TRADERSCLUB. Editorial: Trading: alles draait om consistentie. ColUMN david FUllEr: Herrijzenis Japan?

Transcriptie

1 TRADERSCLUB JAARGANG 3 MEI 2013 Technische analyse Kwantitatieve analyse Strategische analyse Editorial: Trading: alles draait om consistentie ColUMN david FUllEr: Herrijzenis Japan? BaCK to BaSiCS: Het gebruik van de juiste technische tool in elke markt technical tools: Later instappen met de DMI-stochastics Beleggingssoftware 2 Websites & Apps Beleggingsboeken Aandelen Opties & futures Fondsanalyse Achtergronden

2 software en boeken voor de ambitieuze belegger Software voor: Technische Analyse Koersinformatie Portefeuillebeheer Succesvol traden in opties, futures en turbo s Auteurs: Michael Ahrens, Harry Geels en Rombout Kerstens 160 pagina s, 39,95 ISBN Beleggen met technische analyse Auteur: Harry Geels 320 pagina s, 59,ISBN Praktijkgids Indicatoren Auteur: Rombout Kerstens 136 pagina s, 39,95 ISBN Succesvol beleggen is een keuze Auteur: Bert van Arkel 194 pagina s, 39,95 ISBN TA-script voor systeembouwers Auteur: Eric Jansen 192 pagina s, 39,-

3 Inhoud 5 Editorial: Er zijn veel verschillende manieren om te traden. Eén ding moeten ze echter gemeen hebben en dat is consistentie. Harry Geels legt uit waarom. 6 UIT DE MARKT: Wetenswaardigheden uit de financiële markten en de wereld van beleggingssoftware. 9 COLUMN DAVID FULLER: Een groot gedeelte van Bloombergbeleggers is optimistisch over de invloed van de plannen van de minister-president van Japan en het laatste halfjaar hebben we er sterk gestegen koersen gezien. David Fuller legt uit waarom hij denkt dat er nog meer in het vat lijkt te zitten. 12 BACK TO BASICS: Binnen de technische analyse bestaan veel technieken, maar wanneer gebruiken we nu welke technische tool? Harry Geels geeft uitleg. 14 TECHNICAL TOOLS: Rombout Kerstens combineert de trendvolgende DMI-indicator met de Stochastics-oscillator om instappunten te vinden in een al lopende trend. De gevonden draaipunten bieden zeker mogelijkheden. 16 LEZERSVRAGEN: Trader Chris Boon beantwoordt deze keer vragen omtrent trading (traders zijn een belangrijke doelgroep van TradersClub Magazine). De redactie reageert op vragen van meer algemene aard. 10 BOEKEN: Recensies van Survival of the Fittest for Investors, Using Darwin s Laws of Evolution to build a Winning Portfolio van Dick Stoken en Antifragile: Things That Gain From Disorder van Nassim Nicholas Taleb. mei 2013 TradersClub Magazine 3

4 TRADERSCLUB Servicepagina TradersClub Magazine verschijnt vier maal per jaar met artikelen over o.a. technische analyse, handelssystemen, derivaten, kwantitatieve en strategische analyse. TradersClub Magazine geeft praktische informatie, maar schuwt de theoretische diepgang en een kritische blik niet als dat nodig is. Het doel is u een voorsprong te geven op de rest van het beleggerspeloton. TradersClub magazine krijgt u vier maal per jaar toegestuurd als u een z.g.n. Premium Member Lidmaatschap afsluit op U heeft dan ook volledige toegang tot de TradersClub website met alle voordelen zoals: de juridische en computertechnische ledenservice, charts, nieuwsbrief en veel extra informatie. U kunt bovendien met korting naar de TradersClub workshops. TradersClub Jaargang 3 mei 2013 EDITORIAL: Trading: alles draait om consistentie COLUMN DAVID FULLER: Herrijzenis Japan? BACK TO BASICS: Het gebruik van de juiste technische tool in elke markt TECHNICAL TOOLS: Later instappen met de DMI Stochastic Technische analyse Kwantitatieve analyse Strategische analyse Beleggingssoftware 2 Websites & Apps Beleggingsboeken Aandelen Opties & futures Fondsanalyse Achtergronden Word Premium Member op en ontvang ieder kwartaal TradersClub Magazine Agenda Workshops & Seminars dinsdagavond Workshop Zelf doen of kant-en-klaar product? Door Jim Tehupuring, Beleggingscoach Tijd: 19:30 tot 22:00 Hotel Maarsbergen, Maarsbergen donderdagavond Commodity workshop met Erem + Nikken Door Gökhan Erem en Geert-Jan Nikken Tijd: 19:30 tot 22:00 Hotel Maarsbergen, Maarsbergen Vrijdagmiddag voor de actuele Workshops & seminars kijk op : Live Trading Event Live Trading Forum met bekende traders en échte trades Uniek nieuw evenement voor Nederland! Met o.a.: Michael Ahrens, Aloys Mattijssen, Geert-Jan NIkken, Gokhan Erem Locatie: Centraal in nederland TradersClub.nl Meer informatie: TradersClub.nl 4 TradersClub Magazine mei 2013

5 Van de redactie Colofon Hoofdredactie Harry Geels Eindredactie Heidi Roos Bureauredactie (niet voor abonnementen en bezorgingen) Telefoon: Postbus 677, 2600 AR Delft Medewerkers Richard Abma, Michael Ahrens, Nico Bakker, Chris Boon, Jeroen Bijleveld, Rob Brand, Peter Brands, Hendrik Jan Davids, Rick Duijvestein, David Fuller, Juus de Kempenaer, Rombout Kerstens, Edward Loef, Aloys Mattijssen, Ad Nooten, Michel van Oostvoorn, Mischa Peters, Cees Quirijns, Frans Schreiber, Cees Smit, Ivan Snurer, Jim Tehupuring, Dirk Vandycke, Rick Versteeg, Louis Witte. Vormgeving PreView Design, Buitenkaag ( Trading is all about consistency Over trading worden veel boeken geschreven. Sommige mensen beschouwen trading als de manier om vrij te zijn en rijk te worden. Maar trading heeft ook nadelen. Vaak wordt verwezen naar eenzaamheid. Je bent bijna altijd op jezelf aangewezen. Als er winst wordt gemaakt is dat meestal geen