Lectoraat Cybersafety. NHL Hogeschool. Politie Academie

Transcriptie

1 Lectoraat Cybersafety NHL Hogeschool & Politie Academie Jaarverslag 2013 Prof. dr. W.Ph. Stol Mei 2014

2 Inhoud: 1. Inleiding Missie, ambitie en doelen Missie en ambitie Doelen Samenstelling van het lectoraat Directe bijdrage aan onderwijs Vertrekpunten Geleverde directe bijdrage aan het onderwijs Professionalisering van docenten Vertrekpunten Bijdrage aan professionalisering van docenten Kennisdiensten voor het beroepenveld Vertrekpunten Realisatie van kennisdiensten voor het beroepenveld Kenniscirculatie Vertrekpunten Realisatie aangaande kenniscirculatie Externe positionering van het lectoraat Vertrekpunten Externe positionering Lectoraat in de media Lectoraat in landelijk beleid en politiek Begroting Vertrekpunten Realisatie begroting Bijlage 1: staat van baten en lasten 2013 (realisatie)... 17

3 1. Inleiding Op 1 september 2004 start aan de NHL Hogeschool (NHL) het lectoraat Integrale Veiligheid ( ), verbonden aan de opleiding Integrale Veiligheid. Het lectoraat heeft als één van de inhoudelijke hoofdlijnen Veiligheid en technologie. Speciaal gaat de aandacht uit naar veiligheid in cyberspace (cybersafety). Signalen uit het werkveld wijzen op een fors kennistekort op dit terrein, tegelijk laat een marktverkenning zien dat er bijzonder weinig onderzoekers zijn die zich vanuit een sociaalwetenschappelijk perspectief op dit thema toeleggen. In 2008 kiest de NHL er voor zich te profileren op de speerpunten livability & creative technologies. In Cybersafety komen beide speerpunten tot uitdrukking, dus ook gezien vanuit NHL beleid is Cybersafety in 2008 een goede keuze voor een nieuw lectoraat. Op 1 september 2008 gaat het NHL lectoraat Integrale Veiligheid verder als het lectoraat Cybersafety ( ). De verbondenheid met de opleiding Integrale Veiligheid blijft. Op 1 juni 2009 wordt de lector Cybersafety aangesteld aan de Open Universiteit (OU) als bijzonder hoogleraar Politiestudies met bijzondere aandacht voor vraagstukken van cybersafety. Daarmee bundelen NHL en OU hun krachten op dit thema. Op 30 november 2010 wordt het lectoraat gevisiteerd door een externe beoordelingscommissie. Die rapporteerde haar bevindingen in een rapport op 14 maart De commissie schrijft dat het lectoraat Cybersafety floreert en dat De samenvattende conclusie is: ga door op de ingeslagen weg. Als inhoudelijke verbeterpunten noemt de commissie: het uitbreiden en verstevigen van contacten in de regio, het uitwerken van de onderzoekslijn bedrijf en cybersafety en het uitbouwen van het internationale netwerk. Op 15 februari 2011 sluiten NHL en Politieacademie een samenwerkingsovereenkomst aangaande cybersafety. Sindsdien is het lectoraat een gezamenlijk lectoraat van beide kennisinstellingen en is de lector zowel lector aan de NHL als aan de Politieacademie (PA). Het lectoraat dient vanaf dat moment dus bij te dragen aan de organisatiedoelstellingen van de NHL, de PA en de OU. Omdat het lectoraat succesvol is in onderzoek en onderwijs en voorziet in een kennisbehoefte in het beroepenveld, krijgt het lectoraat per 1 september 2012 een tweede termijn ( ), waarbij NHL, PA en OU hun samenwerking aangaande het lectoraat op dezelfde wijze voortzetten. Onderhavig jaarverslag gaat over het kalenderjaar In dit jaarverslag komen aan de orde: de directe bijdrage van het lectoraat Cybersafety aan het onderwijs (paragraaf 3), bijdrage aan de professionalisering van docenten (4), uitvoering van kennisdiensten voor het beroepenveld (5), kenniscirculatie (6), de positionering van de lectoraat (7), en de begroting 2013 (8). Eerst echter, bij wijze van achtergrondschets, een paragraaf over de doelen zoals vastgelegd bij de aanvang van de tweede termijn van het lectoraat. 2. Missie, ambitie en doelen 2.1 Missie en ambitie Het lectoraat Cybersafety heeft als maatschappelijke missie het leveren van een bijdrage aan de veiligheid in cyberspace, in het bijzonder in de Nederlandse context. Het lectoraat levert haar bijdrage middels hoogwaardig, onafhankelijk en praktijkgericht veiligheidskundig onderzoek ten gunste van het veiligheidsonderwijs en de veiligheidspraktijk. 1

4 Het lectoraat wil haar toonaangevende positie in Nederland op het gebied van cybersafety behouden en versterken, onder meer door in verschillende samenwerkingsverbanden een initiërende en constructieve bijdrage te leveren (onder meer via CyREN en CyREN jeugd; zie In de loop van de lectoraatsperiode verwerft het lectoraat zich een degelijker internationale reputatie, hetgeen blijkt uit sterker wordende internationale relatienetwerken (aansluiting bij een of meer relevante communities), samenwerkingen en publicaties. 2.2 Doelen Het lectoraat Cybersafety werkt aan haar missie aan de hand van drie hoofddoelen: 1. Werken aan een consistent onderzoeksprogramma Cybersafety. 2. Realiseren van een structurele, substantiële bijdrage aan veiligheidsonderwijs, ten gunste van het onderwijsniveau en de praktijkgerichtheid ervan. 3. Realiseren van een kennisbijdrage aan de beroepspraktijk. 3. Samenstelling van het lectoraat In 2013 was het lectoraat het grootste deel van het jaar als volgt samengesteld: 1 lector/hoogleraar (Wouter Stol, 1,0 fte) 1 postdoc (Sanneke Kloppenburg, 0,6 fte) 5 promovendi (Joyce Kerstens, Sanne Boes, Jurjen Jansen, Rutger Leukfeldt, Sven Kiljan, totaal 5,0 fte) 3 docent onderzoekers (Sander Veenstra, Renske Zuurveen, Erik Prins, totaal ongeveer 1,4 fte) 1 office manager (Marja Blok, 0,6 fte) Totaal: plm. 8,6 fte. Daarbij zij opgemerkt: de lector Wouter Stol is voor 0,6 fte verbonden aan de NHL (waarvan 0,2 gedetacheerd aan de OU) en voor 0,4 aan de PA; de postdoc Sanneke Kloppenburg verzorgt naast onderzoek voor 0,4 fte NHLonderwijs, de vijf promovendi hebben geen vaste onderwijstaak maar geven wel gastcolleges en begeleiden incidenteel wel studenten, de drie docent onderzoekers verzorgen naast onderzoek ook NHL onderwijs: - Sander Veenstra voor 0,4 fte bij Integrale Veiligheid, - Renske Zuurveen voor 0,3 fte bij Integrale Veiligheid, - Erik Prins voor plm. 0,9 fte bij HBO Rechten, de office manager verricht voor 0,4 fte andere taken binnen het instituut EcMa. In 2013 is een postdoc aangetrokken (per 1 mei) om te zorgen voor meer senioriteit binnen het lectoraat, mede bedoeld voor het schrijven van subsidieaanvragen en het uitbouwen van het internationale netwerk. 4. Directe bijdrage aan onderwijs 4.1 Vertrekpunten Bij de start van de tweede termijn van het lectoraat is over het leveren van een bijdrage aan het onderwijs vastgelegd: Het lectoraat moet bijdragen aan de kwaliteit van veiligheidsonderwijs. Middels toegepast onderzoek van wetenschappelijke kwaliteit werkt het lectoraat aan kennisvermeerdering in het vakgebied, zodanig dat 2

