverlening in het buitenland aan Nederlandse bedrijven alleen een te beperkte activiteit zijn om op zichzelf een gezond rendement te genereren. Het ligt daarom voor de hand dat Nederlandse banken in het buitenland aanvullende activiteiten ontwikkelen om hun buitenlandse vestigingen een kritische massa te geven. Het is echter de vraag welk deel van de internationale activiteiten van Nederlandse banken werkelijk noodzakelijk zijn vanuit de wens om een internationaal netwerk te onderhouden. Was het daarvoor bijvoorbeeld nodig dat ABN AMRO een van de grootste retailbanken werd in Brazilië? Hun internationale oriëntatie kan banken ook in staat stellen aan risicospreiding te doen. Als het in Nederland economisch minder gaat, zouden zij met de winsten van elders de kredietverlening in Nederland kunnen ondersteunen en zo de financiële cyclus dempen (en vice versa). Waar banken actief zijn in opkomende markten, die een andere conjunctuurcyclus kennen dan Nederland, gaat dit argument inderdaad op. Dat is echter niet voor alle internationale activiteiten het geval. Vaak ook wordt de internationale oriëntatie van de Nederlandse bedrijven gebruikt als een verklaring voor de omvang van de Nederlandse bankensector. Zoals we hiervoor zagen biedt dit echter geen verklaring voor de sterke groei van de binnenlandse bankensector die heeft plaatsgevonden sinds de jaren '90. Die groei vond hoofdzakelijk plaats in de hypotheekverlening. Huidige aanpak Herstel- en resolutieplannen De huidige aanpak van speculatieve activiteiten is gebaseerd op herstel- en resolutieplannen: wanneer een bank in de problemen komt, moet het mogelijk zijn om deze activiteiten af te scheiden. De geloofwaardigheid van deze resolutieplannen vormt echter een probleem. Als speculatieve handel en zakenbankactiviteiten geen eigen financiering hebben, vormt dit een belemmering voor scheiding tijdens een crisis, net zoals gedeelde ICT-systemen. Bovendien wordt het probleem van marktverstoring hierdoor niet tegengegaan. Rinqfencinq publieke activiteiten in het Verenigd Koninkrijk Daarom heeft in het Verenigd Koninkrijk (VK) de Vickers commissie aanbevolen om betalingsverkeer, beheer van spaartegoeden en kredietverlening te beschermen door middel van een ring fence (interne afscheiding). De activiteiten binnen deze ring fence hebben hun eigen financiering en kapitaalbuffer, zodat handelsactiviteiten geen bedreiging meer vormen voor de continuïteit van deze activiteiten. Vervolgens is voorgesteld de ring fence "onder spanning" te zetten, omdat banken anders continu zullen proberen om de interne afscheiding te omzeilen. De "schok" zou er uit bestaan dat als banken meerdere malen de ring fence overtreden, de toezichthouder een volledige splitsing kan afdwingen. Toezichthouders zullen hiervoor de benodigde bevoegdheden krijgen Zie voor een beschouwing hierover FT "Restoring trust after Diamond", 3 jul The Wall Street Journal 'Volcker Rule,' EU-Style: Germany, U.K. Move to Tackle Proprietary Trading by Banks, 4 feb

Inbreng voor de Commissie Structuur Nederlandse Banken

Inbreng voor de Commissie Structuur Nederlandse Banken Inbreng voor de Commissie Structuur Nederlandse Banken De ondertekenaars van deze openbare inbreng voor de Commissie Structuur Nederlandse Banken zijn allen lid van het Sustainable Finance Lab (SFL), een

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Postbus 20018 2500 DE Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Postbus 20018 2500 DE Den Haag > Retouradres Postbus 20201 2500 EE Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Postbus 20018 2500 DE Den Haag Korte Voorhout 7 2511 CW Den Haag Postbus 20201 2500 EE Den Haag www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken

Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken De Nederlandse bancaire vorderingen 1 op het buitenland zijn onder invloed van de economische crisis en het uiteenvallen van ABN AMRO tussen

Nadere informatie

Bankfaillissementen in historisch en internationaal perspectief

Bankfaillissementen in historisch en internationaal perspectief Bankfaillissementen in historisch en internationaal perspectief Sinds het begin van de kredietcrisis zijn in Nederland drie bancaire instellingen omgevallen. Faillissementen in het bankwezen komen echter

Nadere informatie

Persbericht. Huishoudens verliezen koopkracht in Centraal Bureau voor de Statistiek

Persbericht. Huishoudens verliezen koopkracht in Centraal Bureau voor de Statistiek Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB04-112 15 juli 2004 9.30 uur Huishoudens verliezen koopkracht in 2003 In 2003 is het reëel beschikbaar inkomen van huishoudens voor het eerst in tien jaar

Nadere informatie

Uitkomsten kwartaal sectorrekeningen

Uitkomsten kwartaal sectorrekeningen t7 7 Uitkomsten kwartaal sectorrekeningen tweede kwartaal 28 Publicatiedatum CBS-website: 8 oktober 28 Den Haag/Heerlen Verklaring van tekens. = gegevens ontbreken * = voorlopig cijfer x = geheim = nihil