probleem, hoewel je dit als trader wellicht ook wel zou willen delen, maar bij verliezen, vooral als dit regelmatig gebeurt in een wat kortere tijd, kan trading een eenzaam vak zijn. Een ander belangrijk punt is consistentie, zo merkte Joseph Fahmy directeur van Zor Capital laatst terecht op. Iedereen kan een verschillende manier van handelen hebben. Sommigen handelen alleen long, anderen doen long en short. Ook de instrumenten waarin wordt gehandeld kunnen verschillend zijn: aandelen, derivaten, valuta s of grondstoffen. Sommigen handelen bij uitbraken, op kracht dus, anderen weer contrair. Ook de analysemethode kan verschillen, van fundamenteel tot technisch en alles wat er tussen zit. Eén ding mag echter niet verschillen: consistentie. En dan hebben we het niet alleen over consistentie in de werkwijze, maar ook in resultaten. De resultaten moeten vervolgens ook consistent zijn met de werkwijze. Wat maakte Michael Jordan tot een van de beste basketbalspelers ter wereld? Niet dat hij een keer de sterren van de hemel speelde en veertig punten in een wedstrijd scoorde, nee hij was een van de beste basketbalspelers omdat hij gemiddeld dertig punten per wedstrijd maakte over een periode van vijfentwintig jaar. Natuurlijk zat daar weleens een mindere periode tussen. Belangrijk is echter dat die perioden niet te lang mogen duren en dat die ook verklaarbaar zijn. Bekend van topsporters - en traders zijn daar niet anders in - is dat spanningen in het team of in de persoonlijke situaties en gezondheidsproblemen tot mindere resultaten kunnen leiden. De oorzaak is dan bekend en kan (als het goed is) opgelost worden, waarna de prestaties weer beter worden. Worden de problemen opgelost, maar verbeteren de resultaten niet, dan is er mogelijk een ander veel groter probleem (de werkwijze klopt bijvoorbeeld niet meer). Meestal (als het goed is) heeft een bepaalde manier van werken het gewoon moeilijk met de actuele marktomstandigheden. Het is dan belangrijk uit de te zoeken of traders die een vergelijkbare werkwijze hebben vergelijkbare resultaten boeken. Als dat zo is, dan zijn de resultaten als het ware consistent met de markt. Laten we dit verduidelijken met een voorbeeld. In 2012 hadden veel daytraders het lastig: de volatiliteit in de markt liep sterk terug, zelfs naar een meerjarig dieptepunt, en juist (intra)dagbeweeglijkheid is belangrijk voor kortetermijntraders. Succesvolle daytrading behoeft beweeglijkheid. Er was met de meeste daytraders vorig jaar dus niets mis, hun resultaten waren gewoon minder door de marktomstandigheden. Ze zouden zich pas zorgen hoeven te maken als de wereld veranderd zou zijn en de beweeglijkheid in de koersbewegingen nooit meer terug zou komen. Zolang het geloof echter bestaat dat de beweeglijkheid eens weer terugkomt, hoeft er niet getwijfeld te worden. En komt die volatiliteit inderdaad weer terug maar blijven de resultaten slecht terwijl andere daytraders wél weer profiteren, dan is er natuurlijk wél sprake van inconsistentie, die onmiddellijk om actie schreeuwt.voor succesvolle trading is het verder belangrijk dat, als de resultaten een keer (verklaarbaar) tegenvallen, er niet te grote verliezen worden opgelopen (moneymanagement is dus belangrijk) en om meer te focussen op consistentie (in de werkwijze en resultaten) dan gepreoccupeerd te zijn met de dagelijkse winsten of verliezen. Een van de sterke punten van Jordan was dat een slecht gespeelde bal nooit in het koppie bleef hangen. Happy trading!. Harry Geels Productie Leontine Koot, PreView Design, Buitenkaag Uitgever Rombout Kerstens Marketing Jolanda Hoebée Abonnementen Nederland Jaarabonnement: 79,- Abonnementsprijzen buiten Nederland worden verhoogd met verzendkosten. Abonnementen België Jaarabonnement: 79,- (+ verzendtoeslag) Abonnementen, bezorging en klantenservice Telefoon: (tussen 9:00 en uur) Fax: Maarsbergseweg 59, 3956 KV Leersum magazine@tradersclub.nl Rabobank: Abonnementen Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan. Opgave via website of bij Klantenservice. Abonnementen lopen automatisch door, tenzij uiterlijk 30 dagen voor de vervaldatum telefonische bij klantenservice wordt opgezegd of anders is overeengekomen. Ook voor informatie over uw lopende abonnement kunt u contact opnemen met klantenservice. Adreswijziging Adreswijziging s.v.p. drie weken van tevoren schriftelijk doorgeven, of wijzigen op de website Nabestellingen en lezersservice Oude nummers zijn uitsluitend door leden via de website te bestellen: Advertentie-exploitatie Keyword BV Telefoon: Fax: office@keyword.nl Keyword Info Systems BV Niets uit deze uitgave mag worden geproduceerd door middel van boekdruk, foto-offset, fotokopie, microfilm of welke andere methode dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van Keyword BV zijn van toepassing de voorwaarden welke zijn gedeponeerd bij de kamer van koophandel te Delft. TradersClub Magazine bevat informatie en wenken, die met de meeste zorgvuldigheid zijn samengesteld. Keyword BV en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden geen aansprakelijkheid voor mogelijke gevolgen die zouden kunnen voortvloeien uit het gebruik van de in deze uitgave opgenomen informatie. De gegevens zoals wij die van u hebben ontvangen, kunnen worden gebruikt voor het toezenden van informatie en/of aanbiedingen door Keyword BV en speciaal geselecteerde bedrijven. Indien u hiertegen bezwaar heeft, dan kunt u een briefje sturen naar Keyword BV, t.a.v. Adresregistratie, Postbus 677, 2600 AR Delft. mei 2013 TradersClub Magazine 5

