Achtergronddocument Kwaliteitswater in de stad

Transcriptie

1 Achtergronddocument Kwaliteitswater in de stad Inspiratiebeelden en ambitiebepaling voor stedelijk oppervlaktewater in 2020 Je kan niet vroeg genoeg beginnen aan samenwerken in het waterbeheer DM

2 Inhoudsopgave SAMENVATTING INLEIDING EN DOEL NOTITIE Aanleiding Doel Resultaat Afbakening Proces WATER IN STEDELIJK GEBIED DE HUIDIGE SITUATIE Wettelijke afspraken Beheer door het waterschap in stedelijk en landelijk gebied Keur, legger en schouw Inkomsten en uitgaven Geschiedenis overdracht stedelijk oppervlaktewater Verschillende afspraken voor het beheer van stedelijk water KNELPUNTEN, OPGAVEN EN KANSEN IN HET STEDELIJK OPPERVLAKTEWATER Knelpunten Waterkwantiteit Waterkwaliteit Beheer en onderhoud van water Water als ontwerpopgave Opgaven stedelijk water Waterkwantiteit: voorkomen overlast en schade, maar ook kwaliteit Waterkwaliteitsmaatregelen Recreatie, landschap en cultuurhistorie Kansen stedelijk water Zichtbaarheid van het waterschap als waterautoriteit Verbeteren van de leefomgeving Samenwerking met gemeenten Economische impuls door meer recreatie Energiebesparing door warmte-koude opslag INSPIRATIEBEELDEN VOOR STEDELIJK OPPERVLAKTEWATER IN Wijktypen Hoofdingrediënten voor kwaliteitswater Open planproces Optimalisering watersysteem Kies voor iets Doelmatig onderhoud en beheer Veiligheid versus verantwoordelijkheid Smaakmakers Voor de oevers Voor het stroomprofiel AMBITIE STEDELIJK WATER Inleiding Droge voeten Basisniveau Ambitieniveau midden Ambitieniveau hoog Huidige situatie Advies: ambitieniveau midden Schoon water Basisniveau Ambitieniveau midden Ambitieniveau hoog Huidige situatie PAGINA 2 VAN 47

3 5.3.5 Advies: minimaal ambitieniveau midden Recreatie, landschap en cultuurhistorie Basisniveau Ambitieniveau midden Ambitieniveau hoog Huidige situatie Advies: ambitieniveau midden Zichtbaarheid van het waterschap in de stad CONCLUSIE EN ADVIES...36 BIJLAGE 1. INSPIRATIEBEELDEN STEDELIJK OPPERVLAKTEWATER PAGINA 3 VAN 47

4 Samenvatting Nog niet lang ook waterbeheerder in het bebouwd gebied Van oudsher zijn de waterschappen zeer actief met het zorgen voor veilige dijken, droge voeten en later ook schoon water. Lange tijd waren de waterschappen voornamelijk aanwezig in het landelijk gebied. Pas begin jaren negentig moesten ook de stadsbewoners belasting betalen voor het watersysteem en werden belangrijke watergangen in stedelijk gebied overgedragen van de gemeenten naar de waterschappen. Onze focus ligt grotendeels op het landelijk gebied Nog steeds is de focus van het waterschap vooral gericht op het landelijk gebied. Feit is dat het overgrote deel van de belastingbetalende ingelanden woonachtig is in stedelijk gebied, terwijl het meeste oppervlaktewater wat het waterschap beheert en onderhoudt, gelegen is in niet-stedelijk gebied. Daar gaan dus de meeste investeringen en exploitatiekosten van het waterschap naartoe. De verhouding tussen inkomsten uit en uitgaven in het stedelijk gebied is dit jaar 37 miljoen inkomsten versus 23 miljoen uitgaven. Waterschap heeft taken & ziet kansen in het bebouwd gebied Het waterschap is in de stad maar beperkt zichtbaar en bekend. Er is een taakverdeling gemaakt tussen het waterschap, de gemeente, en andere (particuliere) instanties voor het onderhoud en beheer van het oppervlaktewater. Over de eenduidigheid en de inzichtelijkheid van deze taakverdeling verschillen de meningen. Er spelen diverse knelpunten, opgaven en kansen in het stedelijk gebied. Er zijn knelpunten op het gebied van waterkwantiteit, waterkwaliteit en onderhoud en water is soms slecht zichtbaar. De opgaven hangen samen met klimaatsveranderingen, opgaven uit nationaal beleid en het invulling geven aan de KRW-doelen voor water in stedelijk gebied. Daarnaast zijn er veel kansen in de stad om met water een positieve bijdrage aan de leefomgeving te leveren. Het bestuur van het waterschap wil met een brede blik midden in de maatschappij staan en wil dat het waterbeheer goed aansluit op de wensen van de samenleving. Voor stedelijk oppervlaktewater gaat het dan vaak om hoe water beleefd wordt, en wat voor plezier de stedeling eraan kan beleven. Niet alleen schoon maar ook mooi water! Kortom: Kwaliteitswater in de stad. Daarom visie op stedelijk water in 2020 Bovenstaande argumenten geven voldoende aanleiding voor Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden om dieper in te gaan op de vraag welke gewenste toestand het waterschap voor ogen heeft met betrekking tot het stedelijk oppervlaktewater in 2020, en welke rol ons waterschap in de toekomst hierin voor zichzelf ziet, binnen de bandbreedte van de samenwerking met gemeenten en andere partijen. Inspiratie over hoe het stedelijk oppervlaktewater er uit kan zien in 2020 is gegenereerd tijdens een werksessie met diverse waterschappers. Vanuit deze inspiratiebeelden kan het waterschap bepalen of wij een meer ambitieuze rol willen kiezen in het stedelijk gebied. Dit kan zijn in verbeteringen in het watersysteem, het nastreven van hogere kwaliteitsdoelen, meer communiceren naar inwoners en bedrijven in de stad en meer advisering richting alle partijen die zich bezig houden met water en ruimtelijke ordening in de stad. Onze visie: Waterschap kiest ervoor om de rol van waterbeheerder in de stad te verstevigen Uit drie ambitieniveaus (basis, midden en hoog) wordt voorgesteld om te kiezen voor het ambitieniveau midden. Als ondergrens voor onze taken in stedelijk gebied gelden onze wettelijke verplichtingen (ambitieniveau basis). Bij ambitieniveau midden nemen wij als waterautoriteit het initiatief om samen met gemeenten stedelijke waterplannen op te stellen. PAGINA 4 VAN 47

5 Hoofddoel van deze waterplannen is een hoofdsysteem dat goed op orde is, kwantitatief en kwalitatief. Ook kijken we gezamenlijk naar het tertiaire systeem en ondersteunen de gemeente daarin. We scheppen de mogelijkheid om, gekoppeld aan onze kerntaken, een bijdrage te leveren aan verbetering van de leefomgeving. Bij ambitieniveau hoog gaan we nog een stap verder, dragen meer bij aan ingrepen in het tertiaire systeem, onderhouden natuurvriendelijke oevers en investeren meer in verbeteren van de leefomgeving. Ook taakverdeling waterschap-gemeente kan duidelijker, hiervoor is apart traject gestart Met het opstellen van deze visie is gebleken dat het niet altijd eenduidig is wie de waterbeheerder is in de stad en waarom. De huidige verdeling van deze taken en voorbeelden van onduidelijke taakverdeling zijn beschreven in paragraaf 2.4. Daarom is een apart beleidstraject opgestart waarin verschillende varianten zijn bedacht om deze taakverdeling in het beheer en onderhoud duidelijker te maken én daardoor efficiënter en doelmatiger het stedelijk water te kunnen onderhouden. Om meer inzicht te krijgen in de consequenties van de verschillende varianten is het van belang om nader onderzoek uit te voeren. Daarvoor wordt een haalbaarheidsstudie uitgewerkt. Dit onderzoek loopt parallel aan het traject om het ambitieniveau te bepalen. De taakverdeling maakt dus geen onderdeel uit van het voorstel voor ambitiebepaling. PAGINA 5 VAN 47

6 1 Inleiding en doel notitie 1.1 Aanleiding Van oudsher zijn de waterschappen zeer actief met het zorgen voor veilige dijken, droge voeten en later ook schoon water. Lange tijd waren de waterschappen vooral aanwezig in het landelijk gebied. Pas begin jaren negentig moesten ook de stadsbewoners belasting betalen voor het watersysteem en werden belangrijke watergangen in stedelijk gebied overgedragen van de gemeenten naar de waterschappen. Nog steeds is de focus van het waterschap vooral gericht op het landelijk gebied. Feit is dat het overgrote deel van de belastingbetalende ingelanden woonachtig is in stedelijk gebied, terwijl het meeste oppervlaktewater wat het waterschap beheert en onderhoudt, gelegen is in niet-stedelijk gebied. Daar gaan dus de meeste investeringen en exploitatiekosten van het waterschap naartoe. Het waterschap is in de stad maar beperkt zichtbaar en bekend. Er is een taakverdeling gemaakt tussen het waterschap, de gemeente, en andere (particuliere) instanties voor het onderhoud en beheer van het oppervlaktewater. Over de eenduidigheid en de inzichtelijkheid van deze taakverdeling verschillen de meningen. Daarnaast zijn er veel kansen in de stad om met water een positieve bijdrage aan de leefomgeving te leveren. Het waterschap en de gemeenten hebben de afspraak om voor de Kaderrichtlijn Water samen doelen te bepalen voor stedelijk oppervlaktewater. In het regeerakkoord staat dat de kwaliteit van het oppervlaktewater, met name in stedelijke gebieden, moet worden verbeterd. Het bestuur van het waterschap wil met een brede blik midden in de maatschappij staan en wil dat het waterbeheer goed aansluit op de wensen van de samenleving. Voor stedelijk oppervlaktewater gaat het dan vaak om hoe water beleefd wordt, en wat voor plezier de stedeling eraan kan beleven. Niet alleen schoon maar ook mooi water! Kortom: Kwaliteitswater in de stad. Bovenstaande argumenten geven voldoende aanleiding voor Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden om dieper in te gaan op de vraag welke gewenste toestand het waterschap voor ogen heeft met betrekking tot het stedelijk oppervlaktewater in 2020, en welke rol ons waterschap in de toekomst hierin voor zichzelf ziet, binnen de bandbreedte van de samenwerking met gemeenten en andere partijen. Meer duidelijkheid hierin geeft tevens richting aan de keuzes met betrekking tot de verdeling van taken en verantwoordelijkheden met gemeenten en andere partijen. 1.2 Doel Het doel van deze notitie is om het bestuur de benodigde informatie te geven over beheer en onderhoud van stedelijk oppervlaktewater zodat er een gewogen besluit kan worden genomen over nieuw op te stellen beleid. Hiermee kunnen de ambities, taken en verantwoordelijkheden van het waterschap voor 2020 worden vastgelegd. 1.3 Resultaat Voor u ligt de notitie Achtergronddocument Kwaliteitswater in de stad met daarin: Een strategisch kader voor nieuw te vormen beleid t.a.v. stedelijk oppervlaktewater. Dit bestaat uit De context, afspraken en uitgangspunten waarmee het beheer en onderhoud van stedelijk water in het verleden zijn vastgelegd, De knelpunten, opgaven en kansen in stedelijk gebied waar het waterschap voor staat; Inspirerende beelden voor stedelijk oppervlaktewater in de toekomst, en de elementen waar het waterschap aan kan bijdragen; Wat het waterschap kan doen om meer ambities te realiseren; PAGINA 6 VAN 47