Nadere informatie

Kentering op de Europese woningmarkten

Kentering op de Europese woningmarkten Na een hausse die twaalf jaar duurde, is nu in de meeste Europese landen waaronder Nederland een afvlakking van de huizenprijsstijging te zien. In enkele landen dalen de prijzen zelfs. Een belangrijke

Nadere informatie

Kredietverlening aan Nederlandse bedrijven loopt terug

Kredietverlening aan Nederlandse bedrijven loopt terug Het Nederlandse bedrijfsleven is in sterke mate afhankelijk van bancaire kredietverlening. De groei van de zakelijke kredietverlening is in de tweede helft van 28 vertraagd. Dit hangt grotendeels samen

Nadere informatie

Winstgroei en buffers ondersteunen investerings herstel

Winstgroei en buffers ondersteunen investerings herstel Na de snelle daling van de bedrijfswinsten door de kredietcrisis, is er recentelijk weer sprake van winstherstel. De crisis heeft echter geen gat geslagen in de grote financiële buffers van bedrijven.

Nadere informatie

Coöperatieve Burgerbank

Coöperatieve Burgerbank Coöperatieve Burgerbank Probleem Private banken en de rijkste 1% teveel macht en eigenbelang Structureel veel te hoge rente Structureel teveel (speculatieve) misbruik van het geldsysteem Oplossing Invoeren

Nadere informatie

Europa in crisis. George Gelauff. Rijksacademie voor Financiën, Economie en Bedrijfsvoering

Europa in crisis. George Gelauff. Rijksacademie voor Financiën, Economie en Bedrijfsvoering Europa in crisis George Gelauff Rijksacademie voor Financiën, Economie en Bedrijfsvoering Opzet Baten en kosten van Europa Banken en overheden Muntunie en schulden Conclusie 2 Europa in crisis Europa veruit

Nadere informatie

GELD EN SCHULD DE PUBLIEKE ROL VAN BANKEN

GELD EN SCHULD DE PUBLIEKE ROL VAN BANKEN RAPPORT NR. 100 GELD EN SCHULD GELD EN SCHULD DE PUBLIEKE ROL VAN BANKEN Tweede Kamer Rondetafelgesprek Geld en Schuld 13 juni 2019 WRR Dit document bevat een korte weergave van het WRR-rapport Geld en

Nadere informatie

Michiel Verbeek, januari 2013

Michiel Verbeek, januari 2013 Michiel Verbeek, januari 2013 1 2 Eens of oneens? De bankiers zijn schuldig aan de kredietcrisis. De huidige economische crisis is het gevolg van de kredietcrisis van 2008. Als een beurshandelaar voor

Nadere informatie

PERSBERICHT. Propertize op koers met afbouw. Utrecht, 3 juli 2015

PERSBERICHT. Propertize op koers met afbouw. Utrecht, 3 juli 2015 PERSBERICHT Propertize op koers met afbouw Utrecht, 3 juli 2015 Propertize heeft op 3 juli 2015 zijn Jaarverslag 2014 gepubliceerd. Uit de cijfers blijkt dat de netto omvang van de portefeuille aan vastgoedfinancieringen

Nadere informatie

Rente is laag maar de hypotheekrente is relatief

Rente is laag maar de hypotheekrente is relatief Hoe is dit te verklaren? Rente is laag maar hypotheekrente is relatief hoog! Het collectieve wrange gevoel dat u en ik hebben is dat de (historisch) lage rente zich vooral vertaalt in een lage vergoeding

Nadere informatie

Beleggingen institutionele beleggers in 2004 met 8,1 procent omhoog

Beleggingen institutionele beleggers in 2004 met 8,1 procent omhoog Publicatiedatum CBS-website Centraal Bureau voor de Statistiek 9 december 25 Beleggingen institutionele beleggers in 24 met 8,1 procent omhoog drs. J.L. Gebraad Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen,

Nadere informatie

Ministerie van Financiën t.a.v. Minister J. Dijsselbloem Postbus 20201 2500 EE Den Haag

Ministerie van Financiën t.a.v. Minister J. Dijsselbloem Postbus 20201 2500 EE Den Haag Ministerie van Financiën t.a.v. Minister J. Dijsselbloem Postbus 20201 2500 EE Den Haag Datum 1/5 Geachte heer Dijsselbloem, Vereniging Eigen Huis dringt er bij het Kabinet op aan om snel stappen te zetten

Nadere informatie

Financiële instellingen en bedrijven geven minder schuldpapier uit in 2010

Financiële instellingen en bedrijven geven minder schuldpapier uit in 2010 Financiële instellingen en bedrijven geven minder schuldpapier uit in 2010 Nederlandse financiële instellingen, bedrijven en de overheid gaven het afgelopen jaar voor EUR 66 miljard aan schuldpapier uit.

