Pedagogisch beleid Omgaan met lichamelijkheid en seksualiteit op kindercentra

Transcriptie

1 Pedagogisch beleid Omgaan met lichamelijkheid en seksualiteit op kindercentra Inleiding In dit beleid worden de uitgangspunten en de richtlijnen vastgesteld en handvatten geboden aan pedagogisch medewerkers en unitmanagers in de omgang met lichamelijkheid en seksualiteit op de kindercentra. Uitgangspunten Wij beschouwen het opvangen, verzorgen, opvoeden en begeleiden van kinderen die aan ons zijn toevertrouwd als onze kerntaak. In dit pedagogisch klimaat is het belangrijk oog te hebben voor alle ontwikkelingsgebieden van kinderen, dus ook de seksuele ontwikkeling. Zaken rond seksuele ontwikkeling komen regelmatig aan de orde in de kindcentra. Dat komt omdat kinderen van nature hiermee bezig zijn, maar ook omdat de buitenwereld hen via reclame, internet of televisie, regelmatig confronteert met seksueel getinte woorden en beelden. De seksualisering van de maatschappij. Daarnaast is het onderwerp kinderen en seksualiteit erg beladen voor volwassenen. Wat is een normale seksuele ontwikkeling en wanneer is er sprake van grensoverschrijdend gedrag? Wat is de rol van de pedagogisch medewerker? Theorie Seksuele ontwikkeling speelt al vanaf de geboorte een rol. Je kan deze ontwikkeling zien als een ontdekkingstocht, waarin kinderen hun eigen lichaam en dat van anderen verkennen, sekseverschillen ontdekken en vragen stellen. De seksuele ontwikkeling verloopt in fasen. Dat houdt in dat gedrag en vragen van een kind samenhangen met zijn leeftijd. Tijdens deze fasen ontwikkelt ieder kind zich in zijn eigen tempo en op zijn eigen manier. Er kunnen soms grote individuele verschillen zijn tussen kinderen van dezelfde leeftijd in de soort en de frequentie van seksueel getint gedrag. Er zijn ook kinderen die zich nauwelijks met seksualiteit lijken bezig te houden. Weer andere kinderen laten misschien seksueel gedrag zien dat in eerste instantie niet helemaal bij hun ontwikkelingsfase hoort. Dit kan komen doordat ze zich gewoon wat later of juist wat vroeger ontwikkelen. Onderstaand schema is een leidraad. Uitzonderingen zijn altijd mogelijk. Een beschrijving van de seksuele ontwikkeling is een beschrijving van gemiddelden. Het biedt een houvast voor vaker voorkomend seksueel getint gedrag. Als je weet welk gedrag van kinderen ongeveer past bij een bepaalde leeftijd kan je het beter plaatsen. Niet weten welk seksueel gedrag hoort bij een bepaalde ontwikkelingsleeftijd kan leiden tot paniek en onzekerheid. Het is goed dat je je als professionele opvoeder bewust bent van de seksuele ontwikkeling van kinderen en dat je je realiseert dat kinderen vragen kunnen stellen. 11-ck-10136/ / 8

2 leeftijd Kenmerkende behoeften Kenmerken gedrag Baby s Via huid- en lijfcontact vindt het basisveiligheid en geborgenheid. Behoefte aan lichamelijk contact Verkennen van eigen lichaam via zintuiglijke ervaringen (huid, mond, neus en handen) Peuters Behoefte aan lichamelijk contact Verkennen van het eigen lichaam Interesse in lichaam van anderen Onderzoeken van sekse verschillen Elkaar onderzoeken Aanraken van geslachtsdeel van andere kinderen Masturberen is mogelijk Kleuters Behoefte aan aanraken en bekijken van eigen lichaam en dat van leeftijdsgenootjes. Behoefte aan spannende spelletjes en spelen in verborgen hoekjes (vaak ook op basis van imiteren van volwassen gedrag). Behoefte aan informatie over voortplanting Voldoen aan deze behoeften in spel: doktertje spelen, vadertje en moedertje spelen. Vaak buiten het zicht van volwassenen omdat ze het signaal hebben gekregen dat dit soort spelletjes niet passen binnen de sociale code van het kindcentrum of school. Ontwikkeling van de genderidentificatie (verschil zien en ervaren tussen jongen en meisje). Kinderen 6-8 jaar (seksueel latente periode) Verliefdheid kan een rol gaan spelen, zonder dat daar seksuele gevoelens aan gekoppeld worden. Spelletjes met kinderen van het eigen geslacht hebben een ander karakter dan met kinderen van het andere geslacht. Minder openlijke belangstelling voor elkaars lichaam. Bewustwording van de sociale norm (gevoelens van schaamte) Tekeningen van geslachtsorganen. 11-ck-10136/ / 8