7 Verschillende mogelijkheden om verdeling van taken en verantwoordelijkheden tussen het waterschap en de gemeente vorm te geven; En een concluderend advies van de ambtelijke werkgroep op basis van dit alles aan het college. 1.4 Afbakening De focus van deze notitie ligt op de rol, taken en verantwoordelijkheden van het waterschap voor het inrichten, beheren en onderhouden van het oppervlaktewater in stedelijk gebied. Definitie Oppervlaktewater in stedelijk gebied "Wateren die binnen de bebouwde kom liggen en duidelijk beïnvloed worden door de stedelijke omgeving" (STOWA 2001). Hiertoe behoren onder meer grachten, vijvers en beken/riviertjes die door stedelijk gebied stromen, watergangen op industrieterreinen en recreatiewateren die geheel of gedeeltelijk in de bebouwde kom liggen. Niet tot de stadswateren worden gerekend de wateren die, gezien hun grootte, ligging en functie, slechts een geringe invloed van de stad ondervinden, zoals grotere kanalen en rivieren. (Bron: Streefbeelden en onderhoud van stadswateren bij Waterschap Veluwe, januari 2009) In deze notitie is ervoor gekozen om de focus te leggen op grootstedelijke gebieden (denk aan Houten, IJsselstein, Nieuwegein, Utrecht en Woerden) met als grens de bebouwde kom. In deze steden kan kwaliteitswater een belangrijke impuls leveren aan de leefomgeving. De hierboven geformuleerde definitie voor stadswateren wordt aangehouden voor het stedelijk oppervlaktewater, ook in de kleinere kernen. Daarnaast zijn voor deze notitie de volgende uitgangspunten geformuleerd: De notitie richt zich op bestaand stedelijk gebied en niet op grootschalige ruimtelijke ontwikkelingen zoals Rijnenburg, omdat het waterschap daar in de ontwerpfase voldoende mogelijkheden heeft om ambities te formuleren en te verwezenlijken. Nieuw beleid dat volgt uit deze notitie is uiteraard wel van toepassing op nieuwe stedelijke ontwikkelingen. De notitie gaat over oppervlaktewater en de bijbehorende oevers. Ondanks dat maatregelen in de haarvaten van het watersysteem, zoals afkoppelen, groene daken en andere hemelwater-voorzieningen, kunnen bijdragen aan lokale verbeteringen, past dit niet bij een visie op stedelijk oppervlaktewater. Dit soort maatregelen zullen natuurlijk wel worden betrokken bij inrichtingsplannen. Binnen het stedelijk gebied beheert het waterschap op diverse plaatsen (niet-direct kerende) primaire keringen, regionale keringen, en overige keringen. Meestal liggen de keringen langs grotere kanalen, rivieren of uitlopers daarvan. Dit zijn de wateren die meestal niet gerekend worden tot stedelijk water (zie definitie hierboven, alleen Woerden is hierop een uitzondering). Daarom worden de keringen in deze notitie niet verder in beschouwing genomen. De afstemming en samenwerking met gemeenten in de waterketen, op zich ook heel belangrijk voor het waterbeheer in de stad, volgt zijn eigen traject, onder andere in het samenwerkingsverband WINNET. WINNET kan wél gebruikt worden om over het oppervlaktewater met gemeenten van gedachten te wisselen. Deze notitie wordt gelijktijdig ontwikkeld met de visie Water en RO en met beleidsontwikkelingen rond de NBW-wateropgaven (waterkwantiteit) voor het stedelijk gebied. Ook stelt het waterschap beleid op rond het beheer van oevers. Regelmatige afstemming tussen dit proces en de andere beleidsprocessen zorgt ervoor dat steeds alle beleidstrajecten over de juiste info beschikken. Beleid dat naar aanleiding van deze notitie wordt opgesteld, geldt voor al het water in stedelijk gebied, dus ook voor kleinere kernen, parken en/of bedrijven- en industrieterreinen. De samenhang tussen watersystemen binnen en buiten de stad blijft gewaarborgd. PAGINA 7 VAN 47

8 1.5 Proces Deze notitie is het eindproduct van een heel proces. We zijn in februari 2011 gestart met een sessie met medewerkers van het waterschap om te brainstormen over inspiratiebeelden voor stedelijk oppervlaktewater in Ook hebben we argumenten verzameld over voordelen van onderhoud van stedelijk oppervlaktewater door alléén de gemeente of door alléén het waterschap. Deze sessie gaf input voor een notitie op hoofdlijnen, die besproken is in een denktank bestaande uit waterschapsmedewerkers uit de afdelingen WSB, P&A, V&H, IB, en S&I. Deze notitie bevat inspiratiebeelden voor verschillende wijktypen en een aantal opties voor de invulling van de waterschapsrol en taken voor het beheer en onderhoud van stedelijk oppervlaktewater. Vervolgens is op 26 april 2011 een sessie met het voltallige college gehouden, waarin de bestuurlijke bandbreedte is bepaald voor het maken van keuzes over de rol en taken van het waterschap in de stad. De uitkomst hiervan was, dat er geen beperkingen zijn aan de opties die we het bestuur ter besluitvorming kunnen voorleggen. Belangrijk is dat de opties die we voorleggen voorzien zijn van goede argumenten. Daarna is de notitie uitgewerkt, samen met een eerste opzet voor een bestuursvoorstel, en besproken met de portefeuillehouder. Conclusie was dat er verkennende gesprekken met een aantal gemeenten zouden plaatsvinden en dat een tweede sessie met het college werd georganiseerd op 12 september 2011 om dieper in te gaan op de bestuurlijke vraagstukken. Op basis van de conclusies van deze workshop zijn met name de hoofdstukken 5, 6 en 7 uitgewerkt, is een bestuurlijke notitie geschreven (DM ) en is een bestuursvoorstel opgesteld met als vraag aan het college om een uitspraak te doen over wat ons waterschap beschouwt als een wenselijk ambitieniveau voor stedelijk oppervlaktewater en welke bijdrage het waterschap kan leveren om deze ambitie te verwezenlijken. Dit voorstel is behandeld in het college van 29 maart 2012 en voorgelegd ter consultatie aan de commissie SKK op 23 augustus Op basis van deze consultatie is de notitie verder aangescherpt, zijn 3 ambitieniveaus uitgewerkt en is de route ingezet voor besluitvorming in het AB van 19 december Na vaststelling van de bestuurlijke notitie over stedelijk oppervlaktewater zal concreet beleid gemaakt worden over hoe deze notitie geïmplementeerd kan worden. PAGINA 8 VAN 47

9 2 Water in stedelijk gebied De huidige situatie. 2.1 Wettelijke afspraken De Waterwet kent formeel slechts twee waterbeheerders: het rijk, als de beheerder van de rijkswateren, en de waterschappen, als de beheerders van de overige wateren. De waterschappen zijn daarnaast ook verantwoordelijk voor het zuiveringsbeheer. Definitie van beheer en onderhoud Als we spreken van beheer wordt daaronder het volgende verstaan. a. De planvorming, regelgeving, vergunningverlening en de handhaving; het zogenaamde passief beheer, b. De zorg voor de uitvoering van concrete werkzaamheden zoals aanleg, inrichting, regulering en het onderhoud; het zogenaamde actief beheer. Ook onderhoud valt dus onder het begrip beheer. Toch wordt onderhoud meestal als apart onderdeel van het beheer genoemd om daarmee aan te duiden dat het gaat om het fysiek periodiek onderhoud. Beheer kan als volgt worden omschreven: het in stand houden van de visie (streefbeeld) en het uitdragen het bijbehorende beleid. Dat betekent dat waterschappen formeel kwaliteitsen kwantiteitsbeheerder zijn van al het water dat niet door het rijk wordt beheerd. Daarom stellen wij peilbesluiten vast voor al het water en zien we erop toe dat het peil gehandhaafd wordt. Ook is het waterschap verantwoordelijk voor het toezicht houden op de waterkwaliteit, maar treffen we niet overal zelf maatregelen om de waterkwaliteit te verbeteren. Gemeenten en andere (particuliere) partijen kunnen waterstaatkundige taken uitvoeren en een onderhoudsplicht hebben. HDSR onderhoudt maar een deel van het stedelijk oppervlaktewater. Daar waar derden het onderhoud uitvoeren (tertiaire watersysteem) kunnen we instrumenten inzetten om toezicht te houden. Definities van primair, secundair en tertiair water In ons waterschapsgebied liggen ongeveer 9500 km watergangen. Ongeveer 1400 km. hiervan onderhoudt het waterschap zelf. Voor de rest zijn 'derden' onderhoudsplichtig: eigenaren van aangrenzende percelen. Dit kunnen particulieren zijn, zoals agrariërs, maar ook gemeenten, stichtingen, Rijkswaterstaat of andere organisaties. De verdeling van het onderhoud is als volgt: Primaire watergangen (ongeveer 1400 km): worden geheel onderhouden door het waterschap of andere overheden. Secundaire watergangen (ongeveer 100 km) worden gebaggerd door het waterschap; voor het schonen (maaien en verwijderen planten) zijn derden onderhoudsplichtig. Tertiaire watergangen voor zowel het schonen als het baggeren zijn derden onderhoudsplichtig. 2.2 Beheer door het waterschap in stedelijk en landelijk gebied Keur, legger en schouw De keur en de legger zijn belangrijke juridische instrumenten waarmee het waterschap er zorg voor draagt dat het watersysteem op orde blijft. Er zijn verbodsbepalingen opgenomen voor activiteiten in en rond watergangen, er zijn zones aangegeven langs watergangen waarbinnen deze bepalingen van kracht zijn, en de ligging, de diepte en de afmetingen van watergangen zijn hierin vastgelegd. Tijdens de schouw wordt jaarlijks gecontroleerd of de onderhoudsplichtigen voor de watergangen die niet door het waterschap zelf worden onderhouden voldoen aan hun onderhoudsplicht, dat wil zeggen de watergangen maaien, het profiel in stand houden, en baggeren om de gewenste diepte in stand te houden. PAGINA 9 VAN 47