Nadere informatie

Rabobank: winststijging door economisch herstel. Solide financiële positie gehandhaafd, klantentevredenheid omhoog

Rabobank: winststijging door economisch herstel. Solide financiële positie gehandhaafd, klantentevredenheid omhoog Persbericht 20 augustus 2015 Rabobank: winststijging door economisch herstel Solide financiële positie gehandhaafd, klantentevredenheid omhoog De stijging van de winst in het eerste halfjaar is vooral

Nadere informatie

De Nederlandsche Bank. Statistisch Bulletin maart 2009

De Nederlandsche Bank. Statistisch Bulletin maart 2009 9 De Nederlandsche Bank Statistisch Bulletin maart 29 Financiering via kapitaalmarkt moeilijker en duurder geworden Nederlandse ingezetenen hadden eind 28 voor het eerst meer dan eur 1. miljard aan schuldpapier

Nadere informatie

1/2. Staten-Generaal Nationalisatie SNS REAAL. Vergaderjaar B/ Nr. 47 BRIEF VAN DE MINISTER VAN FINANCIËN

1/2. Staten-Generaal Nationalisatie SNS REAAL. Vergaderjaar B/ Nr. 47 BRIEF VAN DE MINISTER VAN FINANCIËN Staten-Generaal 1/2 Vergaderjaar 2014 2015 33 532 Nationalisatie SNS REAAL B/ Nr. 47 BRIEF VAN DE MINISTER VAN FINANCIËN Ter griffie van de Eerste en van de Tweede Kamer der Staten-Generaal ontvangen op

Nadere informatie

PERSBERICHT. Versterking kapitaalpositie ING met 10 miljard euro

PERSBERICHT. Versterking kapitaalpositie ING met 10 miljard euro PERSBERICHT Versterking kapitaalpositie ING met 10 miljard euro Op 19 oktober 2008 is bekend gemaakt dat ING haar kapitaal verder heeft versterkt met behulp van de Nederlandse overheid. De solvabiliteit,

Nadere informatie

Ontwikkelingen in de financiële sector in Nederland; gevolgen voor MKB en Kredietunies.

Ontwikkelingen in de financiële sector in Nederland; gevolgen voor MKB en Kredietunies. 1 Ontwikkelingen in de financiële sector in Nederland; gevolgen voor MKB en Kredietunies. Inleiding door dr. H.O.C.R. Ruding, oud-minister van Financiën Symposium Values in Banking door: Kredietunie Nederland

Nadere informatie

Beleggingen institutionele beleggers 1,5 biljoen euro in 2010

Beleggingen institutionele beleggers 1,5 biljoen euro in 2010 11 Beleggingen institutionele beleggers 1,5 biljoen euro in John Gebraad Publicatiedatum CBS-website: 3-11-211 Den Haag/Heerlen Verklaring van tekens. = gegevens ontbreken * = voorlopig cijfer ** = nader

Nadere informatie

bankfinanciering / bedrijfswaardering

bankfinanciering / bedrijfswaardering bankfinanciering / bedrijfswaardering Masterclass Internationaal ondernemen in de tuinbouw 4 November 2015 H.A.Rijken 1 MKB financiering: bankiersperspectief 1 Relatieve kredietwaardigheid in het MKB 2

Nadere informatie

De solvabiliteitsratio van het Nederlandse bankwezen

De solvabiliteitsratio van het Nederlandse bankwezen De onrust op de financiële markten heeft tot verscherpte aandacht geleid voor de solvabiliteit van banken, de mate waarin hun vermogen de mogelijke verliezen op (risicogewogen) activa dekt en een voldoende

Nadere informatie

Alternatieve financieringsvormen voor bankkrediet. Bart P.M. Joosen

Alternatieve financieringsvormen voor bankkrediet. Bart P.M. Joosen Alternatieve financieringsvormen voor bankkrediet Bart P.M. Joosen 30 januari 2014 Aanbodzijde van de financieringsmarkt 2 Aanbodzijde van de financieringsmarkt Banken Institutionele beleggers Beurs (public

Nadere informatie

Kredietcrisis en bankentoezicht

Kredietcrisis en bankentoezicht Factsheet #4 Kredietcrisis en bankentoezicht RIJK IN UITVOERING IN 18 FACTSHEETS Waar gaat het over? De kredietcrisis in de financiële sector leidde in het najaar van 2008 tot een serie interventies van

Nadere informatie

10 JAAR NA DE FINANCIËLE CRISIS

10 JAAR NA DE FINANCIËLE CRISIS 10 JAAR NA DE FINANCIËLE CRISIS Wat is er veranderd? Banken moeten aanzienlijk strengere regels volgen Na de crisis zijn er duizenden pagina s wetgeving gekomen om in de toekomst het risico op een crisis

Nadere informatie

De staat van de Nederlandse hypothekenmarkt

De staat van de Nederlandse hypothekenmarkt De staat van de Nederlandse hypothekenmarkt Alex van de Minne alexvandeminne@gmail.com Real Capital Analytics Amsterdam Business School Finance Group, Faculty of Economics and Business May, 2015 Amsterdam

Nadere informatie

.., Algemene Rekenkamer BEZORGEN. Voorzitter van de Tweede Kamer Lange Voorhout 8 der Staten-Generaal. Binnenhof 4 DEN HAAG