6 Uit de markt Computerhandel Het is altijd al lastig geweest de index te verslaan. Beleggers leggen het ook af tegen computergestuurde handel. Experts zeggen dat computermodellen steeds geavanceerder worden en dat beleggers die nog zelfstandig (kwalitatieve) beslissingen nemen het steeds moeilijker krijgen. Volgens de Hulbert Financial Digest-lijst, die al jarenlang de resultaten van meer dan 200 meer of minder bekende Amerikaanse beleggers volgt, heeft een kwart over een 10-jaarsperiode (eindigend op 30 april 2012) de markt verslagen, waarbij de markt gemeten werd door de Wilshire 5000-herbeleggingsindex. Over de periode 30 april 2012 en 30 april 2013 heeft minder dan een kwart van de eerdere outperformers de markt verslagen. De totale groep van ruim 200 beleggers deed het gemiddeld maar liefst 6,2 procentpunt slechter dan de index. Dit onderzoek staat niet op zichzelf. Het lijkt de laatste jaren moeilijker te worden de markt te verslaan. Over het algemeen worden daarvoor twee oorzaken genoemd: de opkomst van passief beleggen en steeds betere computermodellen. Door de opkomst van passief beleggen wordt steeds meer in indices belegd, met het gevolg dat de correlatie of het verband tussen de aandelen uit de index toeneemt. Even kort door de bocht: alles gaat gelijk op en neer en het is lastig de betere of juist slechtere aandelen (voor shortgaan) er uit te selecteren. Daarnaast moeten belegger opboksen tegen steeds beter wordende computermodellen. Computers zijn steeds sneller en er worden steeds meer kwantitatief opgeleide beleggers, niet zelden econometristen en wis- en natuurkundigen, in de beleggingsindustrie aangenomen. Een reden waarom computers het winnen van de mensen is dat ze geen last hebben van emoties en in staat zijn grote en complexe hoeveelheden data snel en zonder fouten te verwerken. Het menselijke brein is daartoe nu eenmaal niet in staat. De bekende wetenschapper Terrance Odean, professor op de University of California, Berkeley, heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar het gedrag en prestaties van individuele handelaren en beleggers en concludeert op basis van zijn onderzoek dat een belegger voorheen veel vaker handelde met een ander individu dan nu: tegenwoordig is de kans groot dat er met een supercomputer een transactie wordt gedaan. Odean: individuele beleggers handelen niet langer met een grootmeester maar met Deep Bleu, refererend naar de bekende strijd in de jaren negentig tussen een schaakgrootmeester en de IBM-schaakcomputer. Ook Nobel-prijswinnaar Daniel Kahneman heeft het fenomeen van de strijd tussen mensen en computer onderzocht. In zijn boek uit 2011 Thinking Fast and Slow concludeert hij dat individuen op continue basis van computers verliezen, overigens geldt dat niet alleen voor beleggen, maar ook voor bijvoorbeeld voorspellingen welk team de voetbalwedstrijden wint, of wat de kwaliteit van een bepaalde wijnsoort in een bepaald jaar wordt. Beleggers kunnen zich in dit kader bovendien opmaken voor een nieuwe generatie computermodellen. Er is software op de markt die zelflerende modellen kunnen maken. De gebruiker hoeft dan zelf niet eerst een idee te bedenken dat vervolgens getest en geprogrammeerd wordt, de computer gaat dan op basis van de data zelf modellen bedenken en testen. Wordt vervolgd. Groei opkomende markten Opkomende markten hebben te maken met de sterkste terugloop van economische activiteiten in jaren. De inflatiegap met het westen heeft ook een meerjarig record bereikt. De koersontwikkeling tussen opkomende landen en westerse landen, en dan vooral de VS, loopt de laatste jaren sterk uiteen. De MSCI Emerging Markets staat al geruime tijd onder de laatste belangrijke top van april Globaal zitten de koersen eigenlijk al vanaf de zomer 2009 in een zijwaartse range (zie figuur 1). Het enige technische positieve dat we nu in de koers kunnen ontdekken, zijn de steeds hoger liggende bodems. Dit maakt de kans statistisch iets groter dat we door de weerstand van de laatste toppen kunnen gaan breken. Diverse beleggers vragen zich af of het sprookje van de opkomende markten, te weten structureel hogere economische groei en lagere debt overhang (minder schulden die een rem leggen op de groei), nog steeds opgeld doet. Als we naar de koersen kijken, lijkt het inderdaad allemaal minder rooskleurig. De opkomende markten hebben het laatste kwartaal te maken met teruglopende MSCI Emergings Markets gevangen in zijwaartse beweging Bron: Stockcube Research 6 TradersClub Magazine mei 2013