3 Schuine moppen vertellen Gebruik van seksuele woorden (al of niet in rijmpjes) Groepsspelletjes bij het buitenspelen ( meisjespakkertje ) Kinderen 8-10 jaar Verliefdheid wordt gekoppeld aan lichamelijk contact. Tegen elkaar aanzitten, hand in hand lopen. Verkenning seksuele voorkeur. Bekijken en betasten van elkaars geslachtsdelen. Groepsnorm gericht op heteroseksualiteit ( grapjes over homoseksualiteit). Typisch seksespecifiek gedrag van jongens en meisjes. Masturbatie bij vooral jongens neemt toe. Kinderen jaar (pre-puberteit) Verliefdheid Verder ontwikkelen van seksuele voorkeur. Belangstelling voor volwassen seksualiteit Behoefte aan meer privacy Zoenen, tongzoenen en strelen. Erotische beelden kijken op internet, tv. Preutsheid Baby s Baby s ontwikkelen zich in hun eerste jaar door hun omgeving te ervaren via hun zintuigen. Ze onderzoeken de omgeving met hun huid, mond, neus en handen. Huidcontact geeft de baby een gevoel van bevestiging en basisveiligheid. Bovendien ervaart het dat aanraking prettig is. Door in eerste instantie toevallige en willekeurige bewegingen ontdekken ze hun eigen lichaam. Vanaf ongeveer de leeftijd van anderhalf jaar kan een baby meer doelgericht zoeken. Peuters Peuters zijn zich al weer veel meer bewust van hun eigen lichaam. In deze leeftijdsfase wordt de interesse in hun omgeving groter. Ongeveer tussen 2 en 3 jaar is er de ontdekking dat er verschillen bestaan tussen jongens en meisjes. Vanuit nieuwsgierigheid willen ze vaak graag onderzoeken hoe hun vriendje of vriendinnetje er bloot uitziet. Net als baby s hebben peuters behoefte aan lichamelijk contact. Knuffelen en op schoot zitten geeft hen bevestiging/warmte en draagt bij aan de eerder genoemde basisveiligheid. Masturbatie kan leiden tot een orgasme met fysieke kenmerken (rood en/of bezweet hoofd). 11-ck-10136/ / 8