.., Algemene Rekenkamer BEZORGEN. Voorzitter van de Tweede Kamer Lange Voorhout 8 der Staten-Generaal. Binnenhof 4 DEN HAAG DEN HAAG Voorzitter van de Tweede Kamer Lange Voorhout 8 der Staten-Generaal Postbus 20015 2500 EA Den Haag T 070 3424344 E voorlichting@rekenkamer.nl w www.rekenkamer.n Binnenhof 4 BEZORGEN DATUM 5 juni

Nadere informatie

Achterblijvende groei Overige financiële intermediairs binnen de financiële sector

Achterblijvende groei Overige financiële intermediairs binnen de financiële sector Achterblijvende groei binnen de sector De sector omvat in Nederland behalve banken, verzekeraars en pensioenfondsen een verhoudingsgewijs omvangrijke categorie overige (ofi s) zoals bijzondere en beleggings.

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 1 Bijlage II Onderdeel Economische groei Inflatie Producentenvertrouwen Consumptie Omzet detailhandel Consumentenvertrouwen Hypotheken Hypotheek- en kapitaalmarktrente

Nadere informatie

Sterke toename van beleggingen in Duits en Frans schuldpapier. Grafiek 1 - Nederlandse aankopen buitenlandse effecten

Sterke toename van beleggingen in Duits en Frans schuldpapier. Grafiek 1 - Nederlandse aankopen buitenlandse effecten Sterke toename van beleggingen in Duits en Frans schuldpapier Nederlandse beleggers hebben in 21 per saldo voor bijna EUR 12 miljard buitenlandse effecten verkocht. Voor EUR 1 miljard betrof dit buitenlands

Nadere informatie

IG&H Hypotheekupdate Q2 2012

IG&H Hypotheekupdate Q2 2012 IG&H Consulting & Interim Make strategy work! Augustus 2012 IG&H Hypotheekupdate Q2 2012 Geachte relatie, Hierbij ontvangt u de IG&H Hypotheekupdate voor het 2 e kwartaal van 2012. Wij wensen u veel leesplezier

Nadere informatie

UITSLAGEN WONEN ENQUÊTE

UITSLAGEN WONEN ENQUÊTE UITSLAGEN WONEN ENQUÊTE 3 E KWARTAAL 211 Gemaakt voor NVM Wonen Gemaakt door NVM Data & Research Inhoudsopgave 1 Introductie enquête... 3 1.1 Periode... 3 1.2 Respons... 3 2 Staat van de woningmarkt...

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Inkomen huishoudens gecorrigeerd voor inflatie licht gedaald. Meer inkomen uit vermogen en pensioen

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Inkomen huishoudens gecorrigeerd voor inflatie licht gedaald. Meer inkomen uit vermogen en pensioen Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB06-074 13 juli 2006 9.30 uur Uitgaven huishoudens hoger dan inkomsten De Nederlandse economie is in 2005 met 1,5 procent gegroeid. Het voor inflatie gecorrigeerde

Nadere informatie

ARTIKELEN SPAARRENTE FORS LAGER, INFLATIE STIJGT VERDER

ARTIKELEN SPAARRENTE FORS LAGER, INFLATIE STIJGT VERDER ARTIKELEN SPAARRENTE FORS LAGER, INFLATIE STIJGT VERDER ARTIKEL 1 Ook in juli 2013 worden de spaarrente's verder verlaagd Bron: financieel Dagblad d.d. 7 augustus 2013 De rentestijging op de kapitaalmarkt

Nadere informatie

Recente ontwikkelingen in de kredietvoorwaarden van banken

Recente ontwikkelingen in de kredietvoorwaarden van banken Recente ontwikkelingen in de kredietvoorwaarden van banken Een van de informatiebronnen voor de ecb bij het voeren van het monetaire beleid is de Bank Lending Survey, een kwalitatieve kwartaalenquête naar

Nadere informatie

Rabobank halfjaarcijfers 2014: 1,1 miljard euro nettowinst

Rabobank halfjaarcijfers 2014: 1,1 miljard euro nettowinst Persbericht 21 augustus 2014 Rabobank halfjaarcijfers 2014: 1,1 miljard euro nettowinst De Rabobank Groep boekte in het eerste halfjaar van 2014 een nettowinst van 1.080 miljoen euro. Het resultaat werd

Nadere informatie

Huishoudens bouwen hun effectenportefeuille af

Huishoudens bouwen hun effectenportefeuille af Huishoudens bouwen hun effectenportefeuille af Inleiding Door de opkomst van moderne informatie- en communicatietechnologieën is het voor huishoudens eenvoudiger en goedkoper geworden om de vrije besparingen,

Nadere informatie

Stagnatie bij bancaire bfi s, groei van activiteiten bij overige bfi s

Stagnatie bij bancaire bfi s, groei van activiteiten bij overige bfi s Stagnatie bij bancaire bfi s, groei van activiteiten bij overige bfi s Bijzondere Financiële Instellingen (bfi s) zijn entiteiten die in Nederland zijn opgericht door buitenlandse multinationale concerns