5 studenten direct zelf die kennis opdoen of dat de opgedane kennis toegankelijk is voor overdracht aan studenten: a. Studenten participeren in het onderzoeksprogramma van het lectoraat. b. Docenten die aan NHL/PA veiligheidsonderwijs verzorgen, kunnen participeren in het onderzoeksprogramma van het lectoraat (professionalisering). c. Het lectoraat initieert de ontwikkeling van veiligheidsonderwijs. Bijvoorbeeld: in 2011 verscheen de tweede, geheel heziene druk van het Basisboek Integrale Veiligheid; in 2012 verscheen een Engelstalige inleiding in digitale veiligheid: Cybersafety: an Introduction; en in 2013 is gewerkt aan een multimediaal e boek voor methodenonderwijs. Het lectoraat werkt aan de kwaliteit van het onderwijs door daaraan zelf een directe bijdrage te leveren (onderwijs geven, studenten begeleiden bij stage en/of afstuderen, en ontwikkelen van onderwijs) en op twee manieren langs indirecte weg: professionalisering van docenten en het schrijven van onderwijsmateriaal (kenniscirculatie). Deze paragraaf gaat verder over de directe bijdrage. De professionalisering komt aan bod in paragraaf 4, de kenniscirculatie in paragraaf Geleverde directe bijdrage aan het onderwijs De door het lectoraat Cybersafety in 2013 geleverde directe bijdrage aan het NHLonderwijs bestaat uit: - het begeleiden van studenten bij stage en/of afstuderen; - het in het kader van stage of afstuderen meewerken van NHL studenten aan praktijkonderzoek van het lectoraat; - het geven van gastcolleges tijdens NHL onderwijsprogramma s die worden verzorgd vanuit NHL onderwijs; - het ontwikkelen en/of verzorgen van NHL onderwijsprogramma s. Het lectoraat Cybersafety begeleidde de volgende studenten bij hun afstuderen: - Remco van Rennes (Integrale Veiligheid). Een onderzoek naar de werkwijze van van de publiek private samenwerking Electronic Crime Task Force en een inventarisatie van sterke en zwakke punten. - Dick Dreves (deeltijd Integrale Veiligheid). Onderzoek naar het gebruik van officiele en niet officiële politie Twitteraccounts. In het kader van de minor Cybersafety hebben de volgende studenten (begeleid door het lectoraat) de volgende rapportages opgeleverd: - Inzet van Twitter door wijkagenten. Door: Jorgo Leermakers (IV extern), Vincent Stegenga (Integrale Veiligheid), Ingrid Wijnja, Mandy Mensen (beide Forensic Science). - Phishing: Een onderzoek naar phishing, de gehanteerde methoden, de veroorzaakte schade en de voorlichting. Door: Joël van Harten, Wiebren Kloosterman, Annelies Pietersma (alle drie Integrale Veiligheid), Marianne Siesling, Jorrit van Vaals (beide HBO Rechten). - Netwerkpartners politie 3 noord: onderzoek naar bedrijven welke mogelijk een rol kunnen spelen bij gegevensverzameling op het gebied van hacken voor de politie 3 noord. Door: Hilgur Demmer (hbo rechten), Remco van Rennes (Integrale Veiligheid), Marijke Damsma, Ulrike Soos (beide Forensic Science). 3

6 - Social media en opsporingsonderzoeken. Door: Ilja Brander (Informatica), Justin Moody, Bart Driessen (beide Forensic Science), Melissa Bergsma (HBO Rechten). [onvoldoende] - Iets dat niemand weet Een onderzoek naar de effecten van een theatervoorstelling over grooming. Door: Anne Adema (lerarenopleiding maatschappijleer), Amber Hopster, Sytske van der Vegt (beiden Forensic Science), Daniëlle van der Wei, Kenneth van Oossanen (beiden Integrale Veiligheid). - Onderzoeksopdracht theatervoorstelling Iets dat niemand weet. Door: Ciska Dussenbroek, Josephine Plemper, Lana Span (alle drie Integrale Veiligheid), Debbie Smith (Forensic Science). - Onderzoek Landelijk meldpunt internet oplichting. Door: Erwin Rombout, Tom Estié, Martijn Zwaga (alle drie Integrale Veiligheid) - Mark Hoogewerf, Kevin de Boer (alle vier Integrale Veiligheid), Albert Menno Laffra (Forensic Science). - Intake cybercrime bij de politie Noord Nederland. Een onderzoek naar de implementatie van een handreiking en training over cybercrime en de effecten hiervan op het intakeproces bij de politie Noord Nederland. Door: Tim Dros, Marcel De Jong, Monica Van Der Meer, Anne Marije Perdok,, Ando Wardanian, Jur Wieringa (allen Integrale Veiligheid). - Aard en omvang van phishing. Door:, Jelmer Pijpers (Forensic Science), Jeroen Riezebos, Niels Rotman (Integrale Veiligheid extern) Nick Roskam, Geert Braaksma, Jeffrey Witteveen (alle drie Integrale Veiligheid). - De juridische grenzen van het gebruik van social media door de politie. Bram van der Velden (Integrale Veiligheid), Fatna Zbir, Cilia van den Akker, Nynke Andringa, Marga Huitema (alle vier HBO rechten). - De inzet van social media bij crisisbeheersing. Door: Onur Ozay, Gijs Runneboom (alle twee Integrale Veiligheid extern), Vincent Ruers, Kees Haanstra, Luuk Verhoeff (alle drie Integrale Veiligheid), Mariska Lemmers (European Studies). - De inzet van social media tijdens een crisis. Een onderzoek naar social media gebruik van Veiligheidsregio Fryslân. Door: Martijn Poel, Glenn Saber, Paul Masséus, Geart de Vries, Marco Hiemstra (alle vijf Integrale Veiligheid), Jeffrey Groen (Forensic Science) In 2013 verzorgde het lectoraat de volgende gastcolleges tijdens NHL onderwijsprogramma s: - Gastcollege voor studenten van de minor Cybersafety over Jongeren, Risico s en Social Media - Masterclass voor eerstejaarsstudenten ECMA over het doen van onderzoek naar cybercriminaliteit - Gastcollege voor studenten van de minor Cybersafety over beschermende maatregelen - In het kader van de minor Social Media: Cybercrime: Victimization and Perpetration in Cyberspace. - In het kader van de minor Recht & Internet van de studierichting HBO Rechten: Workshop Onderzoeksvaardigheden In 2013 verzorgde het lectoraat de volgende gastcolleges aan de PA te Apeldoorn: PA Politiekunde (door Wouter Stol), PA Recherchekunde (door Wouter Stol). 4