10 De praktijk is, dat de zogenaamde onderhoudsstroken die vanuit de keur langs alle watergangen moeten liggen die door het waterschap worden onderhouden, vooral in het landelijk gebied daadwerkelijk aanwezig zijn. In het stedelijk gebied is dit vanwege ruimtegebrek meestal niet het geval. Schouwen van watergangen die door derden worden onderhouden gebeurt in het stedelijk gebied helemaal niet. Gemeenten en het waterschap inventariseren op eigen wijze waar en wanneer er gebaggerd moet worden, of een en ander gebeurt gezamenlijk in een gezamenlijk uitvoeringsproject van gemeente en waterschap. Eigendomssituatie Dat het waterschap verantwoordelijk is voor het beheer en onderhoud van bijna al het primair water in het stedelijk gebied wil niet zeggen dat het waterschap ook het eigendom heeft van de ondergrond. Op een paar locaties zijn er inderdaad een aantal kadastrale percelen die eigendom zijn van het waterschap en die samenvallen met een watergang. In de meeste gevallen is het waterschap echter niet de eigenaar van de ondergrond van de primaire watergangen maar is dit de gemeente of een andere beheerder. Er is geen intentie om hier verandering in te brengen Inkomsten en uitgaven Het waterschap krijgt zijn inkomsten door verschillende heffingen. Alle inwoners van ons werkgebied betalen 'watersysteemheffing ingezeten'. Eigenaren van gronden en gebouwen betalen daarnaast ook 'watersysteemheffing overig ongebouwd', 'watersysteem heffing natuurterreinen' en/of 'watersysteemheffing gebouwd'. Met dit geld betaalt het waterschap het beheer van dijken, gemalen en stuwen, evenals het onderhoud en de inrichting van de watergangen. Daarnaast betaalt iedereen die afvalwater loost op het riool de zuiveringsheffing. Met dit geld betaalt het waterschap de kosten voor het zuiveren van het afvalwater. Iedereen die direct op het oppervlaktewater loost, betaalt verontreinigingsheffing. Met deze belasting wordt onder andere de controle op lozingen betaald. Als we kijken naar de verdeling van inkomsten en uitgaven die onder de watersysteemheffing vallen, dan zitten er grote verschillen tussen landelijk en stedelijk gebied. Hieronder is een grofschalige berekening opgenomen die dit verschil duidelijk maakt. We brengen eerst de investeringen door het waterschap voor het watersysteem en de waterkeringen in miljoenen euro s per thema in beeld 1 : Veiligheid: 14 miljoen Watersysteem: 30 miljoen Totaal 44 miljoen Landelijk gebied Stedelijk gebied Verdeling inwoners in % 4% 96% Inkomsten uit heffingen in % 15% 85% Totale inkomsten in miljoenen 15% van 44 miljoen = 6,6 miljoen 85% van 44 miljoen = 37,4 miljoen Investeringen door het waterschap in watersysteem in % 75% 25% 1 De zuiveringsheffing is niet verdeeld naar landelijk en stedelijk gebied, omdat hierbij de heffing direct wordt ingezet voor het zuiveren van water, vanuit het principe de vervuiler betaalt PAGINA 10 VAN 47

11 Als we deze cijfers omrekenen naar de uitgaven en inkomsten per doelgroep landelijk en stedelijk gebied krijgen we de volgende verdeling: Landelijk gebied Stedelijk gebied Veiligheid (naar aanleiding van inwoneraantallen) 4% van 14 miljoen= 0,6 miljoen 96% van 14 miljoen = 13,4 miljoen Watersysteem (naar aanleiding van 75% van 30 miljoen = 22,5 miljoen 25% van 30 miljoen = 7,5 miljoen investeringsverdeling) Totale uitgaven 23,1 miljoen 20,9 miljoen Totale inkomsten 6,6 miljoen 37,4 miljoen We kunnen dus concluderen dat de inwoners van het stedelijk gebied bijna 2x meer betalen dan dat het waterschap investeert in het stedelijk gebied. Nu is het wél zo dat investeringen in het landelijk gebied ook ten bate zijn van de stedelingen. Zo wordt waterberging ten behoeve van droge voeten in de stad bij voorkeur aangelegd in het landelijk gebied, omdat daar de maatschappelijke kosten voor zo n investering lager zijn. Bovendien zijn de tarieven gebaseerd op een solidariteitsprincipe. Meer aanwezigheid en/of zichtbaarheid van het waterschap in de stad is echter op grond van bovenstaande cijfers tot op zekere hoogte te rechtvaardigen. Dit is een bestuurlijke afweging. 2.3 Geschiedenis overdracht stedelijk oppervlaktewater In 1994 is Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden ontstaan uit een fusie van vier kleinere waterschappen. Deze waterschappen waren tot dan toe verantwoordelijk voor het oppervlaktewater in het landelijk gebied. Het oppervlaktewater in de stedelijke kernen, beheerd door de gemeenten, vormden sinds de jaren tachtig daardoor een soort enclave in het gebied. In het provinciaal waterhuishoudingsplan van 1992 werd de waterschapsingezetenenheffing ingevoerd voor iedereen, ook voor de stedelingen. Dat had tot gevolg dat het beheer en onderhoud van het oppervlaktewater in de gemeenten overgedragen moest worden aan het waterschap. Utrecht en Maarsenbroek waren de eerste gemeenten waarin in 1995 deze overdracht heeft plaatsgevonden. Bij deze overdrachtsprocessen werd, analoog aan het landelijk gebied, onderscheid gemaakt tussen hoofd- ofwel primaire watergangen, te onderhouden door het waterschap, en tertiaire watergangen, te onderhouden door derden (in het landelijk gebied veelal particuliere agrariërs, in het stedelijk gebied de gemeente of andere instanties, en bijna nooit particulieren). De definitie van wanneer een watergang een hoofdwatergang (ofwel primaire watergang) is, is als volgt vastgelegd voor landelijk en stedelijk gebied: Primaire watergang in landelijk gebied: voert minimaal water van 50 ha af. Met een landelijke afvoernorm van 1 l/s/ha gaat het dan om minimaal 50 liter/sec. Primaire watergang in stedelijk gebied: vanwege het grote aandeel verhard oppervlak in de stad is uitgegaan van een afvoer van 2 l/s/ha, en dus bij dezelfde 50 ha moet de afvoer van een primaire watergang minimaal 100 liter/sec bedragen. Deze afvoer komt in de stad vaak via riooloverstorten op het oppervlaktewater, en daarom is de aanwezigheid van riooloverstorten ook een criterium geworden. Er is een status quo gehanteerd vanwege het feit dat het waterschap door het toegenomen aantal belastingbetalers meer inkomsten kreeg. Dit houdt in, dat in de eerste stedelijke kernen waar de overdracht plaatsvond het aanwezige vuil en slib ook door het waterschap is overgenomen. PAGINA 11 VAN 47

12 2.4 Verschillende afspraken voor het beheer van stedelijk water Aan de hand van de criteria voor primair water (afvoer van 100 l/s en/of aanwezigheid van een overstort) is per kern is gestreefd naar een logische indeling van over te dragen wateren. Tertiaire watergangen, zoals volkstuinen, sportvelden en parken, zijn in het beheer van gemeenten gebleven. Alle peilregulerende kunstwerken (stuwen en gemalen) in het primaire watersysteem zijn in beheer gekomen van het waterschap, omdat het waterschap middels de peilbesluiten verantwoordelijk is voor het peilbeheer. In een aantal steden zijn ook peilregulerende kunstwerken in het tertiaire water in beheer van het waterschap gekomen, maar niet overal. Rijkswaterstaat is de beheerder van een aantal grotere watergangen in stedelijk gebied, zoals het Merwedekanaal, het Amsterdam-Rijnkanaal en enkele zijtakken hiervan. Ook is het de beheerder van een oude vaarroute (Keulsevaart), en daarmee van de Catharijnesingel. Het onderhoud van deze primaire watergangen wordt door RWS uitgevoerd, omdat deze watergangen een scheepvaartfunctie hebben. Langs het Amsterdam-Rijnkanaal liggen circa 100 peilregulerende kunstwerken die ook onderhouden worden door RWS. Ook een aantal afvoersloten langs de snelwegen, wordt, in verband met de verkeersveiligheid, door RWS onderhouden. Prorail is de beheerder van de spoorsloten in zowel landelijk als stedelijk gebied. In principe beheert het waterschap alleen het water tot aan de waterlijn. De enige uitzondering hierop zijn de oevers in de kern van de gemeente Utrecht. In deze gemeente vond de eerste overdracht van het beheer van het oppervlakewater van de gemeente naar het waterschap plaats. Daarbij werd als eis gesteld dat het waterschap ook de beschoeiing moest overnemen. Kadeachtige constructies (langs grachten, of forten) zijn in het beheer van de gemeente gebleven. Ook in de nieuwe wijk Leidsche Rijn beheert, net als in de andere gemeenten, de gemeente Utrecht de oevers en het waterschap het water tot aan de waterlijn. PAGINA 12 VAN 47

13 Intermezzo: verschil in oppervlaktewaterbeheer door type rioolstelsel Als je op de kaart kijkt naar het water dat het waterschap beheert en onderhoudt in Houten en in Nieuwegein valt een groot verschil op: in Nieuwegein beheert en onderhoudt het waterschap bijna al het oppervlaktewater in de stad, en in Houten relatief weinig. Dit komt doordat beide steden een ander type rioolstelsel hebben. Nieuwegein heeft grotendeels een verbeterd gescheiden rioolstelsel met veel regenwateroverstorten verspreid door de wijken, zodat op bijna alle watergangen wel een overstort zit (met uitzondering van sportvelden en Park Oudegein). De situatie in Houten kan worden verklaard uit het feit dat het Houtense rioolstelsel dusdanig veel berging heeft dat al het verhard oppervlak in stedelijk gebied binnen de Rondweg afwatert op het riool en alleen overstort op de watergang langs de Rondweg. Daardoor is alle oppervlaktewater binnen de Rondweg bij de gemeente in onderhoud, en alleen de ringvaart bij het waterschap. In de nieuwe wijken van Houten ligt een verbeterd gescheiden rioolstelsel, waardoor het waterschap er relatief meer oppervlaktewater onderhoudt. Er wordt dan ook kritisch gekeken naar de aan-en afvoerfunctie van het over te nemen watersysteem. Figuur 2.1 Primair oppervlaktewater Nieuwegein Figuur 2.2 Primair oppervlaktewater Houten PAGINA 13 VAN 47