Nadere informatie

Eindexamen economie pilot havo 2009 - I

Eindexamen economie pilot havo 2009 - I Beoordelingsmodel Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 2 ja Een voorbeeld van een juiste

Nadere informatie

Opbouw nationaal vermogen stokt

Opbouw nationaal vermogen stokt 7 Opbouw nationaal vermogen stokt Ontwikkeling nationaal vermogen Het vermogen van huishoudens Het vermogen van de overheid Het vermogen van ondernemingen Conclusie Literatuur De Nederlandse economie 211

Nadere informatie

Van hypotheekadviseur naar totaaladviseur

Van hypotheekadviseur naar totaaladviseur Van hypotheekadviseur naar totaaladviseur Whitepaper voor hypotheekadviseurs die hun klanten op een verantwoorde manier willen blijven bedienen U biedt uw klanten graag een verantwoorde financieringsoplossing.

Nadere informatie

Rabobank boekt 2,0 miljard euro nettowinst in 2013

Rabobank boekt 2,0 miljard euro nettowinst in 2013 Persbericht 27 februari 2014 Rabobank boekt 2,0 miljard euro nettowinst in 2013 De Rabobank Groep boekte in 2013 een nettowinst van 2.012 miljoen euro. Dit is 46 miljoen euro of 2% minder dan in 2012.

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 8 Overall conclusie De kredietcrisis zorgt voor een terugval van de economische bedrijvigheid in Nederland die sinds het begin van de jaren tachtig niet is voorgekomen.

Nadere informatie

Naslagwerk Economie van Duitsland. Hoofdstuk 8: Financiële stelsel. 8.1 Overzicht

Naslagwerk Economie van Duitsland. Hoofdstuk 8: Financiële stelsel. 8.1 Overzicht Naslagwerk Economie van Duitsland 8.1 Overzicht Het Duitse bankenstelsel is anders georganiseerd dan in de meeste andere landen. Naast een centrale bank, de Bundesbank, de reguliere zaken en retailbanken

Nadere informatie

Voorjaarsprognoses : Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's

Voorjaarsprognoses : Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's IP/11/565 Brussel, 13 mei 2011 Voorjaarsprognoses 2011-2012: Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's Het geleidelijke herstel van de EU-economie zet door, zo blijkt uit de vooruitzichten voor

Nadere informatie

Waarom loopt de economie nog steeds niet echt lekker? Michiel Verbeek, 2 december 2015

Waarom loopt de economie nog steeds niet echt lekker? Michiel Verbeek, 2 december 2015 Waarom loopt de economie nog steeds niet echt lekker? Michiel Verbeek, 2 december 2015 4 Onderwerpen: 1. De financiële crisis van 2008 2. Geldschepping 3. Hoe staan de landen er economisch voor? 4. De

Nadere informatie

Van hypotheekadviseur naar totaaladviseur

Van hypotheekadviseur naar totaaladviseur Van hypotheekadviseur naar totaaladviseur Whitepaper voor hypotheekadviseurs die hun klanten op een verantwoorde manier willen blijven bedienen U biedt uw klanten graag een verantwoorde financieringsoplossing.

Nadere informatie

Praktische opdracht Economie De kredietcrisis en verder

Praktische opdracht Economie De kredietcrisis en verder Praktische opdracht Economie De kredietcrisis en verder Praktische-opdracht door 1859 woorden 2 juni 2014 5 4 keer beoordeeld Vak Methode Economie LWEO Opdracht 1: D. E. Met de term economische groei wordt

Nadere informatie

Doorrekening varianten aanpassing aflossingseis Uitgevoerd op verzoek van het ministerie van Financiën

Doorrekening varianten aanpassing aflossingseis Uitgevoerd op verzoek van het ministerie van Financiën CPB Notitie 9 mei 2018 Doorrekening varianten aanpassing aflossingseis Uitgevoerd op verzoek van het ministerie van Financiën CPB Notitie Aan: Ministerie van Financiën Datum: 9 mei 2018 Betreft: Doorrekening

Nadere informatie

Steeds meer vijftigers financieel kwetsbaar

Steeds meer vijftigers financieel kwetsbaar Maart 215 stijgt naar 91 punten Steeds meer vijftigers financieel kwetsbaar De is in het eerste kwartaal van 215 gestegen van 88 naar 91 punten. Veel huishoudens kijken positiever vooruit en verwachten

Nadere informatie

SCHULD EN BOETE IN HET WESTEN. Jaap van Duijn Grip op je Vermogen 5 oktober 2012

SCHULD EN BOETE IN HET WESTEN. Jaap van Duijn Grip op je Vermogen 5 oktober 2012 SCHULD EN BOETE IN HET WESTEN Jaap van Duijn Grip op je Vermogen 5 oktober 2012 1 Wie zijn de schuldenaren? Bedrijven zij lenen om te investeren Gezinnen zij lenen om een huis te kopen (of om de aankoop

Nadere informatie

Factsheet 1 WAAROM EEN INVESTERINGSPLAN VOOR DE EU?