7 PA Seminar (door Wouter Stol) PA MSc in Policing (door Wouter Stol) Colleges door het lectoraat in het kader van de minor Cybersafety (3e en 4e jaars studenten): - Startbijeenkomst - Inleiding cybercrime + Praktijkvoorbeelden onderzoek - Praktijkvoorbeelden onderzoek en cybercrime - Jeugd en cybersafety: inleiding + online seksuele activiteiten - Jeugd en cybersafety: financiële criminaliteit en cyberpesten - Uitleg onderzoeksopdracht - Het meten van cybercrime - Internet en criminologische theorieën - Techniekfilosofie en gedragsregulering - Politie en bestrijding van cybercrime - Beschermende maatregelen - strafrechtelijke afhandeling van cybercrime - cyberpesten - verklaren van wangedrag in cyberspace De directe bijdrage aan het onderwijs omvat ook het ontwikkelen en het in de ontwikkelfase verzorgen van onderwijs. In 2013: - Coördineerde het lectoraat de minor Cybersafety en verzorgde een substantieel deel van de inhoud. - Coördineerde het lectoraat de onderwijsmodule Community Safety en vezorgde een substanhtieel deel van de inhoud. Binnen die onderwijsmodule wordt studenten inzicht geboden in de grondbeginselen van de criminologie, penologie en het Strafrecht. Daarnaast voeren zij in projectgroepen onderzoek uit. - Leverde het lectoraat een bijdrage aan de ontwikkeling van de minor Recht en Internet. Studenten moeten binnen die minor beroepsrelevante onderzoeksopdrachten uitvoeren. - De ontwikkeling van onderzoeksworkshops die zijn toegepast in de minor recht en internet (HBO Rechten), de module community safety (Integrale Veiligheid) en de minor cybersafety (Integrale Veiligheid) - Zette het lectoraat de samenwerking voort met de Donau Universität Krems (Oostenrijk), in de richting van een MSc Social Media Practice & Cybersafety. 5. Professionalisering van docenten 5.1 Vertrekpunten Bij de start van het lectoraat is over het leveren van een bijdrage aan de professionalisering van docenten vastgelegd: Docenten die aan NHL/PA veiligheidsonderwijs verzorgen, kunnen participeren in het onderzoeksprogramma van het lectoraat (professionalisering). Zie ook par

8 5.2 Bijdrage aan professionalisering van docenten In 2013 leverden verschillende NHL docenten een aandeel in de door het lectoraat geïnitieerde minor Cybersafety. - van de personen die voor een vast deel van hun werktijd zijn verbonden aan het lectoraat (zie par. 3): Jurjen Jansen, Sander Veenstra, Joyce Kerstens, Sanneke Kloppenburg, Wouter Stol en Sven Kiljan; - van de personen die niet voor een vast deel van hun werktijd zijn verbonden aan het lectoraat maar wel zijn verbonden aan de opleiding Integrale Veiligheid: Tilly Boerma, Sander Hupkes en Marika Toutenhoofd. Het lectoraat draagt bij aan de NHL doelstelling om te komen tot een hoger percentage gepromoveerde medewerkers: 1. Na toekenning van de RAAK subsidie voor het onderzoek Jeugd en Cybersafety in 2009 is Joyce Kerstens voor haar volledige werktijd benoemd tot projectleider van dat onderzoek, tevens haar promotieonderzoek. Deze benoeming impliceert dat Joyce Kerstens niet meer als docent beschikbaar is voor de reguliere onderwijsplanning. Wel blijft ze haar aandeel leveren aan het onderwijs door het begeleiden van studenten (stage, afstuderen) en het verzorgen van colleges. 2. Op 1 april 2012 startte het Kennisprogramma Veiligheid Digitaal Betalingsverkeer (KVDB), in het kader waarvan vier promotieonderzoekers zijn aangesteld bij het lectoraat. Ook zij dragen bij aan NHL onderwijs via het begeleiden van studenten en het verzorgen van colleges. De lector treedt op als promotor van vijf promovendi: - Joyce Kerstens ( Jeugd en Cybersafety ), met co promotor Trijntje Völlink (OU). - Jurjen Jansen ( Klanten van banken en veiligheid internetbankieren ), met copromotor Nicolien Kop (PA). - Rutger Leukfeldt ( Georganiseerde cybercrime en internetbankieren ), met copromotor Nicolien Kop (PA). - Sven Kilkjan ( Technische beveiliging van internetbankieren ), met medepromotor Marko van Eekelen (OU en RUN). - Sanne Boes ( PPS en veiligheid van internetbankieren ), met medepromotor Evert Stamhuis (OU). In 2013 is de lector lid van het dagelijks bestuur van het landelijk Netwerk van Samenwerkende Kennisinstellingen voor Veiligheid ( netwerk.nl). Het in het SKV convenant vastgelegde doel van het SKV netwerk is de verdere professionalisering van veiligheid als vakgebied. Activiteiten in dat verband zijn: Tijdschrift voor Veiligheid (TvV, Basisboek Integrale Veiligheid ( Publicatiereeks Veiligheidsstudies ( De lector is lid van de reactieraad van het TvV, hoofdredacteur van het Basisboek en redactielid van de Publicatiereeks. Langs deze weg draagt het lectoraat bij aan de (landelijke) professionalisering van docenten op het vakgebied van veiligheid. Docenten van verschillende hogescholen worden met elkaar in contact gebracht en onderlinge kennisuitwisseling wordt gestimuleerd (bv. redactiewerk voor TvV, publicatiereeks); kennis over het vakgebied wordt gebundeld en komt zo ter beschikking 6