7 Uit de markt economische groei. In figuur 2 met de economische cijfers van India is te zien dat de groei over het eerste kwartaal van 2013 is teruggevallen naar 4,5%, en dat is het laagste niveau in jaren, zelfs lager dan tijdens de kredietcrisis. Het plaatje van India verschilt niet veel van die van andere bekende opkomende landen, al heeft ieder land zo zijn eigen basisgroeiniveau, dat nu dus bijna overal afneemt. Opkomende landen blijken niet immuun te zijn voor de ontwikkelingen in de rest van de wereld. China, een van de grote motoren achter de groei in de wereld, begint een intern probleem te ontwikkelen: binnen enkele jaren neemt de groei van de beroepsbevolking af. Ondanks de terugvallende groei loopt de inflatie in de opkomende markten niet echt terug. De inflatiegap (verschil in inflatie) tussen de opkomende en ontwikkelde markten heeft een meerjarig record bereikt. Deze bedraagt nu meer dan 4%, mede omdat de inflatie van de westerse wereld sterk dalende is. Dit betekent dat de concurrentiekracht van opkomende markten afneemt. Ruis wegfilteren Groei Indiase economie op kwartaalbasis Bron: Ministerie van Statistiek en Programma-implementatie India Ze verliezen pricing power omdat het lastig is de loonkosten onder controle te houden als er nog steeds sprake is van inflatie. Dit zet vervolgens weer de winstgevendheid van het bedrijfsleven uit de opkomende markten onder druk, wat de groei weer verder doet verzwakken. Het is wellicht verstandiger eerst even te wachten op een verbetering in de grafieken van de opkomende markten vooraleer daar weer posities uit te breiden. Als we de dagen dat de koers bijna niet beweegt weglaten bij de berekening van allerlei technische handelsindicatoren, verbeteren de resultaten, zo wijst wetenschappelijk onderzoek uit. Onderzoek van Z. George Yang met als titel Filtered Market Statistics and Technical Trading Rules biedt een interessante kijk op de relevantie van koersbewegingen. De studie van Yang die begin mei 2013 werd gepubliceerd, won de derde prijs in de prestigieuze Wagner Award Research Paper Competition. De hypothese van Yang is dat als er weinig gebeurt op een handelsdag, er eigenlijk alleen maar sprake is van ruis. Op de dagen dat er weinig gebeurt, zijn blijkbaar ook niet de belangrijke beleggers actief die trends in gang kunnen zetten. Als we die dagen dan vervolgens uit de berekening van allerlei handelsindicatoren weglaten, zouden resultaten van allerlei technische systemen moeten verbeteren. Yang onderzocht drie technische systemen waarbij hij diverse soorten filters gebruikte om de ruisdagen weg te filteren. Vervolgens vergeleek Kapitaalsgroei bij 2-day Runs tradingsysteem Account Growth ( ) Bron: Filtered Market Statistics and Technical Trading Rules, Yang (mei, 2013) hij de gefilterde systeemuitkomsten met die van de nietgefilterde en die van de passieve buy-and-hold-strategie. De S&P500 werd gebruikt als index waarop gehandeld werd (of waarin passief werd belegd) en wel over de periode 1990 tot en met De volgende drie technische systemen werden onderzocht: 1. Daily Runs long/short-switching-tradingsysteem (longgaan als de markt twee dagen achtereenvolgens lager is gesloten en shortgaan als de markt twee dagen achtereenvolgens hoger is gesloten; een contrair kortermijnsysteem dus); 2. Dual Moving Average Cross (DMAC)-tradingsysteem (longgaan als een korter Voortschrijdend Gemiddelde variërend van 5 tot 50 dagen - boven het 200-daags Voortschrijdend Gemiddelde breekt en shortgaan als een korter Voortschrijdend Gemiddelde variërend van 5 tot 50 dagen - onder het 200-daags Voortschrijdend Gemiddelde zakt); 3. Price-Channel long/short-tradingsysteem (longgaan als de koers boven het 200-daags high komt en shortgaan als koers onder een 200-daags low zakt; een langetermijnuitbraaksysteem dus). Er werden diverse filtersystemen getest op alle drie hierboven beschreven systemen. Zo werd er een vast filter toegepast, bijvoorbeeld alle dagen die minder dan 0,25% op- en neerbewogen werden uit de berekening weggelaten. Ook werden er variabele filters toegepast, bijvoorbeeld filters waarbij dagen werden weggelaten die een volatiliteit hadden die kleiner dan 10 of 15% van de gewone dagelijkse volatiliteit was. Uit het onderzoek bleek dat alle gefilterde systemen (dus met wegfiltering van de ruisdagen) het beter deden. Zie de figuur voor een van de simulaties en wel het Daily Runs long/short-systeem. Een van de voordelen van het filteren was dat er minder signalen zijn, waardoor actieve tradingregels eerder winstgevend worden (want er is sprake van minder transactiekosten en minder last van ruis). mei 2013 TradersClub Magazine 7

8 Software Trends uit de software- en datamarkt Beleggers nog niet massaal over op Windows 8 Een enquête onder actieve beleggers met een Windows-PC heeft uitgewezen dat deze nog niet massaal gaan overstappen op het nieuwe Windows 8-besturingssysteem van Microsoft. Slechts 19% van de computerbeleggers gaf aan een update te overwegen. Een meerderheid van 52% blijft voorlopig de voorganger Windows 7 gebruiken, 6% Windows Vista en 19% Windows XP. Microsoft heeft met het uitbrengen van Windows 8 het besturingssysteem compleet op de schop genomen. Zowel het uiterlijk als de functionaliteit van Windows zijn speciaal aangepast om te kunnen functioneren met touchscreens van tablets en smartphones. Na jaren van gewenning aan de oude Windows-interface betekent dit voor consumenten een behoorlijke verandering. Aanpassingen Wall Street Professional Volgens Keyword-directeur Rombout Kerstens moesten er aan het softwarepakket Wall Street Professional nog wel een aantal aanpassingen worden gedaan om optimaal onder Windows 8 te kunnen functioneren: met name aan de installatieprocedure diende te worden gesleuteld, omdat Windows 8 net iets anders omgaat met user-accountrechten en registrymutaties. Voor