14 Intermezzo: Voorbeeld van versnipperd beheer Onderstaande afbeelding van de wijk Lunetten laat zien dat tussen dezelfde gelijksoortige waterpartijen het verschil in wie welk onderhoud doet groot kan zijn. Bij Lunet I onderhoudt het waterschap de watergang én de oever. Bij Lunet II onderhoudt de gemeente de watergang én de oever. Bij Lunet III en IV onderhoudt het waterschap de watergang en de beschoeide oever, en de gemeente de fortmuren (kadeachtige constructies). Dat het waterschap Lunet II niet onderhoudt valt te verklaren doordat dit fort destijds (1995) in eigendom was van defensie en daarom toen niet is overgedragen aan het waterschap. Het is niet eenduidig waarom het later wél aan de gemeente is overgedragen en niet aan het waterschap. Ook is het onduidelijk waarom bij Lunet I het waterschap de fortmuren onderhoudt, terwijl in alle andere gevallen de gemeente dat doet. Dit voorbeeld maakt duidelijk dat het belangrijk is om de verdeling van taken van waterschap, gemeente en andere partijen, ten aanzien van het onderhoud van het oppervlaktewater en de oevers in stedelijk gebied, opnieuw te beschouwen. Figuur 2.3 Verdeling onderhoudstaken Lunetten. PAGINA 14 VAN 47

15 Sprengen: de uitzondering op de regels Op de Utrechtse Heuvelrug is de aanwezigheid van sprengen van cultuurhistorische waarde. Deze waterlopen werden vanaf de buitenhuizen gegraven in de richting van bronnen op de Heuvelrug. De sprengen voldoen niet aan de eerder gehanteerde criteria voor primair water, maar hebben deze status wél gekregen vanwege hun unieke landschappelijke waarde. Dit is echter alleen gedaan voor het landelijk gebied; in het stedelijk gebied sluiten ze aan op tertiair water. Figuur 2.4. Sprengen zijn (gedeeltelijk) aangeduid als primair water. PAGINA 15 VAN 47

16 Tabel 2.1 Overzichtstabel beheer- en onderhoudstaken stedelijk oppervlaktewater. Waterkwantiteit (waterlijn is grens) Primair stedelijk x Tertiair stedelijk x x x X Rijkswateren + enkele tertiaire watergangen (of valt dat onder uitzonderingen? Bv Catharijnesingel) x HDSR Gemeente RWS Bewoners Prorail Bedrijven Opmerking Waterschap is verantwoordelijk voor peilbeheer, andere partijen voor onderhoud Opmerking [AJM1]: We moeten nog uitzoeken of gemeente, RWS, bewoners of Prorail ook primair water in sted. Gebied hebben. Waterkwaliteit Primair stedelijk x Tertiair stedelijk x Rijkswateren x Waterschap is passief beheerder waterkwaliteit Peilregulerende kunstwerken (stuwen en gemalen) Primair stedelijk x Tertiair stedelijk x Oevers (beschoeiing) Primair stedelijk x Tertiair stedelijk (incl. kadeachtige constructies) x x Delen van de oevers in Utrecht (beschoeiing en bekleding Stadsbuitengracht) x Dit geldt in Utrecht alleen voor primair water PAGINA 16 VAN 47

17 3 Knelpunten, opgaven en kansen in het stedelijk oppervlaktewater 3.1 Knelpunten Water is niet altijd van toegevoegde water voor de leefomgeving in de stad. Helaas is dit ook op verschillende plaatsen in de stedelijke kernen binnen het beheersgebied van HDSR het geval. De belangrijkste knelpunten zijn hieronder aan de hand van verschillende thema s weergegeven Waterkwantiteit De afgelopen jaren zijn veel inspanningen verricht om wateroverlast in stedelijk gebied te Figuur 3.1 Water op straat. beperken. Desondanks kan bij hevige regenval water op straat komen te staan. Een oorzaak kan zijn dat watergangen op een aantal plaatsen nog te smal zijn om een goede waterafvoer te garanderen. Ook kan het voor komen dat duikerdiameters te smal zijn om een goede afvoer te waarborgen. Behalve in Woerden zijn in ons beheersgebied echter weinig stedelijke gebieden waar overlast ontstaat omdat het oppervlaktewatersysteem te weinig capaciteit heeft. Bijna altijd is het een rioleringsprobleem (water op straat). Mogelijk komen er in de nieuwste NBW-toetsing wél nieuwe knelpunten te voorschijn Waterkwaliteit Hoewel de waterkwaliteit in 20 jaar sterk verbeterd is, is deze de laatste jaren er niet meer op vooruit gegaan. Stilstaand water in combinatie met een te hoge concentratie aan nutriënten zorgt ervoor dat sloten dichtgroeien met kroos of andere waterplanten. Het betreft vooral vijvers die oorspronkelijk zijn aangelegd als retentievijver voor riooloverstorten. Figuur 3.2 Lopik. Water is onzichtbaar. Figuur 3.3 Nieuwegein. Watergang bedekt met kroos. PAGINA 17 VAN 47

18 Bronnen van nutriënten kunnen zijn: eenden- en hondenpoep, bladafval, lokvoer voor vissen, voer voor eenden, en regenwater- of gemengde riooloverstorten. Zeker in warme zomers kan de combinatie van stilstaand water met teveel nutriënten leiden tot stankoverlast of waterkwaliteitsproblemen, zoals dode vissen, blauwalg of botulisme Beheer en onderhoud van water Bij een aantal watergangen is achterstallig onderhoud een probleem. Daardoor is het water nauwelijks zichtbaar. Dit is met name het geval bij tertiaire watergangen, zoals volkstuinen, sportvelden en parken, die in het beheer zijn van gemeenten. Soms ontstaat achterstallig onderhoud ook door afstemmingsproblemen tussen de verschillende beheerders. Als voorbeeld: de gemeente en het waterschap baggeren nu gezamenlijk de binnenstad van Utrecht, maar Rijkswaterstaat heeft geen geld (over) voor het baggeren van het deel van de binnenstad wat onder haar beheer valt. Figuur 3.4 IJsselstein. Watergang is slecht onderhouden. Figuur 3.5 Nieuwegein. Achterstallig onderhoud Water als ontwerpopgave Water kan kwaliteit toevoegen aan de leefomgeving, wanneer het op een goede manier wordt ingepast in stedelijke ontwerpen. Bij de aanleg van nieuwbouwwijken en herstructurering wordt het water niet altijd optimaal ingepast in de leefomgeving. Daardoor ontstaat een verrommeld eindbeeld, en kan onderhoud lastig worden uitgevoerd. Figuur 3.6. Leidsche Rijn. Water is slecht ingepast. Figuur 3.7. Nieuwegein. Water is weggestopt. PAGINA 18 VAN 47

19 3.2 Opgaven stedelijk water In het waterbeheerplan wordt gesteld dat het water in het stedelijk gebied een belangrijke waarde kan hebben die kwaliteit toevoegt aan het gebied. Dat stelt randvoorwaarden aan de waterkwantiteit (voorkomen wateroverlast en schade), de waterkwaliteit, de zichtbaarheid en de beleving van het stedelijk water 2. Daarnaast liggen er ook opgaven vanuit het nationaal waterbeleid en de KRW (overig water) Waterkwantiteit: voorkomen overlast en schade, maar ook kwaliteit Vanwege de verwachte effecten van de klimaatverandering (meer piekbuien en langere droge periodes) moet er meer ruimte worden gereserveerd om water tijdelijk vast te houden. In plaats van het water zo snel mogelijk af te voeren, wordt gestreefd naar de drietrapsstrategie : (1) het water vasthouden (2) het water gecontroleerd bergen en vervolgens pas (3) afvoeren. Ook zal in de toekomst door Figuur 3.8 Drietrapsstrategie water. ontwerpers en beheerders nagedacht moeten worden over het accepteren van water op straat. In nieuw te ontwikkelen gebieden is het bereiken van een hoog kwaliteitsniveau direct bij aanleg mogelijk, zoals in Rijnenburg. Dit betekent zoveel mogelijk vasthouden van regenwater en het schoonhouden van water. Voor bestaand stedelijk gebied wordt dit hoge ambitieniveau alleen voor de kernen op de Heuvelrug haalbaar geacht: het vasthouden van regenwater door volledig herstel van de infiltratie (afkoppelen). In de overige gebieden zullen vooral het bestaande watersysteem en de waterketen robuuster en duurzamer gemaakt moeten worden. 3 Deltaprogramma Binnen het deelprogramma Nieuwbouw en Herstructurering en met de modellering van deelprogramma Zoetwater is specifiek gekeken naar wat de te verwachte ontwikkeling zal zijn van de watervraag en het wateraanbod van het stedelijk gebied onder de Deltascenario's 2050 en Uitgangspunten hierbij zijn dat de watervraag van stedelijk gebied bepaald wordt door de volgende factoren: handhaving van grond-en oppervlaktewaterpeil ten behoeve van het voorkomen van bodemdaling en zetting, verzakking van gebouwen, schade aan funderingen, en het handhaven van groenvoorzieningen door middel van irrigatie. Stedelijke oppervlaktewatersystemen kennen vaak een gesloten circulatie met een eigen seizoensberging. Bij droogte kan een watertekort ontstaan, en zal dus water moeten worden ingelaten. Daarnaast wordt de watervraag beïnvloed door de eisen die gesteld worden aan de waterkwaliteit. Deze is mede bepalend voor de bruikbaarheid van het stedelijk oppervlaktewater voor recreatie (vissen, varen, zwemmen), voor watervoorziening (irrigatie, spoelwater, bluswater) en voor de kwaliteit van ecosystemen (vissen, macrofyten, algen, kroos), en dus ook voor de kwaliteit van de leefomgeving. Met name wanneer de waterkwaliteit van het omringende oppervlaktewater gelijk of beter is dan die van het (gesloten) stedelijk oppervlaktewatersysteem, zal er bij ontoereikende waterkwaliteit een watervraag zijn als gevolg van de noodzaak om het stedelijk oppervlaktewater door te 2 Waterbeheerplan Water voorop. PAGINA 19 VAN 47