9 voor de docenten (TvV, Basisboek IV, publicatiereeks) en docenten worden gestimuleerd tot zelf publiceren (TvV, Basisboek). Los van het SKV netwerk startte het lectoraat het Cybersafety Research and Education Network (CyREN; Dit netwerk is primair een ontmoetingsplaats voor docenten en professionals op het gebied van Cybersafety. Docenten en onderzoekers van kennisinstellingen vinden elkaar en het beroepenveld vindt hier de experts op Cybersafety gebied. CyREN biedt een website met een overzicht van deelnemende kennisinstellingen op het vlak van Cybersafety. Ook in 2013 onderhield het lectoraat dit netwerk. Op 9 december 2013 organiseerde het lectoraat i.s.m. Universiteit Twente een CyREN Netwerkbijeenkomst. In het kader van het onderzoeksprogramma Jongeren & Cybersafety is een daarop aanvullend kennisnetwerk opgebouwd: CyREN Jeugd. Dat is een netwerkorganisatie van allerlei mensen die zich beroepsmatig bezighouden met het bevorderen van de veiligheid voor kinderen en jongeren in cyberspace. De kennispartners van CyREN komen uit verschillende organisaties, uit verschillende beroepsgroepen en uit verschillende wetenschappelijke disciplines ( jeugd.nl). Naast het bovengenoemde omvat professionalisering ook diverse activiteiten die lectoraatsleden ondernemen in hun rol als onderzoeker. Te denken valt aan het bezoeken van congressen en netwerkbijeenkomsten, aan werkbezoeken en natuurlijk het opdoen van ervaring met onderzoek. Afzonderlijke activiteiten van diverse onderzoekers zijn o.a.: - Behalen van Pedagogische en Didactische Bekwaamheid - Verzorgen gastcolleges - Uitvoeren promotieonderzoek - Participeren in kennisnetwerk van de nationale politie 6. Kennisdiensten voor het beroepenveld 6.1 Vertrekpunten Bij aanvang van het lectoraat is over het leveren van kennisdiensten aan het beroepenveld opgenomen dat het lectoraat invulling geeft aan een consistent onderzoeksprogramma Cybersafety en dat zij een kennisbijdrage levert aan de beroepspraktijk. Het begrip kennisbijdrage is wat breder dan kennisdiensten, want dat laatste begrip verwijst enkel naar onderzoek in opdracht van (betaald door) het werkveld. Het begrip kennisbijdrage omvat ook onbetaalde activiteiten, zoals bijvoorbeeld een expertmeeting onder CyREN vlag. In de financiële paragraaf van de startnotitie staan drie geldstromen onderscheiden voor de financiering van het lectoraat: een eerste geldstroom welke bestaat uit een bijdrage vanuit het NHL budget; een tweede geldstroom welke bestaat uit (bijvoorbeeld RAAK) subsidies die het lectoraat verwerft voor onderzoek in de lijn van haar onderzoeksprogramma; en een derde geldstroom welke bestaat uit inkomsten die het lectoraat verwerft middels opdrachtonderzoek. De eerste geldstroom wordt niet gebruikt voor het financieren van een compleet onderzoek. Wel wordt de eerste geldstroom gebruikt voor acquisitie van tweede en derde geldstroom, en wordt de eerste geldstroom gebruikt voor het realiseren van vooronderzoek en eventueel het co financieren van onderzoek. De derde geldstroom gaat steeds zoveel mogelijk om onderzoek in de lijn van het onderzoeksprogramma. Het onderzoeksprogramma in de eerste termijn van het lectoraat ( ) omvatte drie lijnen: 7

10 1. Patronen en trends in Cybercrime 2. Jeugd en Cybersafety 3. Bedrijf en Cybersafety Zoals gepland bij aanvang van de eerste termijn, lag het accent in het onderzoeksprogramma op verkennend onderzoek met (dus) een brede scope. Dat was logisch, gezien de beschikbare kennis op dit terrein bij aanvang van de eerste termijn. Als er nog weinig bekend is, dan ligt het uitvoeren van breed opgezet, exploratief onderzoek immers voor de hand. Inmiddels is er wel iets gewijzigd in de kennisvoorraad inzake cybersafety in Nederland en het lectoraat had daar, in samenwerking met anderen, een duidelijk aandeel in. Het lectoraat publiceerde in de periode enkele verkennende onderzoeken: onderzoek naar de intake van cybercrime (Toutenhoofd e.a., 2009; in opdracht van het PAC), onderzoek naar de omvang van het werkaanbod cybercrime in politiedossiers (Domenie e.a., 2009; i.o.v. het PAC), een inhoudelijke verkenning naar cybercrime in politiedossiers (Leukfeldt e.a., 2010; PAC), een verkenning van illegale handel in kunst en cultuurvoorwerpen op internet (Van Ham e.a., 2011; ministerie van OC&W) 1, een landelijk onderzoek naar slachtofferschap cybercrime onder burgers in Nederland (Domenie e.a.; KLPD/PAC), landelijk onderzoek naar jeugd en veiligheid in de digitale wereld (Kerstens & Stol, red.; RAAK). Ook zijn in die periodie drie meer toegespitste studies verschenen: een evaluatie van filteren en blokkeren van kinderporno (Stol e.a., 2008; WODC), een studie naar achtergronden van e fraudeurs (Leukfeldt, 2010; PAC/NHL) en een onderzoek naar afhandeling van processen verbaal inzake cybercrime in de strafrechtketen (Leukfeldt e.a.; PAC/OM). In de tweede termijn van het lectoraat Cybersafety is het onderzoeksprogramma niet veel maar toch enigszins anders: 1. Meer ruimte voor verdiepende analyses, ook in de vorm van secundaire analyses over de in verkennend onderzoek aangelegde grote databestanden (slachtofferonderzoek met n>9.000 en jeugdonderzoek met n>6.000). 2. Vertaling van onderzoeksbevindingen naar de praktijk in de vorm van handreikingen waarin staat opgenomen wat onderzoeksbevindingen betekenen voor het handelingsrepertoire van specifieke beroepsbeoefenaren en/of burgers. 3. Een vierde onderzoekslijn, die betreft het bestrijden van onveiligheid in een gedigitaliseerde samenleving, met daarin bijvoorbeeld aandacht voor het optreden van politie en andere professionals, en aandacht voor de effectiviteit van specifieke maatregelen (zoals het eerder genoemde evaluatieonderzoek naar filteren en blokkeren van kinderporno). Het onderzoeksprogramma omvat vier lijnen: 1. Patronen en trends in criminaliteit in cyberspace. 2. Jeugd en Cybersafety 3. Bedrijf en Cybersafety 4. Bestrijden van onveiligheid in cyberspace. 1 Van dat onderzoek was de penvoerder bureau Beke in Arnhem. 8