Factsheet 1 WAAROM EEN INVESTERINGSPLAN VOOR DE EU? Factsheet 1 WAAROM EEN INVESTERINGSPLAN VOOR DE EU? Als gevolg van de wereldwijde economische en financiële crisis heeft de EU met een laag investeringsniveau te kampen. Alleen met gezamenlijke gecoördineerde

Nadere informatie

Nieuwe verhoudingen in het financieren van woningen

Nieuwe verhoudingen in het financieren van woningen Nieuwe verhoudingen in het financieren van woningen Naar nieuwe verhoudingen in het Wonen OTB Platform 31 Wooncongres 2015 Paul de Vries Senior Woningmarkteconoom Rabobank Kennis en Economisch onderzoek

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 1 BIJLAGE II Overall conclusie De Nederlandse economie groeit in 1 naar verwachting met 1¼%. Voor komend jaar wordt een groei van 1¾% voorzien. De toename van

Nadere informatie

Themabericht 2013/04. Rente uit balans

Themabericht 2013/04. Rente uit balans Themabericht / Rente uit balans De rente op spaargeld is momenteel op het laagste niveau in tien jaar tijd. Tegelijkertijd zijn de spaarrentes in Nederland in vergelijking met spaarrentes in andere eurolanden

Nadere informatie

Prinsjesdag 2014. Stand van zaken MKB. Rabobank Nederland, september 2014

Prinsjesdag 2014. Stand van zaken MKB. Rabobank Nederland, september 2014 Prinsjesdag 2014 Stand van zaken MKB Rabobank Nederland, september 2014 Internationale omgeving Basisscenario De wereldeconomie groeit ook in 2014, met name in de VS, maar spectaculair is het allemaal

Nadere informatie

Einde in zicht voor de VUT

Einde in zicht voor de VUT Einde in zicht voor de VUT 11 0 Drs. J.L. Gebraad en mw. T.R. Pfaff Publicatiedatum CBS-website: 1 september 2011 Den Haag/Heerlen Verklaring van tekens. = gegevens ontbreken * = voorlopig cijfer ** =

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018. 2500 EA Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018. 2500 EA Den Haag > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Directoraat-Generaal Wonen en Bouwen Woningmarkt Turfmarkt 147 Den

Nadere informatie

stijgt 22% overheden BNG Bank De nettowinst bedroeg miljoen. In 226 miljoen is van mening dat

stijgt 22% overheden BNG Bank De nettowinst bedroeg miljoen. In 226 miljoen is van mening dat PERSBERI CHT JAARC IJFERS 2 0 15 Nettowinst BNG Bank EUR 226 miljoen Koninginnegracht 2 2514 AA Den Haag T 070 3750 750 www.bngbank.nl - Nieuwe langlopende kredietverlening stijgt 22% - Scherpere tarieven

Nadere informatie

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4

Nadere informatie

Bankieren met de menselijke maat. Jaarverslag 2015

Bankieren met de menselijke maat. Jaarverslag 2015 Bankieren met de menselijke maat Jaarverslag 2015 SNS Bank N.V. Jaarverslag 2015 > Verslag van de Directie 39 4.2 ONTWIKKELINGEN WET- EN REGELGEVING De wet- en regelgeving voor zowel prudentiële regels

Nadere informatie

Jaarcijfers 2013. Persconferentie. 27 februari 2014

Jaarcijfers 2013. Persconferentie. 27 februari 2014 Jaarcijfers 2013 Persconferentie 27 februari 2014 Jaarcijfers 2013 Rinus Minderhoud, voorzitter raad van bestuur 2013: een bewogen jaar Moeilijke omstandigheden; ruim 2 miljard euro nettowinst LIBOR-schikking:

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2015 2016 31 941 Kredietcrisis 2008/2009 Nr. 12 BRIEF VAN DE ALGEMENE REKENKAMER Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 18 mei

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus EA Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus EA Den Haag > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Directoraat-Generaal Wonen en Bouwen Woningmarkt Turfmarkt 147 Den

Nadere informatie

Internationale vorderingen Nederlandse banken onder druk

Internationale vorderingen Nederlandse banken onder druk Internationale vorderingen Nederlandse banken onder druk De vorderingen van Nederlandse banken op het buitenland zijn onder invloed van de financiële crisis en de splitsing van ABN AMRO in 2007 en 2008

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 33 746 Nederlandse Investeringsinstelling Nr. 7 BRIEF VAN DE MINISTER VOOR WONEN EN RIJKSDIENST Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nadere informatie

Beantwoording Kamervragen 2009Z07254 1

Beantwoording Kamervragen 2009Z07254 1 Beantwoording Kamervragen 9Z7 Vragen van het lid Tang (PvdA) aan de minister van Financiën over de hoge fundingkosten van banken als gevolg van de hoge spaarrentes die banken in Nederland bieden. Vraag

Nadere informatie

Triodos Bank Private Banking

Triodos Bank Private Banking Triodos Bank Private Banking Triodos Bank Private Banking biedt een breed pakket van financiële en niet-financiële diensten aan voor vermogende particulieren, stichtingen, verenigingen en religieuze instellingen.