4 Vanaf ongeveer de leeftijd van 3 jaar krijgen kinderen door dat volwassenen geheimzinnig doen over seksualiteit. Kleuters Kleuters gaan verder met het ontdekken van hun eigen lichaam en dat van andere kinderen. De eerste echte vriendschappen gaan ontstaan en dit kan leiden tot seksueel getinte spelletjes; vadertje en moedertje spelen, doktertje spelen. Ook kleuters willen nog steeds graag geknuffeld worden en hebben behoefte aan lichamelijk contact. Naarmate de taalontwikkeling toeneemt, raakt over het algemeen het lichamelijk contact wat meer op de achtergrond. Kinderen in deze fase kunnen een veelheid aan vragen stellen, bijvoorbeeld over voortplanting en waar komen de baby s vandaan. Bij kleuters kan eveneens masturbatie voorkomen. Kinderen tussen ongeveer 6 en 10 jaar In deze leeftijdsfase worden de meeste kinderen wat meer preuts en introvert (ze doen bijvoorbeeld de deur van de wc of de badkamer op slot). De ontwikkeling van seksualiteit is sluimerend (latent) aanwezig. Er is een toenemend begrip voor sociale regels en normen. Vragen over seksualiteit worden vaak aan vertrouwde volwassenen gesteld. In hun morele ontwikkeling kan schaamtegevoel een rol gaan spelen. De latente seksuele ontwikkeling maakt wel dat kinderen spannende spelletjes spelen als meisjespakkertje of het verzinnen of vertellen van vieze moppen. In deze periode worden veel kinderen voor het eerst verliefd. Dat kan op een vriendje of vriendinnetje zijn, maar ook op de juf van school of van de buitenschoolse opvang. Van 10 jaar tot puber Deze fase wordt ook wel aangeduid als de pre-puberteit. Kinderen hebben in deze periode vaak een ambivalente houding. Aan de ene kant zijn ze enorm geïnteresseerd in seksualiteit maar aan de andere kant kan er ook schaamte zijn en hebben ze een gesloten houding over dit onderwerp. Het kan zijn dat ze buiten het zicht van volwassenen experimenteren (bijvoorbeeld met tongzoenen). Kinderen in deze fase worden seksueel actiever. Langzaam groeien de kinderen naar de puberteit met de eerste lichamelijke veranderingen. Over hun veranderende lichaam kunnen kinderen onzeker worden. Seksuele opvoeding De meeste jonge kinderen zijn onbevangen over seksualiteit. Ze kennen nog geen schaamte. Bij kinderen is geen sprake van erotiek. Bij volwassenen is dit wel het geval, daardoor is de beleving van ouders en opvoeders anders en kan er dus een andere lading ontstaan. Voor volwassenen kan het lastig zijn om over dit onderwerp te praten of er op een goede manier op te reageren. Maar het is wel belangrijk om dit onderwerp te bespreken met kinderen, het liefst van jongs af aan. Als een kind ervaart dat er antwoorden zijn op vragen en als het weet hoe je dingen benoemt dan schept dat een open klimaat. Op die manier krijgt seksuele opvoeding een plaats in de gehele opvoeding. Als volwassene leer je een kind bepaalde vaardigheden, stimuleer je een positief zelfbeeld en is er 11-ck-10136/ / 8

5 respect voor grenzen (het overnemen van de gangbare waarden en normen). Kortom, de weerbaarheid van een kind wordt hiermee vergroot. Seksuele opvoeding bestaat in de praktijk voor een belangrijk gedeelte uit bijsturen van het gedrag. Jonge kinderen moeten bijvoorbeeld leren hoe zij de geslachtsorganen noemen. Kinderen moet uitgelegd worden dat je niet alles in het openbaar kan doen. Daarnaast bestaat seksuele opvoeding ook uit het geven van voorlichting die aansluit bij de leeftijd en de ontwikkelingsfase. Uit onderzoek dat gedaan is naar de benamingen voor geslachtsdelen zoals die in Nederland door kinderen worden gebruikt, worden voor een jongen de volgende benamingen het meest genoemd: piemel, plasser, penis. Voor meisjes zijn deze: plasser, spleetje, vagina. Richtlijnen Pedagogisch medewerkers die met kinderen werken weten dat zij op allerlei manieren met lichamelijkheid en seksualiteit bezig zijn. De meeste seksueel getinte spelletjes van kinderen horen gewoon bij hun seksuele ontwikkeling. Er is echter seksueel getint gedrag dat we als grensoverschrijdend seksueel gedrag kunnen benoemen. Met behulp van observaties door de pedagogisch medewerkers wordt bepaald of en in hoeverre er sprake is van grensoverschrijdend gedrag en begeleiding noodzakelijk is. Persoonlijke waarden van pedagogisch medewerkers kunnen daarbij ook een rol spelen. Observaties worden daarom altijd met een collega pedagogisch medewerker besproken teneinde een zo objectief mogelijk beeld te krijgen. Indien hieruit blijkt dat interventie nodig is, wordt de unitmanager geïnformeerd, die het gedrag bespreekbaar maakt met de ouders. Er zijn richtlijnen om te kijken of seksueel gedrag van kinderen op de groep op een of andere wijze niet goed is voor de individuele kinderen en de groep. Om zo objectief mogelijk te observeren gebruik je de volgende checklist om vervolgens te bepalen hoe je dit gedrag kan begeleiden: Past het gedrag binnen de seksuele ontwikkeling en de leeftijd van het kind? Schaadt het gedrag een kind of de groep in zijn geheel (is er sprake van dwang of gevaar)? Is het gedrag veilig en verantwoord voor de (lichamelijke en geestelijke) gezondheid? Is er meer aan de hand (heeft het kind onderliggende problemen)? Spelregels Door kinderen spelregels te leren, keur je hun gevoelens niet af, maar leer je ze hoe ze daarmee om kunnen gaan. Dat heet seksueel opvoeden. Kinderstad hanteert de volgende spelregels: Kinderen mogen elkaar geen pijn doen; doe nooit voorwerpen (zoals potloden, vingers, thermometer, etc.) in lichaamsopeningen (zoals neusgaten, vagina, poepgaatje, oren, etc.) omdat je dan iets kunt beschadigen. Kinderen mogen elkaar niet dwingen; dwing een ander nooit om mee te doen als hij of zij dat niet wil, en probeer ook niet om hem of haar over te halen. Ieder kind is de baas over zijn of haar eigen lichaam. 11-ck-10136/ / 8