11 6.2 Realisatie van kennisdiensten voor het beroepenveld Binnen de eerste onderzoekslijn voerde het lectoraat in 2013 de volgende opdrachtonderzoeken uit (tweede/derde geldstroom): slachtofferschap cybercrime onder MKB s (vervolg op het eerder door het lectoraat uitgevoerde slachtofferondserzoek cybercrime onder burgers); slachtoffer en daderschap cybercrime onder jongeren (binnen het pogramma Jeugd en Cybersafety). De tweede onderzoekslijn wordt ingevuld met het (tweede geldstroom) RAAKproject Jeugd en Cybersafety. De partners in het consortium investeren in het onderzoek in de vorm van hun inbreng in uren. Dat kan worden beschouwd als een derde geldstroom in natura. Ook werd binnen deze lijn voor de zorginstellingen Tjallingahiem en Alliade een onderzoeksvoorstel geschreven betreffende jongeren met een licht verstandelijke beperking en hun veiligheid in cyberspace. De financiering voor dat onderzoeksvoorstel kon niet worden gerealiseerd. Binnen de derde onderzoekslijn voert het lectoraat in 2013 de volgende opdrachtonderzoeken uit: slachtofferschap cybercrime onder MKB s. kennisprogramma Veiligheid Digitaal Betalingsverkeer. Naar de veiligheid van het digitale betalingsverkeer (i.s.m. de bancaire sector en de politie). Met het aldus invullen van deze onderzoekslijn is invulling gegeven aan één van de aanbevelingen van de evaluatiecommissie ( het uitwerken van de onderzoekslijn bedrijf en cybersafety ). 1 Binnen de vierde onderzoekslijn diende het lectoraat twee subsidie aanvragen in die beide niet zijn gehonoreerd: - bij NWO (programma NCSRA)een onderzoeksvoorstel in naar het gebruik van politiebevoegdheden in cyberspace; - bij Politie en Wetenschap een onderzoeksvoorstel naar internationale politiesamenwerking inzake cybercrimebestrijding. 7. Kenniscirculatie 7.1 Vertrekpunten Twee manieren om kennis te circuleren is het verzorgen van lezingen en het publiceren van artikelen in vakbladen en wetenschappelijke tijdschriften alsmede het publiceren van boeken of hoofdstukken daarin. 7.2 Realisatie aangaande kenniscirculatie Het lectoraat verzorgde in 2013 ongeveer 40 lezingen/gastcolleges/workshops voor het werkveld: 10 januari 2013 Topberaad cybercrime van politie en justitie Lezing door Wouter Stol 10 januari 2013 Security sessie te Ridderkerk Lezing door Sanne Boes: Publiek private samenwerking binnen het veilig 1 De drie inhoudelijke verbeteradviezen waren: het uitbreiden en verstevigen van contacten in de regio, het uitwerken van de onderzoekslijn bedrijf en cybersafety en het uitbouwen van het internationale netwerk. 9

12 heidsdomein. Onbekend maakt onbemind? Verslag van deze bijeenkomst: Publiek private samenwerking staat of valt bij kwaliteit communicatie. Beveiliging, september 2013, p januari 2013 Nederlandse School voor Openbaar Bestuur, Den Haag Gastcollege door Wouter Stol 9 februari 2013 GGD Fryslan Leeuwarden Presentatie Joyce Kerstens voor medewerkers JGZ en gezondheidsbevorderaars 11 februari 2013 De Nederlandse Bank, Amsterdam Lezing door Wouter Stol 22 februari 2013 Instituut Fysieke Veiligheid: Crisis & Public Order Management Presentatie Jurjen Jansen over Digitale Samenleving: Criminaliteit en Mis Standen 14 maart 2013 landelijk Netwerk Recherchekundigen, Den Haag Lezing door Wouter Stol 22 maart 2013 Nederlands Instituut voor Fysieke Veiligheid, Arnhem Gastcollege door Wouter Stol 10 april 2013 Velp GGD nascholingsdag Presentatie Joyce Kerstens over Jeugd & Cybersafety voor jeugdartsen en vertrouwenspersonen in het primaire en voortgezet onderwijs 15 april 2013 NHL Leeuwarden Presentatie Joyce Kerstens over resultaten van de herhaalmeting voor leden van het consortium van het onderzoeksprogramma Jeugd & Cybersafety 16 april 2013 Congres Medilex Pesten 2.0 Presentatie Sander Veenstra over cyberpesten 25 april 2013 NIK Themadag Presentatie Jurjen Jansen en Sander Veenstra over Dienstverlening in een Gedigitaliseerde Samenleving Politie: Netwerk voor Innovatie en Kwaliteit 13 mei 2013 International Banking Security Association, Amsterdam Lezing door Wouter Stol 16 mei 2013 GGD Heerenveen Presentatie Joyce Kerstens aan medewerkers GGD Gezonde School over Jeugd en Cybersafety Presentatie Sander Veenstra over (de tekortkomingen in) bestaand preventie en interventiemateriaal over de cyberproblematiek onder jongeren 16 mei 2013 Ouderavond OBS Willespoort te Wilnis Presentatie Sander Veenstra over cyberpesten 24 mei 2013 congres LVG ers en social media, Leeuwarden 3 x powerlecture door Joyce Kerstens over mediawijsheid en licht verstandelijk gehandicapten 24 mei 2013 International Police Association, Den Haag Lezing door Wouter Stol 4 juni 2013 NHL Hogeschool lunchlezing Spread the Word Presentatie Rutger Leukfeldt over Kennisprogramma Veiligheid Digitaal Betalingsverkeer: de boeven en de zwakke schakels 10 juni 2013 GGD Gelderland Midden Presentatie Jurjen Jansen en Sanneke Kloppenburg aan medewerkers GGD Gelderland Midden over Jeugd en Cybersafety en pilot vroegsignalering 10