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 1 Bijlage II Overall conclusie De Nederlandse economie groeit naar verwachting met 1¾% in 1 en met 1½% in 11. De toename van het bbp komt bijna volledig voor

Nadere informatie

Mkb-bankfinanciering in Europees perspectief

Mkb-bankfinanciering in Europees perspectief Mkb-bankfinanciering in Europees perspectief Het Nederlandse mkb ontvangt minder vaak bankleningen dan het mkb elders in de eurozone Relatieve kans op kredietverlening, t.o.v. eurozone (%) -4-8 -12-16

Nadere informatie

Onderzoek non-bancaire financiering 2018

Onderzoek non-bancaire financiering 2018 Onderzoek non-bancaire financiering 2018 Inhoud Samenvatting 3 Verschillende vormen van non-bancaire financiering 4 Crowdfunding 4 Kredietunies 5 Direct Lending 6 MKB Beurs 6 Lease 7 Factoring 7 Totaal

Nadere informatie

Alternatieve financieringen voor middelgrote bedrijven. 24 september 2013 1 1

Alternatieve financieringen voor middelgrote bedrijven. 24 september 2013 1 1 Alternatieve financieringen voor middelgrote bedrijven 24 september 2013 1 1 1 Inhoud Alternatieve vormen van financiering Een Europese Private Placement? Financiering van NPEX Contact: Victor Meijer (victor.meijer@nibc.com)

Nadere informatie

De bank is zelf nog altijd het beste financieringsalternatief voor het MKB

De bank is zelf nog altijd het beste financieringsalternatief voor het MKB De bank is zelf nog altijd het beste financieringsalternatief voor het MKB Seminar alternatieve financieringsvormen MKB Modulair MBA Nyenrode ism LLTB 1 juli 2014, Breukelen H.A. Rijken Vrije Universiteit

Nadere informatie

Kwartaaloverzicht arbeidsmarkt 2005/2

Kwartaaloverzicht arbeidsmarkt 2005/2 Hans Langenberg In het tweede kwartaal van 2005 vond voor het eerst in twee jaar geen verdere daling plaats van het aantal banen. Ook is de werkloosheid gestabiliseerd. Wel was er een stagnatie in de toename

Nadere informatie

Financieren anno 2015 BDO M&A - Debt Advisory Strategisch financieringsadvies

Financieren anno 2015 BDO M&A - Debt Advisory Strategisch financieringsadvies Financieren anno 2015 BDO M&A - Debt Advisory Strategisch financieringsadvies drs. Roel van der Sar RC RV Manager Corporate Finance Debt Advisory Introductie drs. Roel van der Sar RC RV Senior Manager

Nadere informatie

Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA 'S-GRAVENHAGE

Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA 'S-GRAVENHAGE > Retouradres Postbus 20201 2500 EE Den Haag Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 'S-GRAVENHAGE Korte Voorhout 7 2511 CW Den Haag Postbus 20201 2500 EE Den Haag www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

Terugblik. Maandbericht mei 2018

Terugblik. Maandbericht mei 2018 Maandbericht mei 2018 Terugblik Crisis Italië had weinig vat op aandelen in mei, veilige havens floreren Ondanks de politieke onrust in Italië zijn alle modelportefeuilles met een positief rendement geëindigd

Nadere informatie

De impact van banksparen op de Nederlandse bank- en verzekeringssector

De impact van banksparen op de Nederlandse bank- en verzekeringssector De impact van banksparen op de Nederlandse bank- en verzekeringssector De Nederlandse markt voor fiscaal gefaciliteerde vermogensvorming verandert in snel tempo. Sinds de introductie van de Wet Banksparen

Nadere informatie

Vraag Antwoord Scores

Vraag Antwoord Scores Opgave 1 Hoe verdelen we de zorgkosten? 1 maximumscore 2 Stel het bbp op 100 en het totaal van de zorgkosten op 9 9 1,035 24 = 9 2,283328 = 20,55 1 100 1,0132 24 = 136,99 20,55 136,99 100% = 15% (en dat

Nadere informatie

QE in de eurozone: bezit van de zaak, einde van het vermaak?

QE in de eurozone: bezit van de zaak, einde van het vermaak? QE in de eurozone: bezit van de zaak, einde van het vermaak? Komt er QE in de eurozone? Sinds enige maanden wordt er op de financiële markten gezinspeeld op het opkopen van staatsobligaties door de Europese

Nadere informatie

Hypotheek Index Q2 2017

Hypotheek Index Q2 2017 Hypotheek Index Q2 2017 De Hypotheker vergeleek de cijfers in 2017 met die van 2016. Sterke groei jonge huizenkopers Het aandeel jonge starters op de woningmarkt is in het tweede kwartaal van 2017 sterk