6 Iedereen moet het mogen zien wat kinderen doen; doe niks stiekem. Maak elkaar niet bang. Als pedagogisch medewerker is het goed om het volgende in de gaten te houden: Zorg dat het leeftijdsverschil niet te groot is (2 à 3 jaar is te veel) omdat er anders al snel een machtsverschil ontstaat, waardoor het jongere kind kan instemmen met iets wat het toch liever niet wil. Een goede aanvulling in dit geheel is de Ondergoedregel De Ondergoedregel is een eenvoudige richtlijn die ouders¹ en opvoeders (lees pedagogisch medewerkers) helpt om kinderen uit te leggen waar ze door anderen niet mogen worden aangeraakt en hoe ze kunnen reageren. Wat is De Ondergoedregel? Heel eenvoudig: anderen mogen een kind niet aanraken op plekken die normaal gesproken met ondergoed zijn bedekt. En kinderen mogen anderen daar ook niet zomaar aanraken. De Ondergoedregel is met name ontwikkeld om in andere situaties dan wanneer het om verzorging en verschoning gaat een duidelijke richtlijn te hanteren en over te brengen op kinderen. De Ondergoedregel helpt ook om kinderen uit te leggen dat zij de baas over hun eigen lichaam zijn, dat er goede en slechte geheimen bestaan en dat er goede en slechte manieren van aanraken bestaan. Voor hun weerbaarheid is het belangrijk dat kinderen weten dat ze ergens ja of nee tegen mogen zeggen. Weerbaarheid houdt in dat ieder kind de baas is over de intimiteit van zijn eigen lichaam Uit: De ondergoedregel maakt deel uit van een campagne die gelanceerd is door de Raad van Europa. De belangrijkste regels op het gebied van seksuele opvoeding komen overeen met de afspraken die we ook met elkaar maken op het gebied van de sociale omgang; respectvol omgaan met elkaar, elkaar niet uitlachen of pesten, geen pijn doen en elkaar niet dwingen of manipuleren. Omgaan met vragen en seksueel getint gedrag De seksuele ontwikkeling gaat de gehele dag door. Kinderen doen op allerlei momenten ervaringen op en leren keuzes te maken op dit gebied. Als pedagogisch medewerker ondersteun je de kennis van het eigen lichaam door woorden te geven aan de geslachtsdelen en aan de gevoelens die je bij kinderen ziet. Je benoemt het verschil tussen jongens en meisjes wanneer je merkt dat kinderen daar aandacht voor hebben. Je probeert antwoord te geven op vragen van kinderen. Je benoemt wat kinderen met elkaar doen en helpt kinderen met het stellen van grenzen aan elkaar. Dus je biedt ruimte maar stelt ook grenzen aan seksueel getint gedrag en dat kinderen met respect rekening houden met elkaar. Ieder kind heeft recht op privé. Als pedagogisch medewerker heb je een voorbeeldfunctie in het overdragen van waarden op dit gebied. 11-ck-10136/ / 8