13 13 juni 2013 Leiden criminologencongres Presentatie Joyce Kerstens over factoren die van invloed zijn op online Slachtofferschap Presentatie Jurjen Jansen over Slachtofferschap van criminaliteit met een di gitale component Presentatie Jurjen Jansen over Kennisprogramma Veiligheid Digitaal Betalingsverkeer: Klanten van banken Presentatie Rutger Leukfeldt over Georganiseerde cybercrime in het digitale Betalingsverkeer Presentatie Sander Veenstra over strafrechtelijke afhandeling van cyber Zaken 24 juni 2013 Malta Association of Risk Management, Valetta (Malta) Lezing door Wouter Stol 23 augustus 2013 Donau Universität Krems, Krems (Oostenrijk) Gastcollege door Wouter Stol 6 september 2013 Boedapest (Hungary) Eurocrim 2013 Presentatie Joyce Kerstens + voorzitter workshop over online risico s voor jongeren 16 september 2013 Stichting MEE Fryslan Presentatie Joyce Kerstens over LVG ers en Social Media voor management en medewerkers 14 oktober 2013 NHL Leeuwarden Presentatie Joyce Kerstens over resultaten herhaalmeting Jeugd en Cybersafety en presentatie Sanneke Kloppenburg over ontwikkeling handreiking voor leden van het consortium van het onderzoeksprogramma Jeugd & Cybersafety 16 oktober 2013 Gemeente Leeuwarden congres over Social Media Presentatie Joyce Kerstens over online seksuele activiteiten en risico s voor jongeren Presentatie Sander Veenstra over cyberpesten 17 oktober 2013 internationale politiesamenwerking Caliber, Den Haag Lezing door Wouter Stol 17 oktober 2013 Havenpolitie Rotterdam, Rotterdam Lezing door Wouter Stol 22 november 2013 Erasmus Universiteit Rotterdam: Interstedelijke Criminologie dag Presentatie Jurjen Jansen en Rutger Leukfeldt over veelvoorkomende cyber crime en de rol van politie Presentatie Wouter Stol 23 november 2013 Open Universiteit Nederland: OU studentendag rechtswetenschappen Presentatie Jurjen Jansen, Sanne Boes en Rutger Leukfeldt over Veiligheid internetbankieren: Inleiding kennisprogramma & peiling 23 november 2013 OU studentendag van de faculteit Rechtswetenschappen, Utrecht, thema: Cybercrime, recht en opsporing Lezing door Sanne Boes: Veilig internetbankieren 29 november 2013 Vrije Universiteit, Amsterdam Gastcollege door Wouter Stol 13 december 2013 Congres Medilex Pesten doe je niet alleen 11

14 Presentatie Sander Veenstra over cyberpesten 13 december 2013 tweedaagse workshop te Donau Universität Krems, Wenen (Oostenrijk) Workshop door Wouter Stol 19 december 2013 CyREN bijeenkomst georganiseerd te OU, Utrecht Presentatie door Wouter Stol De leden van het lectoraat realiseerden in 2013 de volgende publicaties: Wetenschappelijk (peer reviewed): 1. Kerstens J. & Veenstra S. (2013). Cyberpesten vanuit een criminologisch perspectief. In: Tijdschrift voor Criminologie. Den Haag: Boom Lemma. 2. Kerstens, J. & Stol, W. Ph. (2013). Receiving online sexual requests and producing online sexual images: The multifaceted and dialogic nature of adolescents online sexual interactions. In: Cyberpsychology: Journal of Psychosocial research on Cyberspace (under review). 3. Jansen, J., E.R. Leukfeldt, J.A. van Wilsem & W.Ph, Stol (2013) Online gedragingen: Een risico voor hacken en persoonsgerichte cyberdelicten? In: Tijdschrift voor Criminologie 55(4) Leukfeldt, E.R., S. Veenstra & W.Ph. Stol (2013) High Volume Cyber Crime and the Organization of the Police. The results of two empirical studies in the Netherlands. In: International Journal of Cyber Criminology 7(1) Feltes, T., M. Schreiber & W. Stol (2013) Polizeialltag: Der Bürger und seine Polizei. Eine empirische Studie. Polizei und Wissenschaft, 14, 4, Leukfeldt, E.R., J. Jansen en W.Ph. Stol (2013) Child pornography, the Internet and juvenile suspects. Journal of Social Welfare and Family Law, 35, 4, published online 06 Nov 2013, DOI: / Jansen, J., R. Leukfeldt, J. van Wilsem en W. Stol (2013) On linegedragingen: een risico voor hacken en persoonsgerichte cyberdelicten? Tijdschrift voor criminologie, 55, 4, J. van Erp, W.Ph. Stol & J. van Wilsem (2013) Criminaliteit en criminologie in een gedigitaliseerde wereld. Tijdschrift voor criminologie, 55, 4, Wetenschappelijk (niet peer reviewed): 1. Domenie, M.M.L., E.R. Leukfeldt, J.A. van Wilsem, J. Jansen & W.Ph. Stol (2013) Victimisation in a Digitised Society. A Survey Among Members of the Public Concerning E fraud, Hacking and Other High Volume Crimes. The Hague: Eleven International Publishing. 2. Domenie, M.M.L., Leukfeldt, E.R., Wilsem, J.A. van, Jansen, J. & Stol, W.Ph. (2013). Slachtofferschap in een gedigitaliseerde samenleving: Een onderzoek onder burgers naar e fraude, hacken en andere veelvoorkomende criminaliteit. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers. 3. Jansen, J, Veenstra, S. & Stol, W.Ph. (2013). Bedrijf en digitale veiligheid: Evaluatie van het Digitaal Bedrijvenloket Cybercrime. Leeuwarden: Lectoraat Cybersafety. (niet openbaar) 12