Nadere informatie

Perspectief Mid Year Update Economie & Beleggingsstrategie Ineke Valke

Perspectief Mid Year Update Economie & Beleggingsstrategie Ineke Valke Perspectief Mid Year Update Economie & Beleggingsstrategie Ineke Valke Serious Money. Taken Seriously. Actuele stand van zaken Repressie houdt aan Verbeteringen en verslechteringen in Zuid-Europa Regelingen

Nadere informatie

Kwartaalbericht Woningmarkt

Kwartaalbericht Woningmarkt Een veelbelovende oplossing? Werd een aantal jaar geleden het Deense arbeidsmarktmodel als lichtend voorbeeld aangehaald voor het Nederlandse arbeidsmarktbeleid, nu wordt het traditionele Deense hypotheekmodel

Nadere informatie

Samenvatting Naar een dienstbaar financieel stelsel voor iedereen

Samenvatting Naar een dienstbaar financieel stelsel voor iedereen Samenvatting Naar een dienstbaar financieel stelsel voor iedereen Juli 2018 Auteur: H. v. Steenbergen Tel. 06-16143199 / hvsteenbergen@hetnet.nl 1 Inhoud 1. Inleiding 2 2. Rente 3 3. Staatsschuld 3 4.

Nadere informatie

Marktwaarde van de pensioenverplichtingen in het derde kwartaal gestegen van 16.893 miljoen naar 17.810 miljoen ( 15.008 miljoen ultimo Q4 2013).

Marktwaarde van de pensioenverplichtingen in het derde kwartaal gestegen van 16.893 miljoen naar 17.810 miljoen ( 15.008 miljoen ultimo Q4 2013). Kwartaalbericht 2014 Samenvatting Marktwaardedekkingsgraad per 30 september 2014 130,4%, een toename van 0,9%-punt ten opzichte van 30 juni 2014. Over de eerste negen maanden steeg de marktwaardedekkingsgraad

Nadere informatie

Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM

Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Eerste kwartaal 2017-1 januari 2017 t/m 31 maart 2017 Samenvatting: De maandelijkse nominale dekkingsgraad eind maart 2017 is 112,6% en is gestegen ten opzichte

Nadere informatie

Opinieonderzoek toekomst financiële sector

Opinieonderzoek toekomst financiële sector Opinieonderzoek toekomst financiële sector Presentatie afsluitende bijeenkomst 24 november Lessen en vragen voor de toekomst Martijn Lampert 1 Vertrouwen Betekenis (Van Dale): 1. Met zekerheid hopen 2.

Nadere informatie

Kredietverlening aan het mkb

Kredietverlening aan het mkb Kredietverlening aan het mkb Stuurgroep Kredietverlening 2 mei 2012, Den Haag Inleiding en aanleiding Sinds het uitbreken van de financiële en economische crisis in 2007 is er veel aandacht voor kredietverlening

Nadere informatie

Factsheet Kapitaal en toezicht. Kapitaal. Kapitaalbuffers

Factsheet Kapitaal en toezicht. Kapitaal. Kapitaalbuffers Factsheet Kapitaal en toezicht Kapitaal Na de crisis in 2008 was er zowel nationaal als internationaal brede overeenstemming dat de bancaire sector meer dienstbaar en weerbaarder zou moeten worden. Het

Nadere informatie

Datum Betreft Beantwoording kamervragen Van Dijck en Graus, Klaver en Merkies naar aanleiding van het SOMO-rapport

Datum Betreft Beantwoording kamervragen Van Dijck en Graus, Klaver en Merkies naar aanleiding van het SOMO-rapport > Retouradres Postbus 20201 2500 EE Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EE Den Haag Directie Financiële Markten Korte Voorhout 7 2511 CW Den Haag Postbus

Nadere informatie

Uitdagingen voor een financiële sector ten dienste van mens en economie. Financial Forum Gent, 29 mei 1

Uitdagingen voor een financiële sector ten dienste van mens en economie. Financial Forum Gent, 29 mei 1 Uitdagingen voor een financiële sector ten dienste van mens en economie Financial Forum Gent, 29 mei 1 Agenda 19.00u. Welkomstwoord 19.15u. Presentatie door Michel Vermaerke, Gedelegeerd Bestuurder Febelfin

Nadere informatie

Pensioenseminar 2013 speech Joanne Kellermann

Pensioenseminar 2013 speech Joanne Kellermann Pensioenseminar 2013 speech Joanne Kellermann De Nederlandsche Bank ontvangt u vandaag met veel plezier op deze sportieve middag. Pensioenfondsbestuurders en toezichthouders hebben verschillende taken.

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen 1e kwartaal 9 Overall conclusie In de tweede helft van 8 sloeg de kredietcrisis ook in Nederland over naar de rest van de economie. De vooruitzichten voor 9 en 1 zijn in

Nadere informatie

Economische voorjaarsprognoses 2015: herstel wint aan kracht dankzij economische rugwind

Economische voorjaarsprognoses 2015: herstel wint aan kracht dankzij economische rugwind Europese Commissie - Persbericht Economische voorjaarsprognoses 2015: herstel wint aan kracht dankzij economische rugwind Brussel, 05 mei 2015 De economie in de Europese Unie profiteert dit jaar van een

Nadere informatie