onze servicecontracthouders is deze update uiteraard kosteloos. Over de performance van Windows 8 is Kerstens tevreden. De user interface is wennen: met name het ontbreken van de startknop is vreemd in het begin. Als je Windows 7 of XP gewend bent, is het zelfs naar zoiets simpels als Windows afsluiten toch even zoeken. In de laatste versie 227 is tevens een wens van een aantal technisch analisten ingebracht: Andrews pitchfork. Met deze technischeanalyse-tool kun je aan de hand van een koersreactie op een eenvoudige manier een trendkanaal in de grafiek construeren. Tevens is in de laatste versie een mogelijkheid ingebracht om de steeds groter wordende stroom streaming koersdata te beheersen. In de datafeed interface van Wall Street is nu een functie gekomen om de inkomende data optioneel te throttelen. Zodoende houdt een PC met Wall Street tijdens beurspiekuren voldoende capaciteit over om grafieken te maken en berekeningen uit te voeren (reacties: redactie@tradersclub.nl). Product Fabrikant Website- WWW NL- Technische Portefeuille- Trading- Koers- Optie- Fundamentele Intraday Koop/ Opmerkingen talig analyse beheer systemen info analyse Data Charting Huur Beurssoftware Amibroker Amibroker Amibroker.com X X X K Elwave Prognosis Prognosis.nl X X X K Specifieke software voor Elliott Wave Analyse Fibonacci Trader Fibonacci Trader Fibonaccitrader.com* X X X K Forest Trader Forest Bergen forestbergen.com X X X X X H Hermes IIS IIS.NL X X X X K Portefeuillebeheer via module Demeter Metastock Equis Equis.com* X X X K Importeur in Nederland: Forest Bergen Omnitrader Nirvana Systems Nirvanasystems.com* X X K Tradestation Tradestation Tradestation.com X X X X H Alleen beschikbaar inclusief Brokerservice Vestics Vestico Vestico.nl* X X X X X X H Vision Expert Pavell Pavell.com X X K Wall Street Professional Keyword Onsitesolutions.nl X X X X X X X X K Opie-analyse via optiemodule Option Street Stock Vision Stock Vision Stockvision.nl X X X K Transstock CompuGraphics Transstock.nl X X X K Optiesoftware Optiemaat Foxware Foxware.nl X X K OptionVue OptionVue Systems OptionVue.com X K Sinus Sinus Sinus.nl X X X X K Vooral gericht op optiestrategieën en portefeuillebeheer Datavendors ActiveNet vwd group Activeplus.nl X X X H Eris2 vwd group Eris.nl X X X X X H Esignal Esignal Esignal.com X X X X H ProRealTime ProRealtime Prorealtime.com X X X X H Brokers softwarepakketten Alex Advanced Plus Alex Vermogensbank Alex.nl X X X X X X H Uitgebreide TA via Alex Pro of TA-module Alex Pro Alex Vermogensbank Alex.nl X X X X X X X X H Binck ProTrader Binck Effectenbank Binck.nl X X X X X X X X H TradeBox ABN AMRO Abnamro.nl X X X H WH Selfinvest WH selfinvest Whselfinvest.com X X X X H * Wordt in Nederland aangeboden door de firma Forestbergen, Forestbergen.com Bron: TradersClub (2011) 8 TradersClub Magazine mei 2013

9 Column David Fuller Japan herrijst Tekst: David Fuller, Vertaling en bewerking:, Harry Geels Uit een peiling begin mei van Bloomberg onder meer dan duizend beleggers bleek dat 66% meer optimistisch dan pessimistisch is over de invloed van de plannen van de ministerpresident van Japan en dat is beduidend meer dan de 54% in januari dit jaar. Ik heb Japan al jaren als een van de meest ondergewaardeerde aandelenmarkten gezien, maar kreeg tot nu toe geen gelijk. Het laatste halfjaar hebben we sterk gestegen koersen gezien en er lijkt nog meer in het vat te zitten. Uit een steekproef van Bloomberg van begin mei bleek dat steeds meer beleggers optimistischer worden over Japan. Nu is 66% dat, terwijl dat begin dit jaar nog een kleine meerderheid van 54% was. Het betrof een steekproef onder beleggers wereldwijd, van analisten tot handelaren, allemaal met een abonnement op Bloomberg. Volgens 33% van de respondenten behoort Japan voor dit en volgend jaar tot de top2 van interessantste beleggingsthema s op dit moment. De meeste respondenten zien een eind aan de periode van deflatie nu premier Abe en de directeur van de Bank of Japan, Kuroda, begonnen zijn met een beleid van monetaire en fiscale stimuli, op een grotere schaal dan tot nu toe door Japan ondernomen was. Het optimisme over Abe s beleid is zelfs groter dan dat van welke andere leider in de wereld op dit moment ook. Abe wordt gevolgd door Angela Merkel. Ik denk dat in de wereldwijde beauty contest van het internationale beleggen, Abe s hoge cijfers meer aandacht zullen trekken. Mensen die mij al tijden volgen, weten dat ik wars ben van optimisme (of pessimisme) en dat ik dat snel als contraire indicator zal beschouwen. Ik zou dan ook bevreesd kunnen zijn over de huidige populariteit van Abe, maar er is een groot verschil. Japan heeft in een langjarige bearmarkt gezeten. Als optimisme toeneemt na een lange opwaartse trend, wordt het tijd contrair te denken en negatief te worden. In dit geval is dat vooralsnog niet nodig. Ik denk dat er nog mooiere periodes in het verschiet liggen voor Japan, David Fuller hoewel de stijgingskracht van de opwaartse trend die zich midden november inzette wel zal afnemen. Ik zal pas zorgen hebben als, om wat voor reden dan ook, Abe s populariteit in zou zakken. Abe s beleid moet in samenspraak worden gezien met het beleid van Kuroda, die met een ongekend beleid van monetaire verruiming is begonnen. Abe vult dit beleid aan, of beter versterkt