20 spoelen. Langere droge periodes met meer hitte die behoren bij de droge klimaatscenario's die worden gebruikt in het Deltaprogramma, zullen dus waarschijnlijk leiden tot een grotere watervraag ten behoeve van de stedelijke waterkwaliteit. Op dit moment wordt geconcludeerd, dat de toename van de watervraag in stedelijk gebied nog moeilijk is te kwantificeren, gezien de diversiteit van functies en de grote variatie die er bestaat tussen verschillende delen van het land. Het is daarom aangemerkt als één van de acht zogenaamde "witte vlekken" die in het komende half jaar verder moet worden uitgewerkt. Dit moet gebeuren binnen het deelprogramma Nieuwbouw en Herstructurering, in nauwe samenwerking met de andere deelprogramma's. Ook zal in beeld worden gebracht welke strategieën gevolgd kunnen worden op nationaal en regionaal niveau om aan de stedelijke watervraag te voldoen, en welke rol hieruit voortkomt voor de waterschappen. Medio 2012 zullen de meest kansrijke strategieën op een rij worden gezet. Nationaal Waterplan In 2009 is het eerste Nationaal Waterplan 3 voor de planperiode van vastgesteld. Hieronder is een overzicht van de belangrijkste actiepunten voor stedelijk gebied opgenomen. Eén van de actiepunten is het oplossen van urgente knelpunten ten aanzien van de wateroverlast Waterkwaliteitsmaatregelen Bij waterkwaliteit moet gestreefd worden naar de "kwaliteitstrits": (1) schoonhouden (bronaanpak), (2) scheiden van (afval)waterstromen en (3) zuiveren. Het accent ligt op het schoonhouden bij de bron. Daarnaast is voor veel stedelijk oppervlaktewater een betere doorstroming van cruciaal belang voor de kwaliteit. Bij de inrichting van watergangen moet ook de ecologische kwaliteit gewaarborgd, dan wel verbeterd, worden. KRW-doelen voor overig water In 2009 is in het Regionaal Bestuursoverleg Rijn-West afgesproken dat gemeenten én waterschappen samen de doelen en maatregelen voor het overig water (de nietwaterlichamen) bepalen. Dit moet vóór 2015 gebeuren. Het meeste oppervlaktewater in stedelijk gebied behoort tot deze categorie. Het is wenselijk om van tevoren een duidelijk standpunt in te nemen over hoe ver het waterschap wil gaan met ecologie in het Figuur 3.9 KRW-ambities HDSR. 3 Nationaal Waterplan PAGINA 20 VAN 47

21 stedelijk water. Dit kan helpen om een goede invulling te geven aan ieders rol voor de KRWambities. Regeerakkoord demissionair kabinet Rutten In het regeerakkoord staat dat de kwaliteit van het oppervlaktewater moet worden verbeterd, met name in stedelijke gebieden. Dit stelt ons voor een opgave, en tegelijkertijd voor de uitdaging om dat op een inventieve manier te combineren met wat mensen in de stad belangrijk vinden. Bestuursakkoord Water In mei 2011 is het nieuwe Bestuursakkoord Water ondertekend door de Unie van Waterschappen, de VNG, het IPO en het rijk. Dit stipuleert dat voor de chemische en ecologische waterkwaliteit van regionale wateren (waaronder stedelijk oppervlaktewater) de provincie kaderstellend is om binnen de kaders van de EU-richtlijnen af te wijken van de normen die door het rijk zijn gesteld (gebaseerd op dezelfde EU-richtlijnen). De uitvoeringsmaatregelen voor het stedelijk gebied dienen door de gemeenten en waterschappen te worden bepaald Recreatie, landschap en cultuurhistorie Onder beleving van water wordt enerzijds genieten en leefkwaliteit verstaan. Anderzijds heeft het betrekking op bewustwording. Om de bewustwording in stedelijk gebied te vergroten is het van belang dat water meer zichtbaar wordt. Te nemen maatregelen zijn bijvoorbeeld het afkoppelen van hemelwater, regenwaterafvoer via open goten en watergangen toegankelijk maken. Door het zichtbaar maken van stedelijk water wordt ook de beleving vergroot. Daar waar mogelijk kan gekeken worden of het inrichting, onderhoud en beheer van het watersysteem kansen biedt voor recreatieve doeleinden, zoals zwemmen, vissen, kanoën, pleziervaart, waterspeeltuinen, spelevaren en lopen over stapstenen. Water speelt een belangrijke rol in de herkenbaarheid van verschillende landschappen. Tegelijkertijd draagt water bij aan de ruimtelijke kwaliteit van de stedelijke leefomgeving. Ook cultuurhistorie is op veel plekken een belangrijk element van het stedelijk water (grachten, gemalen en dijken). PAGINA 21 VAN 47

22 3.3 Kansen stedelijk water Zichtbaarheid van het waterschap als waterautoriteit Door water meer zichtbaar te maken en ook voldoende informatie te geven over de functies van water en wat je er wel en niet mee kan, kan de betrokkenheid van bewoners met water vergroot worden. Het overgrote deel van de ingelanden van het waterschap woont in de stad (96% woont binnen de bebouwde kom). Door juist hier een actievere rol te gaan spelen kan het waterschap zijn rol als waterautoriteit beter laten zien Verbeteren van de leefomgeving Verbeteren van de waterkwaliteit, de helderheid, de flora en fauna draagt bij aan een positiever beleving van het oppervlaktewater in de wijken. Hierdoor neemt de kwaliteit van de leefomgeving toe, wat weer een positief effect heeft op de waarde van de woningen in het algemeen en die aan het water in het bijzonder Samenwerking met gemeenten Door de noodzaak van de laatste jaren om te bezuinigen zijn gemeenten en waterschappen steeds meer op zoek naar mogelijkheden om door samenwerking kosteneffectiever te kunnen werken en daarmee de maatschappelijke kosten omlaag te brengen. Intensiever samenwerken in de waterketen wordt opgepakt binnen WINNET, maar ook de samenwerking in het oppervlaktewater beheer wordt landelijk gezien als een van de mogelijkheden voor kostenbesparing. De gemeente Utrecht is samen met het waterschap zogenaamde wijkwaterplannen aan het opstellen, waarvan er twee (wijkwaterplannen Zuid en Noordoost) gereed zijn. De gemeente heeft hun ambitie vastgelegd in de programmabegroting om toe te werken naar meer ecologisch gezond en aantrekkelijk water. Binnen de wijkwaterplannen worden de ambities voor de KRW uitgewerkt. Ook wordt binnen deze wijkwaterplannen gecommuniceerd met bewoners in de wijken. Deze aanpak biedt een mooie kans om aan te sluiten bij de ambitie van de gemeente en om onze eigen inbreng duidelijk te definiëren Economische impuls door meer recreatie De recreatieve mogelijkheden van oppervlaktewater in stedelijk gebied zijn nog lang niet uitgeput. Op allerlei manieren kan in, op en rondom het water geprofiteerd worden van de mogelijkheden die er zijn: vissen, spelevaren, wandelen, spelen, terrasjes en ga zo maar door. Niet alleen als waterbeheerder maar ook vanuit de rol als vaarwegbeheerder kan het waterschap hier een bijdrage aan leveren Energiebesparing door warmte-koude opslag Een andere kans is het inzetten van oppervlaktewater als warmtecollector en/of koudevoorziening (figuur 3.9). Het stedelijk oppervlakte-water biedt mogelijkheden voor energie- en kostenbesparingen op verwarming en koeling van woningen en bedrijfsgebouwen. Figuur Toekomstige uitdagingen stedelijk water. PAGINA 22 VAN 47

23 4 Inspiratiebeelden voor stedelijk oppervlaktewater in 2020 In dit hoofdstuk worden de mogelijkheden geëxploreerd voor het verbeteren van de kwaliteit, ecologie en de beleving van stedelijk oppervlaktewater. Hiervoor is met medewerkers van het waterschap een sessie georganiseerd om de aanwezige kennis en ervaring te bundelen tot inspiratiebeelden. 4.1 Wijktypen Ten behoeve van de inspiratiesessie, die op 21 februari 2011 plaatsvond, zijn vier verschillende wijktypen opgesteld 4, dit zijn: 1. Grachtengordel. De watergangen in (historische) centra hebben vaak aan één of beide zijden een kademuur. Op een aantal plekken is aan één zijde, tussen de waterlijn en de kademuur, een verlaging aanwezig. 2. Tuindorp (jaren 30). De watergangen zijn vaak gelegen aan de rand van de woonwijk en hebben vaak een functionele- en ecologische functie. 3. Jaren 70/80. Dit wijktype wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van zowel grootschalige waterpartijen (retentievijvers) als nauwere watergangen. Het water is vaak puur functioneel ontworpen. 4. Nieuwbouw. De afbeeldingen in 2.3 laten zien dat water nog niet overal optimaal wordt geïntegreerd in de leefomgeving. Dit geldt helaas ook voor een aantal nieuwbouwwijken. De uitgewerkte inspiratiebeelden zijn opgenomen in bijlage 1. Hierbij is ook beschreven wat de deelnemers in de inspiratiesessie als wenselijk en mogelijk achten, met als doel oppervlaktewater een positieve bijdrage te laten geven aan de stedelijke leefomgeving. Hierbij moet worden opgemerkt dat er alleen gekeken is naar de inrichting en het beeld, en niet naar wie verantwoordelijk is voor realisatie. Veel van de gepresenteerde ideeën kunnen alleen uitgevoerd worden in nauwe samenwerking met de beheerder van de openbare ruimte, de gemeente. 4.2 Hoofdingrediënten voor kwaliteitswater De beelden in bijlage 1 zijn geen blauwdrukken voor wat het waterschap met stedelijk oppervlaktewater voor ogen heeft. Bovendien zijn het beelden voor 4 typen wijken, terwijl er bijvoorbeeld niet gekeken is naar bedrijventerreinen. Het gaat om de inspiratie. Wat er wél uit gehaald kan worden zijn een aantal essentiële elementen, zogenaamde hoofdingrediënten en smaakmakers die belangrijk worden geacht voor de inrichting van stedelijk oppervlaktewater in Deze zijn van toepassing in de meeste wijktypen. Hieronder worden ze benoemd Open planproces In de eerste plaats wordt veel belang gehecht aan een open planproces, waarin bewoners, gemeente, waterschap en eventueel andere partijen om tafel zitten. De kans op draagvlak wordt hierdoor groter. Ook verkleint het de kans dat later in het proces plannen worden tegengehouden. De wijkwaterplannen, zoals die nu in Utrecht worden opgesteld, zijn hier een goed voorbeeld van. Bewoners zullen in sommige gevallen zelf het initiatief nemen tot verbetering van hun buurt. Het waterschap kan in dit geval optreden als facilitator, om bewoners en overheden samen rond de tafel te krijgen rond het thema water in de directe leefomgeving. Anderzijds kan het waterschap ideeën inbrengen als bewoners en gemeente om tafel zitten. In deze situatie is 4 Er is meer water in de stedelijke omgeving dat alleen in deze vier wijken. Ook in parken, bedrijventerreinen en andere type wijken komt oppervlaktewater voor. De inspiratiebeelden dienen alleen ter inspiratie. Per stedelijk gebied dient maatwerk plaats te vinden. PAGINA 23 VAN 47