7 Als pedagogisch medewerker heb je hierin een taak om dit zo goed mogelijk te begeleiden. Een aantal tips kunnen hierbij zijn: Praat met kinderen over lichamelijkheid en seksualiteit. Geef positieve informatie. Wees open en eerlijk. Geef ook informatie als kinderen geen vragen stellen. Stel regels op en leer kinderen zichzelf en anderen te respecteren. Corrigeer indien nodig seksueel getint gedrag. Omgaan met diversiteit We wonen in een land met mensen uit diverse culturen, religies en met verschillende meningen. Er is dan ook een diversiteit aan opvattingen over lichamelijkheid, intimiteit en seksualiteit. Ook in de kinderopvang zien we dit uiteraard waar we met collega s, kinderen en ouders van allerlei achtergronden te maken hebt. Behalve verschillen zijn er ook overeenkomsten tussen opvoeders. Verschillen zijn geen probleem. Zolang we die verschillen maar herkennen en erkennen. En met respect en vanuit gelijkwaardigheid benaderen. Omgaan met diversiteit betekent; Positief denken. Kijken naar overeenkomsten. Praten met elkaar. Openstaan voor ideeën. Communicatie met ouders Als pedagogisch medewerker heb je een belangrijke opvoedende rol. Je hebt samen met ouders een gezamenlijk doel; dat het goed gaat met het kind. Ook op het gebied van seksuele ontwikkeling. Maar hoe weet je nu hoe ouders thuis omgaan met seksualiteit en intimiteit? In de praktijk blijkt dat hier heel verschillend (divers) mee om wordt gegaan. Het helpt als je een ouder bij aanvang van een gesprek uitlegt dat seksualiteit voor een kind een belangrijk onderdeel is van zijn totale ontwikkeling. Daarnaast is het belangrijk dat je op de hoogte bent van hun achtergrond (cultuur, religie). Als pedagogisch medewerker kijk je naar de ontwikkeling van het kind en naar de kinderen in de groep. Door de verschillende wensen van ouders kan dit in de praktijk betekenen dat je niet aan alle individuele verwachtingen kan voldoen. Als pedagogisch medewerker houdt je zoveel mogelijk rekening met de wensen van ouders. Het is van belang met ouders in gesprek te komen en te blijven over de seksuele ontwikkeling Het allerbelangrijkste is open kaart spelen en blijven communiceren. Overleg met ouders en wees open en eerlijk over seksueel getint gedrag van hun kind of bespreek dit als je merkt dat hun kind bezig is met dit onderwerp. 11-ck-10136/ / 8

8 Als ouders een heel andere visie hebben op seksualiteit dan kan je daar op een volgende manier op reageren. In eerste instantie is het van belang dat je ouders informeert over het gedrag dat hoort bij de ontwikkelingsleeftijd. Bespreek vervolgens hoe je binnen de kinderopvang dit gedrag begeleidt en zoek samen met ouders een goede afstemming hierin. Het kan voor ouders geruststellend zijn als ze horen dat het gedrag van hun kind niet afwijkt en dat er een professionele houding en begeleiding vanuit de kinderopvang zal zijn. Vanuit deze professionele houding kan je aangeven wat de het beleid van de organisatie is en hoe de spelregels geformuleerd zijn. Samenvattend; wat is belangrijk in een gesprek met ouders; Geef informatie over seksuele ontwikkeling als onderdeel van de totale ontwikkeling van een kind. Geef aan dat seksuele ontwikkeling er bij hoort. Vraag hoe ouders er thuis mee omgaan. Vertel het beleid van de Kinderstad. Probeer een zo goed mogelijk afstemming te vinden tussen de wensen van ouders en het beleid van Kinderstad. Geraadpleegde literatuur: Singer, E. en Kleerekoper, L. (2009) Pedagogisch Kader Kindercentra 0-4 jaar, Maarssen, Elsevier Gezondheidszorg Schreuder, L. e.a. (2010) Pedagogisch Kader Kindercentra 4-13 jaar, Utrecht, NJI en Kohnstamminstituut Zwiep, C.S. (2010). Doktertje spelen en zo. Omgaan met lichamelijkheid, intimiteit en seksualiteit. Amsterdam, Elseviers Gezondheidszorg PPSI-Informatieblad (2009), Utrecht, Seksueel gedrag op de basisschool, Project Preventie Seksuele Intimidatie Raad van Europa, (2010), BOO, (2006) Werk in uitvoering, Kinderen en seksualiteit, V1,0 Gerelateerde pagina s: Algemeen pedagogisch beleidsplan Protocol vermoeden kindermishandeling Protocol seksueel misbuik in kindercentra Beleid ongewenste omgangsvormen Gedragsregels Beroepscode kinderopvang ¹ Voor de leesbaarheid gebruiken we de term ouders, hierbij bedoelen we ouders/verzorgers 11-ck-10136/ / 8