dit beleid, door bijvoorbeeld research in zelfrijdende auto s en andere technologieën financieel te gaan ondersteunen. Ook gaat hij bijdragen leveren aan strategieën om de agrarische output te vergroten. Japans economie heeft meer dan twintig jaar lang in een economische coma gelegen van lage economische groei, deflatie, afnemende beroepsbevolking en sterk oplopende overheidsschulden. De yen was bovendien steeds te sterk, waardoor exportkracht van het land langzaam maar zeker verslechterde. Ondertussen zakte ook het vertrouwen van Japanners langzaam naar een dieptepunt. De ommezwaai in het beleid van Japan vooral de monetaire verruiming heeft gezorgd voor een snel dalende yenkoers. Dit is van belang, omdat dit de Japanse exportkracht kan herstellen. Abe is er nog niet. Hij heeft nog twee belangrijke missies, de bevolking weer in zichzelf laten geloven, wat weer tot bevolkingsgroei moet leiden, en de wijdverbreide bureaucratie die inefficiënties in de economie veroorzaakt aanpakken. Japans beleid zal overigens pas echt uit de verf komen als ook in de VS en Europa een vergelijkbaar beleid van stimulering wordt uitgevoerd. Dat het Japanse bedrijfsleven de negatieve spiraal van de afgelopen twintig jaar overleefde, had te maken met het steeds maar weer efficiënter maken van de bedrijfsvoering, meestal in de vorm van downsizing. Japan, eens de imponerende technologische leider van de wereld, werd steeds minder concurrerend. Japan moest dus wel met nieuw stevig beleid komen en gelukkig hebben Abe en Kuroda dit begrepen. Japan heeft nog altijd veel mogelijkheden, wat betreft technologie kan het met een beetje goede wil nog altijd wedijveren met de rest van de ontwikkelde wereld. Zodra Japans jonge en middenlagen zich weer rijker en vervolgens optimistischer voelen, zullen er ook meer kinderen geboren worden. Abe is een man on a mission en met maatschappelijke ondersteuning lijkt het mij onwaarschijnlijk dat hij niet met vergelijkbaar beleid als de Bank of Japan komt, dus met economisch en fiscaal beleid dat tot verdere groei moet leiden. De Japanse aandelenmarkten hebben tot nu toe uitstekend gepresteerd. De breed gespreide Topix is technisch uitgebroken. In een onzekere wereld, blijft het een van de interessantste kandidaten voor verdere groei, over de middellange en wellicht zelfs ook de lange termijn. DAVID FULLER is strateeg bij Stockcube Research Ltd.; hij geeft dagelijks zijn commentaar op de website waarvan een gedeelte vrij toegankelijk is. HARRY GEELS is partner en directeur bij Inmaxxa Vermogensbeheer B.V. in Naarden. mei 2013 TradersClub Magazine 9

10 Boekrecensies 10 Nassim Nicholas Tabel is de auteur van twee bestsellers: Fooled by Randomness en The Black Swan. De term zwarte zwaan, het fenomeen dat onze theorieën of zelfs onze rijkdom door één niet verwachte waarneming of gebeurtenis kan wegvagen, is door hem in zwang geraakt. Beide boeken zetten de lezers keihard met beide benen op de grond. Eigenlijk is niets zeker. Trackrecords van fondsbeheerders die er jarenlang fantastisch hebben uitgezien, kunnen door één slechte maand ineens weggevaagd worden. In The Black Swan laat Taleb zien dat in hoge mate onwaarschijnlijke of onvoorspelbare gebeurtenissen bijna in alle structuren in de maatschappij voorkomen. In Antifragile: Things That Gain from Disorder keert Taleb de zaken op zijn kop: onzekerheid is juist iets dat we ons zouden moeten wensen. Sterker nog, het is noodzakelijk om zaken op een antifragiele (lees niet-breekbare) wijze te bouwen. Antifragiel gaat verder dan robuustheid. Iets dat robuust of weerbaar is kan schokken doorstaan, maar blijft hetzelfde. Antifragiel wordt beter en beter. Antifragiel is immuun voor voorspelfouten en beschermt tegen nare gebeurtenissen. Het boek, althans volgens de cover en de uitgever, geeft antwoorden op vragen als: waarom is iets dat efficiënt lijkt helemaal niet efficiënt, waarom is sociaal overheidsbeleid helemaal niet sociaal en helpt het de rijken en niet de armen, waarom TradersClub Magazine mei 2013 Antifragile: Things That Gain From Disorder Tekst: Harry Geels Auteur: Nassim Nicholas Taleb Uitgever: Random House Pagina s: 544 Prijs: 13,95 heeft het zinken van de Titanic uiteindelijk levens bespaard? Het is de stelling van Taleb dat er drie soorten categorieën (mensen, bedrijven, manieren van leven et cetera) zijn: fragiele, robuuste en antifragiele. Alleen de antifragielen overleven. Iets of iemand is fragiel als hij chaos, problemen en angsten uit de weg gaat. Antifragielen worden beter, flexibeler en creatiever door schokken, waardoor uiteindelijk nieuwe veranderingen beter overwonnen kunnen worden. Antifragile: Things That Gain from Disorder moet het recept geven om als mens te kunnen leven in een wereld van zwarte zwanen, althans, dat is de belofte. Er zijn veel tegenstrijdige recensies, van geweldig (mensen voor wie het leven zelfs verandert) tot veel te pretentieus. De meest gehoorde kritiek is dat het boek zelf, zoals Fooled by Randomness, tamelijk chaotisch in elkaar zit. In veel anekdotes geeft hij af op (wetenschappelijke) kennis, die volgens hem te veel hangt op orde en compleetheid (vooral in termen van aantal waarnemingen), maar dat het al weer snel uit elkaar valt zodra er iets onregelmatigs wordt waargenomen. Het idee van Taleb lijkt