24 het waterschap de adviseur. De regie over de uitvoering zal in de meeste gevallen bij de gemeente liggen, als beheerder van de openbare ruimte Optimalisering watersysteem In veel gebieden is water van oudsher bepalend voor het karakter van de stad. Meer invulling geven aan de beleving van mooi en schoner water gebeurt hier niet door grootschalige inpassingen, maar juist door kleine maatregelen toe te passen. Dit geldt ook voor nieuwbouwwijken die recent zijn aangelegd. Over het algemeen wordt hier namelijk voldoende rekening gehouden met de ruimte voor stedelijk water. Desondanks liggen er volop kansen om de kwaliteit van de leefomgeving te verbeteren. Dit wordt bereikt door hogere ambities na te streven voor waterkwaliteit, zodat zwemmen en watersporten mogelijk worden Kies voor iets Om de belevingskwaliteit in stedelijk gebied te vergroten is het van belang om differentiatie van doelen na te streven. Niet elke watergang is bijvoorbeeld vanwege de omgeving en het profiel geschikt om ecologische doelen na te steven. Het verdient de voorkeur om per watergang één of een beperkt aantal functies te benoemen Doelmatig onderhoud en beheer Het uitvoeren van beheer en onderhoud is maatwerk. Afhankelijk van de inrichting wordt gekozen voor onderhoud vanaf de kant of vanaf het water. Een randvoorwaarde is wel dat het onderhoud is gericht op het zichtbaar maken van het water voor bewoners. Voorkomen moet worden dat het water gaat stinken of onzichtbaar wordt door overmatige begroeiing van kroos of algen. Ook overhangende takken en bomen moeten tijdig gesnoeid worden. Een andere randvoorwaarde is dat het water op meerdere plekken bereikbaar is. Dit bevordert tevens de mogelijkheden voor bewoners en bezoekers om te genieten aan het water Veiligheid versus verantwoordelijkheid Bij de aanleg van maatregelen om beleving te stimuleren moet nagedacht worden over waterveiligheid, met name om te voorkomen dat kleine kinderen verdrinken. De aanleg van stapstenen dient bijvoorbeeld te geschieden in ondiep water of water dat is afgeschermd met roosters. Hierbij moet wel de kanttekening worden geplaatst dat verantwoordelijkheid ook deels bij de bewoner zelf ligt. In veel nieuwbouwwijken worden nu al standaard ondiepe vooroevers aangelegd ten behoeve van de veiligheid. 4.3 Smaakmakers Tijdens de inspiratiesessie zijn een aantal maatregelen (smaakmakers) naar voren gekomen die een watergang geschikter kunnen maken vanuit een bepaalde functie (afvoerfunctie, ecologische functie, beleving/recreatie functie). Sommige maatregelen zijn in meerdere wijktypen te realiseren. De maatregelen hebben betrekking op de oevers en het stroomprofiel (water) Voor de oevers De beleving van een watergang wordt in grote mate bepaald door de inrichting van de oevers. Het oeverbeeld betreft de natte oever en het droge talud (zie afbeelding 5 ). De oeverinrichting van een watergang is afhankelijk van de ambities (functioneel, ecologisch of recreatief) die worden 5 Waterschap Vallei & Eem Kwaliteitsbeelden voor stedelijk water. PAGINA 24 VAN 47

25 nagestreefd. De ene watergang kan een meer ecologisch karakter krijgen, terwijl een watergang verderop vooral gericht is op beleving. Door te variëren in type watergangen wordt belevingskwaliteit aan de wijken toegevoegd. Daar waar mogelijk kunnen functies gecombineerd worden. Zoals in de foto hiernaast, bij laag water een parkeerplaats, bij hoog water extra piekberging (Kade Rotterdam). Door middel van verbeding/herprofilering kan de huidige situatie van de watergang worden aangepast aan het gewenste ambitieniveau. Functioneel water Het laagste ambitieniveau is een functioneel ingerichte watergang, die puur gericht is op de afvoercapaciteit van water. Alle andere functies zijn ondergeschikt aan de afvoerfunctie. Uit oogpunt van beleving biedt deze functionele inrichting weinig tot geen meerwaarde. Ecologisch water Een randvoorwaarde bij de inrichting van watergangen met ecologische ambities is een flauwe oever (talud maximaal 1:4). Een watergang met ecologische oevers, waar verschillende planten en dieren voorkomen, wordt vaak ervaren als mooi water (kijkwater). Recreatie op het water en de oever is niet gewenst. Wel zijn er kansen voor koppeling met educatieve doeleinden. PAGINA 25 VAN 47

26 Andere mogelijkheden om de (ecologische) waterkwaliteit te verbeteren zijn het plaatsen van zogenaamde floatlands, of drijvende moerasplantenfilters die speciaal ontworpen zijn voor verbetering van de waterkwaliteit. Recreatief water Om water(recreatie) te stimuleren moet de oever toegankelijk worden gemaakt. Daarnaast kunnen inrichtingselementen, zoals vissteigers, kano-opstapplaatsen en wandelpaden, worden aangelegd. Ook bankjes en eventueel terrassen langs de oever leveren een bijdrage aan het genieten langs het water Voor het stroomprofiel Naast de inrichting van de oevers biedt ook de inrichting van het stroomprofiel kansen om de beleving van water te vergroten. Bijvoorbeeld door de aanleg van stapstenen of wandelpaden deels door het water. Ook kan het stroomprofiel breder en dieper worden gemaakt om bijvoorbeeld avontuurlijke watersporten, zoals kanovaren, te stimuleren. PAGINA 26 VAN 47

27 PAGINA 27 VAN 47

28 5 Ambitie stedelijk water 5.1 Inleiding Na alle knelpunten, opgaven, kansen, en inspiratiebeelden op een rij te hebben gezet is het nu de vraag: wat wil het bestuur van ons waterschap hiermee? Willen we heel erg ambitieus zijn of juist onszelf beperken tot wat we wettelijk verplicht zijn om te doen? Vanuit welke overwegingen? En welke randvoorwaarden en criteria hanteren we daarbij? Om een eerste richting te bepalen, heeft het college op 12 september 2011 hierover een workshop gehouden. Tijdens deze workshop zijn een aantal stellingen bediscussieerd die bepalend zijn voor hoe het college denkt dat het waterschap zijn rol en taakopvatting in de stad zou moeten invullen. Hieronder worden de twee belangrijkste stellingen weergegeven met daarbij de conclusie uit de discussie. Stelling 1: Het is voor het waterschap van strategisch belang om, als we waterautoriteit willen zijn, meer te investeren in oppervlaktewater in stedelijk gebied. Conclusie: meer investeren in stedelijk oppervlaktewater is wenselijk, met een goede onderbouwing en in beperkte mate. Er moet synergie zijn tussen ons beleid en dat van de gemeente. Als vaststaat dat we voor stedelijk oppervlaktewater een grotere taak hebben dan moeten daar ook middelen voor komen. Als uitgangspunt moet gelden: integraal werken, samenhang zoeken, efficiency. Stelling 2: Als we ons meer gaan inzetten in de stad, dan is dat vooral op onze kerntaken (waterkwaliteit: natuurvriendelijke oevers, doorspoelen, riooloverstorten e.d.) en niet op extra s (recreatie, waterspeeltuin, info-borden tbv. cultuur). Conclusie: we willen "extra's" wel een mogelijkheid geven, daar waar het kan meeliften op andere activiteiten zoals baggeren. Dit willen we doen door zoveel mogelijk "werk met werk" te maken en door via samenwerking dingen te realiseren. Het is belangrijk om de bewoners van de stad het water ook te laten beleven. Er moet wél een duidelijke relatie blijven met onze kerntaken. Hier zouden dan ook beperkt middelen voor beschikbaar moeten komen. Wat betekenen deze conclusies voor onze ambities als waterschap? Enerzijds moeten we vaststellen hoe groot onze taak eigenlijk is. Daarvoor moeten we scherper in beeld hebben wat we moeten in de stad, met andere woorden: wat moeten we doen om aan onze (wettelijke?) verplichtingen als waterkwantiteit- en waterkwaliteitsbeheerder te voldoen? Daarnaast bepalen we hoever we willen gaan met het optimaliseren van het watersysteem in de stad op het gebied van ecologie en natuur. Met andere woorden: we bepalen wat het basisniveau is voor onze kerntaken droge voeten en schoon water. Tenslotte bakenen we af hoever we gaan om toegevoegde waarde op het gebied van recreatie en cultuur te (helpen) realiseren. Bij alle drie de rubrieken bepalen we hoe zichtbaar we als waterautoriteit willen zijn binnen de stedelijke leefomgeving. Vanuit het basisniveau en de huidige situatie kunnen we bepalen wat onze ambitie moet zijn voor 2020 en verder. Uitgangspunt voor het bepalen van onze ambitie voor water in de stad is om zoveel mogelijk de verschillen in benadering en in ambitieniveaus tussen stedelijk gebied en landelijk gebied op te heffen. Met dezelfde inzet waarmee we in het landelijk gebied watergebiedsplannen opstellen en uitvoeren kunnen we in stedelijk gebied werkzaam zijn. Natuurlijk gebeurt dat in nauwe samenwerking en afstemming met de gemeenten, en binnen de marges die de ruimte in de stad ons biedt. PAGINA 28 VAN 47

29 Om meer inzicht te krijgen wat het basisniveau en verschillende ambitieniveaus kunnen inhouden, hebben we gekeken naar een van de wijkwaterplannen in Utrecht. Voor de thema s droge voeten, schoon water en recreatie, cultuur&beleving hebben we een voorbeeld geselecteerd, aan de hand waarvan een beeld kan worden gevormd van verschillende ambitieniveaus. 5.2 Droge voeten Basisniveau Het basisniveau voor droge voeten zijn de afspraken die gemaakt zijn in het Nationaal Bestuursakkoord Water: de NBW-wateropgave. We onderzoeken momenteel opnieuw of er in het stedelijk gebied knelpunten zijn met betrekking tot wateroverlast aan de hand van de NBW-normen. Daar waar nodig adviseren we de gemeente op het gebied van maatregelen hiervoor en implementeren we maatregelen waar we zelf voor aan de lat staan. Het opstellen van peilbesluiten doen we in breder verband, zo nodig doen we dat middels de watergebiedsplan-aanpak. Maatregelen basisniveau Bij watergangen met een afvoerende functie(primair water) ervoor zorgen dat te kleine duikers worden vervangen; Realiseren van waterberging in het kader van de NBW-opgave voor oppervlaktewater Ambitieniveau midden In ons WBP is aangegeven dat de stedelijke wateropgave, gericht op het voorkomen van wateroverlast en schade door hevige neerslag, wordt ingevuld door te zoeken naar zichtbare creatieve oplossingen (meervoudig ruimtegebruik) in de openbare ruimte, zodat water een positieve bijdrage levert aan het stedelijke landschap. Als we kiezen voor ambitieniveau midden, dan gaan we verder dan alleen onze eigen wateropgave aanpakken. We kijken samen met de gemeente hoe we water op straat kunnen voorkomen en actief adviseren over vernieuwende vormen van waterconservering: zoals groene daken, waterpleinen en meervoudig ruimtegebruik, zoals parkeerplaatsen die bij piekbuien gebruikt kunnen worden voor berging. Maatregelen ambitieniveau midden maatregelen basisniveau; adviseren en beleid ontwikkelen m.b.t. waterberging op daken en waterberging in wadi s en waterpleinen. Figuur 5.1 Impressie waterplein in Rotterdam. Figuur 5.1 Impressie van groene daken in Rotterdam. PAGINA 29 VAN 47