15 Vakpublicaties: 1. Leukfeldt, E.R., J. Jansen, J.A. van Wilsem, M.M.L. Domenie & W.Ph, Stol (2013) Slachtofferschap van delicten met een digitale component en de rol van politie. In: Tijdschrift voor de Politie 75 (2) Stol, W.Ph. & Jansen, J. (2013). Politie in een digitaliserende samenleving: Waar staat de politie nu, wat vraagt aandacht. IPA Actief, 342, E.R. Leukfeldt, Domenie, M.M.L., J. Jansen, J.A. van Wilsem & W.Ph. Stol (2013) Slachtofferschap van delicten met een digitale component en de rol van politie. Tijdschrift voor de Politie, 75, 2, W.Ph. Stol & J. Jansen (2013) (eds.) Cybercrime and the Police. The Hague: Eleven International Publishing. Boekhoofdstukken: 1. Leukfeldt, E.R. (2013) Crime in a digitalized society. In: W.Ph. Stol & J. Jansen (ed.) Cybercrime and the Police. The Hague: Eleven International Publishing. 2. Jansen, J., E.R. Leukfeldt, J. Kerstens, S.Veenstra, J. van Wilsem, W.Ph. Stol (2013) Victimization in a digitized society and chances for prevention. In: W.Ph. Stol & J. Jansen (ed.) Cybercrime and the Police. The Hague: Eleven International Publishing. 3. Veenstra, S., E.R. Leukfeldt & S. Boes (2013) Fighting cybercrime in the Netherlands. The criminal justice system and public private partnerships. In: W.Ph. Stol & J. Jansen (ed.) Cybercrime and the Police. The Hague: Eleven International Publishing. 4. Stol, W.Ph., E.R. Leukfeldt & H. Klap (2013) Policing a digital society. The state of affairs in the Netherlands in In: W.Ph. Stol & J. Jansen (ed.) Cybercrime and the Police. The Hague: Eleven International Publishing. 5. Jansen, J., Junger, M., Montoya, L. & Hartel, P. (2013). Offenders in a digitized society. In: W.Ph. Stol & J. Jansen (eds.): Cybercrime and the police. The Hague: Eleven International Publishing. 6. Jansen, J., Leukfeldt, R., Kerstens, J., Veenstra, S., Wilsem, J. van & Stol, W. (2013). Victimization in a digitized society and chances for prevention. In: W.Ph. Stol & J. Jansen (eds.): Cybercrime and the police. The Hague: Eleven International Publishing. 7. Stol, W.Ph. & Jansen, J. (2013). Importance of the findings for the police. In: W.Ph. Stol & J. Jansen (eds.): Cybercrime and the police. The Hague: Eleven International Publishing. Onderzoeksrapporten: 1. Domenie, M.M.L., E.R. Leukfeldt, J.A. van Wilsem, J. Jansen & W.Ph, Stol (2013) Slachtofferschap van delicten met een digitale component onder burgers. Hacken, malware, persoonlijke en financiële delicten in kaart gebracht. Den Haag: Boom Lemma. 2. Domenie, M.M.L., E.R. Leukfeldt, J.A. van Wilsem, J. Jansen & W.Ph, Stol (2013) Victims of offenses with a digital component among Dutch citizens. Hacking, Malware, personal and financial crimes mapped. The Hague: Eleven International Publishers. 3. Leukfeldt, E.R., S. Veenstra, M. Domenie & W.Ph. Stol (2013) De strafechtketen in een gedigitaliseerde samenleving. Een onderzoek naar de strafrechtelijke afhandeling van cybercrime. De Bilt/Leeuwarden: PAC / NHL. 13

16 Overige publicaties: 1. Graaf. H, S. Kloppenburg., M. Zaagsma (2013) Jeugd en Cybersafety, Hoe je online risico's kunt voorkomen of beëindigen, vanuit het perspectief van jongeren. Utrecht: Rutgers WPF/Leeuwarden: NHL Hogeschool 2. Stol, W.Ph. & Jansen, J. (2013). Cybercrime and the police (edited volume). The Hague: Eleven International Publishing 8. Externe positionering van het lectoraat 8.1 Vertrekpunten Bij de start van de tweede termijn van het lectoraat is over de externe positionering van het lectoraat vastgelegd: Het lectoraat wil haar toonaangevende positie in Nederland op het gebied van cybersafety behouden en versterken, onder meer door in verschillende samenwerkingsverbanden een initiërende en constructieve bijdrage te leveren (onder meer via CyREN en CyREN jeugd; zie In de loop van de lectoraatsperiode verwerft het lectoraat zich een degelijker internationale reputatie, hetgeen blijkt uit sterker wordende internationale relatienetwerken (aansluiting bij een of meer relevante communities), samenwerkingen en publicaties. 8.2 Externe positionering Aan de externe positionering van het lectoraat (en daarmee van de NHL, de PA en de OU) dragen alle eerder genoemde activiteiten bij, in het bijzonder het realiseren van een onderzoeksprogramma en dan speciaal het publiceren daarover en het houden van lezingen. Daarnaast zijn te noemen als bijzondere activiteiten: a. Het lectoraat Cybersafety maakt gebruik van en bouwt voort op eerder door het lectoraat IV tot stand gebrachte netwerken: het netwerk van Samenwerkende Kennisinstellingen voor Veiligheid (SKV netwerk) en de daarmee verbonden netwerken zoals rond het Basisboek IV, de publicatiereeks Veiligheidsstudies en het Tijdschrift voor Veiligheid. b. In het Cybersafety Research and Education Network (CyREN) zijn verschillende voor Cybersafety relevante partners bijeengebracht, zowel nationaal als internationaal. Op 9 december 2013 organiseerde het lectoraat i.s.m. de Universiteit Twente een landelijke CyREN bijeenkomst waar tal van Nederlandse cyberonderzoekers hun onderzoek presenteerden. c. De leerstoel Politiestudies met speciale aandacht voor cybersafety vergroot de zichtbaarheid van het lectoraat en genereert meer aandacht voor het thema cybersafety, hetgeen blijkt uit vragen en verzoeken die het lectoraat bereiken vanwege het hoogleraarschap. d. Internationaal is de samenwerking met de Donau Universität Krems (A) in 2012 voortgezet. Deze moet leiden tot een Engelstalige MSc Social Media Practice & Cybersafety t.b.v. overwegend DUK deeltijdstudenten. e. de lector was lid van de commissie die op 24 april 2013 de visitatie uitvoerde bij de opleiding Integrale Veiligheid van de Avans Hogeschool in Den Bosch. Herhaaldelijk namen mensen contact op met het lectoraat vanwege de daar aanwezige expertise op het gebied van cybersafety. Dat leidde tot verschillende lezingen en netwerkcontacten (zie hierboven). Diverse keren droegen mensen uit het werkveld en andere onderzoekers bij aan activiteiten vanuit het lectoraat (bv. in de vorm van gastcollege, lezing of hoofdstuk). 14