zich echter aan hetzelfde euvel bloot te stellen: als ik maar zoveel mogelijk voorbeelden geef van mijn theorie, het maakt niet uit of daar enige orde in zit, geef ik er indirect genoeg bewijs voor. Toegegeven, veel voorbeelden zijn treffend, herkenbaar en grappig. Dat maakt zijn theorie ook zo verleidelijk, maar volgens The Guardian (recensent David Runciman) gaat het heel vaak over anekdotes die hem en zijn vrienden en familie zijn overkomen. Dat komt niet erg academisch over en ten tweede is het maar de vraag of veel voorbeelden samen een keiharde theorie maken. Zo heeft Taleb een aantal voorbeelden dat te veel schulden hebben tot fragiliteit leidt en dat fiscale soberheid juist tot antifragiliteit leidt (in dit geval politieke antifragiliteit). Dit is nonsens, zo merkt Runicam terecht op. Er zijn genoeg voorbeelden dat met schulden wel degelijk groei en rijkdom kunnen worden gecreëerd, bijvoorbeeld door met krediet te investeren waarbij de opbrengsten uit de investering ruim de rentekosten overtreffen, over het veronderstelde multiplier-effect (met schuld gefinancierde bestedingen leiden weer tot nieuwe bestedingen et cetera) nog maar even gezwegen. Antifragile probeert twee zaken te combineren: een persoonlijke filosofie met een blauwdruk voor een mens of organisatie te leven/bestaan. In deze hoe te gids is het boek te pretentieus en banaal, zelfs regelmatig een regelrechte provocatie van de levens- of werkwijze van anderen. Als Taleb gaat zeggen dat hij vindt dat dokters je ziek maken of dat kinderen te veel verwend worden, dan wijkt hij toch iets te veel af van het pad dat zijn eerdere boeken hem wel terecht succes brachten, namelijk de financiële wereld realiteitszin bijbrengen. Dat was enige jaren geleden hoog nodig. Met dit boek is Taleb echter buiten zijn eigen boekje gegaan. Dat neemt niet weg dat het boek zoals gezegd regelmatig grappig, leerzaam en confronterend (provocerend) is. En ja, we leven in een fragiele wereld en ja, je kunt beter worden door de confrontatie aan te gaan en te doen waar je juist bang voor bent. Maar om te zeggen dat je antifragieler wordt door toe te treden tot de maffia dan door academicus te worden (om maar een van de voorbeelden uit zijn boek te noemen), hmm

11 Survival of the Fittest for Investors Using Darwin s Laws of Evolution to build a Winning Portfolio Tekst: Jeroen Bijleveld Auteur: Dick Stoken Uitgever: Mc GrawHill Pagina s: 244 Prijs: 11,10 Boekrecensies Dick Stoken studeerde af aan de University of Chicago Business School en is sinds 1959 lid van de Chicago Mercantile Exchange en sinds 1971 van de Chicago Board of Trade. Hij is een van de oprichters en partners van broker Lind-Waldock en hoofd van Strategic Capital Management, een Commodity Trading Advisor (CTA) die commodity pools en hedgefondsen beheert. Stoken is daarnaast ook actief als schrijver van boeken. Zijn eerste boek verscheen in 1978 en het laatste boek van zijn hand, Survival of the Fittest for Investors, verscheen in Het boek bestaat uit vijf delen. In het eerste deel gaat de auteur onder meer in op de vraag of het mogelijk is om de aandelenmarkt te verslaan. In 1970 bestonden er 355 aandelenfondsen, gemanaged door de beste fondsbeheerders van Wall Street. 36 jaar later, in 2005, bestonden volgens John Bogle, de oprichter van Vanguard, 223 van de 355 fondsen niet meer. Van de 132 overblijvers hadden slechts 45 fondsen (nog geen 13%) de S&P500 verslagen. Slechts 9 fondsen versloegen de index jaarlijks met meer dan 2%. Van deze 9 fondsen lieten 6 tussen 1983 en 1993 een piek in de outperformance zien. Sindsdien is het kwakkelen voor deze fondsen. Hieruit volgt dat slechts 1% van de fondsen uiteindelijk in staat was de markt te verslaan. Stoken haalt nog andere voorbeelden aan waaruit blijkt dat het voorspellen van de markten onmogelijk is. Verder gaat hij in op de rendementsontwikkeling vanaf 1926 tot en met 2010 voor aandelen en staatsobligaties. Uitvoerig wordt stilgestaan bij de drawdowns die men bij een buy-en-hold-strategie over deze hele periode zou hebben gelopen. Stoken laat zien dat door het eenvoudig combineren van verschillende beleggingen, de drawdowns al voor een groot deel kunnen worden verkleind. Aan het einde van het eerste deel gaat hij in op de theorie van de natuurlijke selectie van Darwin en hoe deze volgens hem ook betrekking heeft op de financiële markten. Het tweede deel van het boek behandelt variatie, het eerste belangrijke inzicht van Darwin. Variatie speelt een belangrijke rol in evolutie, omdat het zorgt voor afwijkingen die bepaalde soorten beter laten passen bij de omgeving, waardoor dit gedeelte kan floreren, zodat het hele ras uiteindelijk sterker wordt. Hetzelfde geldt volgens Stoken voor succesvol beleggen. Dit vereist variatie in de beleggingscategorieën. Wanneer aandelen niet goed passen bij het huidige klimaat, kan een alternatieve categorie die beter past er voor zorgen dat de hele portefeuille uiteindelijk toch goed rendeert. Op basis van langjarige historie laat Stoken zien hoe de verschillende beleggingscategorieën hebben gerendeerd, zowel als klasse, als ten opzichte van elkaar. In het derde deel komt het complexe karakter van de markt aan bod. Volgens Stoken schreef Darwin over zogenaamde complex adaptive systems. Een belangrijk kenmerk hiervan is