30 5.2.3 Ambitieniveau hoog In het WBP is opgenomen dat het tertiaire watersysteem in het gehele beheergebied ruimer wordt gedimensioneerd om de toename van extremen in het klimaat op te vangen en meer mogelijkheden te bieden voor natte ecosystemen. Dit wordt voor een groot deel gerealiseerd in de vorm van natuurvriendelijke oevers (zie par 5.3) of door grootschalige creatieve oplossingen. Het waterschap streeft ernaar om alle stedelijk gebieden klimaatrobuust te hebben in Maatregelen ambitieniveau hoog maatregelen basisniveau; naast adviseren en beleid ontwikkelen m.b.t. waterberging in wadi s, op daken, waterpleinen, ook financieel bijdragen aan initiatieven. realiseren van extra waterberging in stedelijk gebied Huidige situatie Op dit moment is alleen in Woerden een grote stedelijke wateropgave. Daarnaast is in kleinere kernen, zoals Schalkwijk bij heftige buien ook significante wateroverlast opgetreden. De waterkwantiteit is dus in een groot deel van het beheergebied op basisniveau (zie par 3.1) Advies: ambitieniveau midden Het basisniveau is grotendeels gerealiseerd. Maar richting de toekomst worden vanwege de klimaatverandering grotere extremen verwacht. Extra inspanningen in berging in het stedelijk gebied is niet alleen nuttig voor de stedelingen, maar ontlast het hele watersysteem. Daarnaast ontbreekt op dit moment beleid voor innovatieve maatregelen in de openbare ruimte, zoals wadi s, groene daken en waterpleinen. Andere waterschappen hebben reeds beleid ontwikkeld en sommige dragen financieel bij aan het realiseren van deze maatregelen. Dit is de reden dat geadviseerd wordt om in het hele beheersgebied te kiezen voor het ambitieniveau midden. Het ambitieniveau midden levert het waterschap op: een betere profilering waterschap in de stad. Dit sluit goed aan bij de wens van het bestuur om met een brede blik midden in de maatschappij te staan en aan te sluiten op de wensen van de samenleving; een bredere opvatting van de taken (invloed op de leefomgeving). Hiermee wordt het collegeprogramma gerealiseerd; aansluiting bij ons WBP, waarin is aangegeven dat de stedelijke wateropgave wordt ingevuld door te zoeken naar zichtbare creatieve oplossingen (meervoudig ruimtegebruik) in de openbare ruimte; vermindering van water op straat en bijbehorende schade aan gebouwen. 5.3 Schoon water Basisniveau Voor het basisniveau is het landelijk waterkwaliteits- en KRW-beleid leidend. We zorgen dat de kwaliteit van het oppervlaktewater in stedelijk gebied voldoende aandacht krijgt. Er zijn nog steeds plekken waar zich onaanvaardbare situaties voordoen met bijvoorbeeld een grote hoeveelheid kroos, stilstaand water, dode vis enzovoort. Zeker daar waar het primair water betreft zijn wij het aan onze belastingbetalende stedelingen verplicht dit op te lossen. PAGINA 30 VAN 47

31 Maatregelen basisniveau doorspoelen; kroos verwijderen; duikers verhogen/vergroten daar waar nodig moet ook extra beluchting toepassen.; adviseren bij de inrichting van ecologische oevers actief aan de voorkant adviseren bij stedelijke herinrichting om zo een robuust watersysteem te creëren Ambitieniveau midden Bij het ambitieniveau midden kiezen we als waterschap ervoor om (in beperkte mate) bij te dragen aan het realiseren van schoon water in tertiair water. In principe staan de gemeenten aan de lat voor het realiseren van schoon tertiair water, maar deze hebben er niet altijd de middelen en/of de expertise voor. We kunnen op verschillende manieren bijdragen aan schoon water: Dit kan in de vorm van een beperkte financiële bijdrage aan de te nemen maatregelen. Dit kan ook door in de samenwerking te organiseren dat het waterschap het onderhoud uitvoert voor de gemeente en dat vervolgens met de gemeente verrekent (Zie hiervoor het volgende hoofdstuk.). Of door de gemeente intensiever te adviseren over mogelijke maatregelen. Bij dit alles kijken we niet alleen naar wat fysisch-chemisch de norm is, maar verbeteren we ook de beleving van water, zoals doorzichtverbeterende maatregelen. Voor verbetering van de ecologie stimuleren we zoveel mogelijk het gebruiken van kansen voor natuurvriendelijke inrichting van watergangen (inclusief vispassages), daarbij in ogenschouw nemend dat per watergang keuzes gemaakt worden voor bepaalde functies. Tijdens het bepalen van de doelen voor overig water in het kader van de KRW 6 adviseren wij dan ook zoveel mogelijk in die richting. Daarnaast stellen we een beperkte financiële bijdrage ter beschikking voor het realiseren ervan. Maatregelen ambitieniveau midden verbeteren waterkwaliteit in tertiaire watergangen; beperkte financiële bijdrage (20%) ten behoeve van realisatie KRW-maatregelen in tertiair water Ambitieniveau hoog We streven naar een goede ecologische toestand in alle stadswateren. Dat doen we onder andere door alle natuurvriendelijke oevers, dus ook in tertiair water, te onderhouden. Vanwege de relatie van natuurvriendelijke oevers met de waterkwaliteit is dit een logische maatregel. Daarnaast investeren we in innovatieve maatregelen, zoals het realiseren van floatlands, om de waterkwaliteit te verbeteren. Maatregelen ambitieniveau hoog floatlands (drijvende helofytenfilters); muurvegetatie stimuleren in stadsgrachten; onderhoud natuurvriendelijke oevers (ook in tertiaire watergangen). 6 Voor het bepalen van doelen voor het overig water, zowel stedelijk als landelijk, wordt momenteel een methodiek uitgewerkt, die naar verwachting in de loop van 2012 bruikbaar zal zijn. Ook voor het landelijk gebied is nog onduidelijk hoe de doelen voor overig water precies uitgewerkt zullen worden, en met welke ambitieniveaus. Het is niet uitgesloten dat daar nieuwe richtlijnen voor komen vanuit Europa. PAGINA 31 VAN 47

32 Voorbeeldmaatregel: Op een aantal locaties in Utrecht (Wilhelminapark, Fort de Klop) is als knelpunt geconstateerd dat er onvoldoende doorspoeling is. Als maatregel wordt voorgesteld om de pompcapaciteit in de betreffende watergang op te voeren. Dus een grotere pomp, of een extra pomp erbij Huidige situatie De inwoners in de stad vinden schoon water erg belangrijk. Op dit moment is nog niet in alle steden het basisniveau gegarandeerd. Dit geldt zowel voor waterkwaliteit als voor ecologie Advies: minimaal ambitieniveau midden We streven ernaar om het verschil in ambitieniveaus voor waterkwaliteit en ecologie tussen het landelijk en stedelijk gebied zo klein mogelijk te maken. Het waterschap en de gemeente bepalen samen doelstellingen voor het stedelijk oppervlaktewater. Heeft de gemeente hoge ambities (bijvoorbeeld gemeente Utrecht), dan volgen en ondersteunen wij het ambitieniveau van de gemeente. Dit is mede afhankelijk van de huidige toestand van de waterkwaliteit. Voor een aantal gemeenten is de waterkwaliteit reeds onderzocht en voor andere gemeenten moet de kwaliteit nog worden onderzocht. Als de huidige waterkwaliteit bijvoorbeeld slecht is, dan ligt onze ambitie minimaal 1 niveau hoger. Het ambitieniveau midden levert het waterschap op: een betere profilering waterschap in de stad. Dit sluit goed aan bij de wens van het bestuur om met een brede blik midden in de maatschappij te staan en aan te sluiten op de wensen van de samenleving; een bredere opvatting van de taken ( invloed op de leefomgeving). Hiermee wordt het collegeprogramma gerealiseerd; versterking van de samenwerkingsrelatie tussen waterschap en gemeenten: HDSR volgt en ondersteunt het ambitieniveau van gemeenten; verbetering waterkwaliteit in zowel het primaire als het tertiaire watersysteem en aansluiting bij KRW-opgaven om doelen vast te stellen voor het overig water; Tegelijkertijd zijn de benodigde investeringen (waterschapskosten) voor dit ambitieniveau beperkt. 5.4 Recreatie, landschap en cultuurhistorie Basisniveau Recreatie, landschap en cultuurhistorie zijn geen kerntaken van het waterschap dus hoeven we ook geen basisniveau te garanderen. Toch vinden we deze thema s wel belangrijk. Dat is ook waarom we het als apart thema hebben benoemd in ons waterbeheerplan. PAGINA 32 VAN 47

33 5.4.2 Ambitieniveau midden Het waterschap heeft in het WBP aangegeven meer te willen doen met dit thema: Daar waar het uitvoeren van onze kerntaken mogelijkheden biedt om bij te dragen aan verbeterde recreatie in, op of rondom het water, of de culturele aspecten en de beleving van het oppervlaktewater kan verbeteren, dragen we hieraan bij. Dat kunnen we doen door een vast bedrag of % per activiteit beschikbaar te stellen op basis van concreet uitgewerkt beleid met daarin een aantal beoordelingscriteria, tot een bepaald maximum bedrag per gemeente, gerelateerd aan het aantal inwoners. Voorbeeld maatregel: Maatregel 6 uit Wijkwaterplan Utrecht-Zuid: Knelpunt is een dam onder de Oude Liesboschweg in het Inundatie-kanaal die kano's en schaatsers belemmert. Ook ligt de duiker te laag zodat kroos achter de duiker blijft hangen. Maatregel is het aanleggen van een brug waar het kanaal de weg kruist. HDSR financiert nu alleen bij wat wij nodig achten voor verbeterde doorstroming en afvoer van kroos ( ), de rest van de kosten waarmee ook beleving en cultuur (Hollandse Waterlinie) wordt bediend, wordt door de gemeente opgebracht (totaal ). Als HDSR ook bij wil dragen aan cultuur, dan zouden wij daar ook een % aan bij kunnen dragen. Maatregelen ambitieniveau midden kanotunnel, stapstenen, fonteinen, waterspeelplaatsen. het opstellen van beleid ten aanzien van recreatieve ontwikkelingen. vast bedrag of % per activiteit beschikbaar te stellen, tot een maximum per gemeente. het plaatsen van informatieborden bij waterspeelplaatsen zodat kinderen en hun ouders meer begrip krijgen voor ons werk. plaatsen van informatieborden bij cultuurhistorische water objecten zoals Lunetten, Sprengen, etc Ambitieniveau hoog Het ambitieniveau midden is met name gericht op maatregelen ten aanzien van recreatieve ontwikkelingen. Voor landschap en cultuurhistorie kunnen we ervoor kiezen om meer te communiceren richting de burger. Maatregelen ambitieniveau hoog Stimuleren actieve (water)sporten Het aanleggen van wandelpaden langs watergangen. Figuur 5.2. Een kanotunnel is een andere oplossing om de doorstroming te verbeteren en recreanten tegemoet te komen. PAGINA 33 VAN 47