17 8.3 Lectoraat in de media In 2013 was er weer frequent media aandacht voor het lectoraat. Niet alle keren dat het lectoraat wordt benaderd door de pers of alle keren dat er iets over het werk van het lectoraat in de media verschijnt zijn achterhaald en in een overzicht bijeen gebracht. Hieronder een aantal voorbeelden: Aandacht in de media voor het Raak Pro Project Jeugd en Cybersafety : 15 februari 2013 Interview Omrop Fryslân (radio) In programma Need op Freed interview met Sander Veenstra over digitale kinderlokkerij 26 juni 2013 Interview Omrop Fryslân (radio) Joyce Kerstens is als deskundige geïnterviewd over het onderwerp grooming en het inzetten van lokpubers door de politie om digitale kinderlokkers te ontmaskeren. 10 oktober 2013 Artikel in Volkskrant (p.1) Waarom gaat een meisje zo n contact aan? Profiel Kinderlokkers online. Joyce Kerstens is als deskundige geïnterviewd en geciteerd naar aanleiding van groomingzaak. 11 oktober 2013 Interview Omrop Fryslân (radio) Joyce Kerstens is als deskundige geïnterviewd naar aanleiding van groomingzaak Frank R. Aandacht in de media voor de lector en/of onderzoekers van het lectoraat was er onder meer in/bij: In HulpPost, Fonds Slachtofferhulp 2013 (2) 3. Leukfeldt, E.R. (2013) Land van fietsendiefstal en hacken (Gastcolumn). In Zaken in Limburg (KvK), editie Noord /Midden Limburg, augustus 2013 uitgave 5. Interview met Wouter Stol: Doe altijd aangifte bij cybercrime. In Leeuwarder Courant 9 april 2013 Interview met Wouter Stol, Hengelen op internet Artikel in Nederlands Dagblad 19 april 2013 Joyce Kerstens is als deskundige geïnterviewd over cyberpesten NRC Handelsblad 28 maart 2013 In Slachtofferwijzer.nl 24 april 2013 Interview met Rutger Leukfeldt n.a.v. het onderzoek Slachtofferschap in een gedigitaliseerde samenleving. Vakblad Beveiliging september 2013, p Verslag van lezing door Sanne Boes: Publiek private samenwerking binnen het veiligheidsdomein. Onbekend maakt onbemind? Publiek private samenwerking staat of valt bij kwaliteit communicatie. In ASEGA Jaargang 32, nummer 1 november 2013 Interview met Renske Zuurveen o.a. over het werken bij het lectoraat. 8.4 Lectoraat in landelijk beleid en politiek Soms is zichtbaar dat het werk van het lectoraat haar weg vindt tot in de omgeving van landelijk beleid en/of landelijke politiek. Bijvoorbeeld: 1. 5 april 2013: beantwoording Kamervragen over het mediabericht dat ZZP ers slachtoffer zijn van cybercriminaliteit. In zijn antwoord verwees de minister naar 15

18 het destijds lopende onderzoek naar MKB en Cybercrime. Daarnaast was het bericht aanleiding voor het inmiddels gestarte onderzoek naar ZZP en Cybercrime april 2013: beantwoording Kamervragen (2013Z03330) Voordewind (Christen Unie) en Van der Staaij (SGP) over het bericht 'IJsland wil porno blokkeren'. Het lectoraat Cybersafety en meer specifiek het onderzoeksprogramma Jeugd & Cybersafety worden genoemd bij de beantwoording van de vragen 6 en Het Landelijk Expertisecentrum Kinderporno en Kindersekstoerisme (Politie en OM) heeft een leidraad beschreven over hoe om te gaan met minderjarige verdachten in kinderpornozaken. Bij de overwegingen om te komen tot deze richtlijn wordt herhaaldelijk verwezen naar het onderzoek van het lectoraat Verkenning Cybercrime in Nederland 2009, speciaal de bevinding dat 23,8 procent van de verdachten voor 240b Sr (kinderporno) valt in de leeftijdscategorie van jaar. 9. Begroting 9.1 Vertrekpunten Er zijn, zoals reeds gememoreerd in paragraaf 5.1, drie geldstromen: een eerste geldstroom welke bestaat uit een bijdrage vanuit het NHL budget; een tweede geldstroom welke bestaat uit (bijvoorbeeld RAAK) subsidies die het lectoraat verwerft voor onderzoek in de lijn van haar onderzoeksprogramma; en een derde geldstroom welke bestaat uit inkomsten die het lectoraat verwerft middels opdrachtonderzoek. 9.2 Realisatie begroting 2013 Het lectoraat is in 2013 gefinancierd op basis van een mix van de drie geldstromen. Doelstelling van het lectoraat is om minstens 50 procent van de omzet te behalen uit 2 e en 3 e geldstroom. De totale omzet bedroeg euro, waarvan ruim 68 procent uit 2 e en 3 e geldstroom. Tabel 1 geeft een nadere uitsplitsing naar geldstromen. Tevens bevat de tabel de vergelijkbare gegevens uit Euro % van omzet Euro % van omzet 1 e geldstroom , ,6 2 e geldstroom , ,1 3 e geldstroom , ,3 Totaal , ,0 De exploitatie over 2013 laat een positief saldo zien van euro (bijlage 1). Dit wordt met name veroorzaakt binnen de projecten welke vallen onder de 2 e en 3 e geldstroom. De eerste geldstroom bestaat uit de bijdrage vanuit de NHL, welke is onderverdeeld naar de reguliere bijdrage, de bijdrage leerstoel OU en de plasterkgelden. Daarnaast vallen de opbrengsten van de royalties die aan het lectoraat toevallen vanwege publicaties ook onder de eerste geldstroom. De omzet van zowel de eerste, tweede alsook derde geldstroom is in 2013 toegenomen ten opzichte van De verhouding tussen de verschillende geldstromen is in 2013 ongeveer gelijk aan de verhouding in Het percentage van de omzet uit de 2 e en 3 e geldstroom is met 68% ruim boven de beoogde 50%. 16

19 Bijlage 1: staat van baten en lasten 2013 (realisatie) Resultaat Lectoraat Cybersafety B A T E N Begroting Realisatie over/tekort t/m dec. t/m dec. t/m dec. Opbrengsten van derden Interne baten: Overige TOTAAL BATEN L A S T E N Netto loonkosten Caso Interne loonkosten Overige personele lasten Personeel niet in loondienst Personele lasten Administratie Reis en verblijfkosten Leermiddelen Apparatuur en inventaris kosten Overige beheerslasten Beheerslasten Afschrijvingen Interne lasten TOTAAL LASTEN RESULTAAT