34 5.4.4 Huidige situatie Op dit moment wijst ons water alle verzoeken om een bijdrage aan het verbeteren van recreatiemogelijkheden of cultuurhistorie in ere brengen af. We hebben er nu geen beleid en budget voor. Toch is het nemen van een actievere rol op deze terreinen wel een van de doelstellingen in ons waterbeheerplan Advies: ambitieniveau midden We streven ernaar om in het stedelijk gebied meer in te zetten op recreatie en beleving. Daar waar het uitvoeren van onze kerntaken mogelijkheden biedt om bij te dragen aan verbeterde recreatie in, op of rondom het water, of de culturele aspecten en de beleving van het oppervlaktewater kan verbeteren, dragen we hieraan bij. Door deze maatregelen wordt het waterschap zichtbaarder in stedelijk gebied. Het ambitieniveau midden levert het waterschap op: een betere profilering waterschap in de stad. Dit sluit goed aan bij de wens van het bestuur om met een brede blik midden in de maatschappij te staan en aan te sluiten op de wensen van de samenleving; een bredere opvatting van de taken (invloed op de leefomgeving). Hiermee wordt het collegeprogramma gerealiseerd; aansluiting bij ons WBP waarin is uitgesproken om bij te dragen aan maatregelen die recreatie in, op of rondom het water, of de culturele aspecten en de beleving van het oppervlaktewater kunnen verbeteren; biedt de mogelijkheid om gericht beleid te ontwikkelen om middelen beperkt en effectief in te zetten, zodat we één lijn kunnen trekken voor initiatieven op het gebied van recreatie, landschap en cultuurhistorie. 5.5 Zichtbaarheid van het waterschap in de stad Binnen de drie thema s (droge voeten, schoon water en recreatie, landschap en cultuurhistorie adviseren wij om expliciet aandacht te besteden aan het communiceren over onze activiteiten in het stedelijk gebied. Dit doen we niet alleen in relatie tot onze kerntaken en ecologische versterking maar ook als we bijdragen aan recreatieve of culturele activiteiten. Deze communicatie-activiteiten vormen dus een vast onderdeel (vast %) van alle activiteiten van het waterschap en bijdrage aan activiteiten van anderen. Stedelijk water wordt aan het overzicht met centrale communicatieonderwerpen toegevoegd. Figuur 5.3 Overzicht centrale onderwerpen. Figuur 5.3 Drijvend zwembad in de Amstel. PAGINA 34 VAN 47

35 Ook wordt jaarlijks tenminste één stedelijk waterproject, dat betrekking heeft op het thema recreatie, cultuur en beleving, toegevoegd aan de lijst met vernieuwende projecten. Publiciteit rondom een vernieuwend project kan ons waterschap duidelijker in het voetlicht zetten. Met als voorwaarde dat steeds een koppeling met onze taakstelling plaatsvindt. Een voorbeeld van een dergelijk project is het drijvend zwembad in Amsterdam. Waternet heeft het initiatief genomen voor dit bad met als doel om aandacht te vragen voor schoon water. PAGINA 35 VAN 47

36 6 Conclusie en advies Oppervlaktewater in de stad vraagt specifieke aandacht van het waterschap. Er zijn duidelijke knelpunten en er is niet veel ruimte. De gemeente is een belangrijke samenwerkingspartner, en heel veel van de kansen die zich aandienen moeten in nauwe samenwerking met de gemeente aangepakt worden. Om werkelijk de rol te vervullen als waterautoriteit in de stad is het van belang om extra inspanningen doen om ambities te realiseren die bijdragen aan verbetering van de leefomgeving in de stad en om de aquatische ecologie in de stad te stimuleren. Daar hangen ook verschillende prijskaartjes aan. Advies Het uitgangspunt van de ambtelijke werkgroep is om zoveel mogelijk de verschillen in benadering en in ambitieniveaus tussen stedelijk gebied en landelijk gebied op te heffen. Met dezelfde inzet waarmee we in het landelijk gebied watergebiedsplannen opstellen en uitvoeren kunnen we in stedelijk gebied werkzaam zijn. Natuurlijk gebeurt dat in nauwe samenwerking en afstemming met de gemeenten, en binnen de marges die de ruimte in de stad ons biedt. Ten aanzien van de ambitiebepaling doet de ambtelijke werkgroep de volgende voorstellen: Thema + baten HDSR Droge voeten - betere profilering; - bredere opvatting taken; - aansluiting bij ons WBP; - vermindering water op straat. Schoon water: - betere profilering; - bredere opvatting taken; - versterking samenwerking HDSR en gemeenten - aansluiting bij KRWopgaven en verbetering waterkwaliteit tertiaire watersysteem. Recreatie, landschap en cultuurhistorie - betere profilering; - bredere opvatting taken; - aansluiting bij ons WBP; - mogelijkheid om gericht beleid te ontwikkelen om Voorstel Voorgesteld ambitieniveau: midden: We gaan verder dan alleen onze eigen wateropgave aanpakken. We kijken samen met de gemeente hoe we water op straat kunnen voorkomen en we adviseren actief over vernieuwende vormen van waterconservering: m.b.t. waterberging op daken en waterberging in wadi s en waterpleinen. Voorgesteld ambitieniveau: minimaal midden: We zorgen dat de kwaliteit van het oppervlaktewater in stedelijk gebied voldoende aandacht krijgt. Doorspoelen, kroos verwijderen, maar daar waar nodig ook extra beluchting toepassen moet horen tot de standaard maatregelen. Ook doorzicht van het water en botulisme zijn aandachtspunten. We dragen in beperkte mate bij aan het oplossen van deze problemen in tertiair water. Hiervoor staat de gemeente aan de lat, maar deze hebben er niet altijd de middelen en/of de expertise voor. Dit kan in de vorm van een beperkte financiële bijdrage aan de te nemen maatregelen. Het waterschap gaat minimaal voor het ambitieniveau midden, maar mocht de gemeente hogere ambitieniveaus hebben ten aanzien van schoon water, dan gaat het waterschap hierin mee. Voorgesteld ambitieniveau: midden Daar waar het uitvoeren van onze kerntaken en van ecologie-verbeterende maatregelen mogelijkheden biedt om bij te dragen aan verbeterde recreatie in, op of rondom het water, of de culturele aspecten en de beleving van het oppervlaktewater kan verbeteren, dragen we hieraan bij. Dat doen we door een vast bedrag per PAGINA 36 VAN 47

37 Thema + baten HDSR middelen beperkt en effectief in te zetten Zichtbaarheid van het waterschap in de stad Voorstel activiteit beschikbaar te stellen op basis van concreet uitgewerkt beleid met daarin een aantal beoordelingscriteria, tot een maximum bedrag van EUR per jaar. Binnen de drie thema s (droge voeten, schoon water en recreatie, landschap en cultuurhistorie) adviseren wij om expliciet aandacht te besteden aan het communiceren over onze activiteiten in het stedelijk gebied. PAGINA 37 VAN 47

38 Bijlage 1. Inspiratiebeelden stedelijk oppervlaktewater. PAGINA 38 VAN 47

39 Monumentale Grachten Bijna alle kernen zijn vroeger ontstaan aan het water. Water is immers van levensbelang. In diverse oude steden en stadjes is het water en de kades van de grachten beeldbepalend voor het karakter van de stad. Meer invulling geven aan de beleving van mooi en schoon water gebeurt hier dan ook niet door grootschalige veranderingen. Het zit hem juist in behouden wat goed is en kleine lokale aanpassingen doen. Dit wordt weergegeven door de vergrootglazen in het sfeerbeeld. De aanwezigheid van terrassen, muurvegetatie en trage stroming zorgen voor positieve beleving. Voorkomen moet worden dat het water gaat stinken of onzichtbaar wordt door overmatige begroeiing. (Tijdelijke) floatlands worden als belemmering gezien. Het water is vooral bedoeld om van te genieten, op het terras of vanaf een kano, rondvaartboot of waterfiets. De loepjes geven aan dat het belangrijk is om te werken aan: 1) Zichtbaar water 2) Bereikbaarheid van het water 3) Stimuleren van muurplanten 4) Zorgen voor doorstroming voor helder water 5) Zichtbaarheid van het waterleven 6) Recreëren langs het water. 7) Bomen van een fijnbladig soort (bv wilg) reduceren bladval in het water en passen bij het uiterlijk van een grachtenwijk. 8) Snoeien van bomen reduceert bladval in het water nog meer. 9) Water van de daken stroomt zichtbaar af naar oppervlaktewater (open afvoer). 10) Zorgen dat er geen vervuiling of afval in het water komt (geen uitlogende materialen). PAGINA 39 VAN 47

40 PAGINA 40 VAN 47

41 Tuindorp (jr 30) Een tuindorp of tuinwijk is een term voor een specifieke vorm van Europese stedenbouw. Ze verwijst naar stadswijken met een typisch dorps karakter. Veel tuindorpen zijn gebouwd vanaf de jaren '20 van de twintigste eeuw, om een tegenwicht te bieden aan de verpauperde arbeiderswoningen van grote steden. De tuindorpen kenmerken zich door lage eengezinswoningen met een voor- en een achtertuin en een omgeving met veel groen. Het huidige beeld van tuindorpen moet zoveel mogelijk behouden blijven. Dit wijktype wordt gezien als hoog kwalitatief woonmilieu. Vaak wonen hier erg betrokken bewoners, die vaak zelf het initiatief nemen tot de verbetering van hun buurt en hiervoor contact opnemen met de gemeente. Het waterschap ziet hier ook kansen om meer te doen met het aanwezige water in de wijken. Het waterschap kan deze ideeën inbrengen als gemeente en bewoners om tafel gaan zitten om de wijk te verbeteren. Door in deze wijken het water meer zichtbaar en beleefbaar te maken kan kwaliteit aan de wijk worden toegevoegd. Om dit te bereiken kan gedacht worden aan maatregelen zoals: Kinderspeelplaats in/ langs het water Wandelpad langs slingerende watergang Minder hoog en pluksgewijs riet langs de oever Water op een variërende wijze inrichten, zodat zowel extra waterberging, als een steeds veranderend beeld ontstaat. Belangrijk is om water als belangrijk element in de openbare ruimte te zien en het water mee te ontwerpen bij herinrichting van een tuindorpwijk. PAGINA 41 VAN 47

42 PAGINA 42 VAN 47