dat ze op een bepaalde manier omgaan met open neerwaartse trends. Wanneer een kritiek niveau is doorbroken, vindt een belangrijke verandering een fase-transitie plaats in het functioneren van dergelijke systemen. Het vierde deel gaat in op het Darwiniaanse concept van de selectie. Toegepast op de financiële markten houdt het in dat we een beleggingscategorie alleen selecteren wanneer deze past in het huidige beleggingsklimaat. Stoken beschrijft een methode waarmee op een objectieve methode bepaald kan worden wanneer een bepaalde beleggingscategorie in de portefeuille moet worden opgenomen en wanneer juist niet. Geïllustreerd met backtests die voor aandelen teruggaan tot 1926, toont hij de werking van het systeem aan. De resultaten laten zien dat het systeem in staat is de rendements-risicoverhouding van een portefeuille aanzienlijk te verbeteren ten opzichte van een buy-en-hold-portefeuille. Het laatste deel van het boek gaat over de wereld volgens Darwin. In deze wereld zijn beslissers vaak niet zo slim als ze denken te zijn. Wanneer ze te maken hebben met een onzekere toekomst, maken ze vaak foute beslissingen. Tot slot komt hij weer terug op de vraag die hij zich aan het begin van het boek stelde: is het mogelijk om de markten te verslaan? Volgens Stoken is het absoluut mogelijk, maar alleen voor een minderheid omdat we niet allemaal de populatie kunnen verslaan waar we zelf deel van uitmaken. Survival of the Fittest for Investors beschrijft een complete beleggingsstrategie, helder uitgelegd, getest over een lange periode en met uitstekende resultaten. Een aanrader.. mei 2013 TradersClub Magazine 11

12 Back to Basics De juiste tool kiezen Tekst: Harry Geels Binnen de technische analyse bestaan veel technieken. Daarnaast onderscheiden we ook nog eens twee analysemethoden: de chartreading-methode en de statistische (of indicator) analyse. Bij de indicatoranalyse zijn er weer verschillende soorten indicatoren, zoals trendvolgende indicatoren, oscillatoren en volumeindicatoren. Wanneer kunnen we nu welke technische tool gebruiken? Technische analyse (TA) bestaat uit een groot aantal technische tools, die we kunnen onderverdelen naar werking. Het ene instrument leent zich beter voor het ene type markt, het andere voor een ander type markt. Het belangrijkste onderscheid in de TA is die tussen de chartreading en de indicatoranalyse. Bij chartreading maakt de analist een visuele analyse van de koers. In grafieken worden trends, continuerings- en omkeerpatronen ontdekt met behulp van koerspatronen, trendlijnen en eventueel de Elliott Wave-analyse. Deze methode is in zekere zin subjectief, omdat niet iedereen dezelfde patronen waarneemt of dezelfde toppen of bodems gebruikt bij het tekenen van trendlijnen. Bij de statistische analyse laten we bepaalde wiskundige rekenregels los op de koersen (en eventueel op de beursomzetten). De uitkomsten van deze rekenexercities helpen ons vervolgens bij het bepa- Tabel 1: Verschillen tussen chartreading en statistische analyse Chartreading Koerspatronen (driehoek-, hoofd-en-schouders-, diamant- en andere patronen) Trendlijnen Elliott Wave Statistische analyse Trendvolgende indicatoren Oscillatoren Trendindicatoren Fibonacci-targets and retracements Volume-indicatoren Sentimentsindicatoren len van de koerstrend of bij het vaststellen van eventuele overbought- en oversold-situaties. De statistische analyse wordt ook wel de objectieve analyse genoemd. De menselijke emotie die bij het handelen een rol speelt wordt namelijk uitgebannen, omdat de computer de aan- en verkoopsignalen geeft. In tabel 1 is een en ander geclassificeerd. Indicatoren Iedere op koersen (en/of omzetten) gebaseerde rekenregel uitgebeeld in of onder de koersgrafiek noemen we een indicator. Voorbeelden zijn: Voortschrijdend Gemiddelde (VG), RSI, Stochastics, MACD, CCI, DMI. Oscillatoren zijn bijzondere indicatoren die schommelen rond een bepaalde evenwichtswaarde, meestal 0 of 50. Oscilleren is een term uit de wiskunde en betekent schommelen rond een evenwichtswaarde. Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen trendvolgende indicatoren en oscillatoren, omdat het inzetten of gebruiken hiervan niet in alle soorten markten van toepassing is. In het algemeen worden er verschillende soorten markten onderscheiden: de opwaartse, neerwaartse, neutrale of zijwaartse markt en de broadening market. Ten aanzien van de geschikte indicatoren per marktsoort geldt het overzicht van tabel 2. Het VG is een van de bekendste indicatoren. Hierbij worden de (historische) koersen bij elkaar opgeteld en gemiddeld. Dit wordt iedere periode herhaald. We nemen steeds een nieuwe periode en laten de eerste koers weer uit onze dataset weg. Stel dat we uitgaan van een gemiddelde van de afgelopen 55 handelsdagen. Als de koers boven dit 55-daags VG beweegt gaat de middellange termijntrend omhoog; als de koers eronder ligt, dan is hij omlaag gericht. We nemen dus iedere keer de laatste 55 dagen, tellen deze bij elkaar op en delen die door 55. Het hier beschreven VG wordt ook wel het gewone VG ( Simple Moving Average ) genoemd. In figuur 1 staat de koersgrafiek van Dow Jones Industrials afgebeeld met daarin een gewoon VG van 55 dagen. Dit gemiddelde geeft een wat langere trend aan. Als Bron: Beleggen met Technische Analyse, H.J. Geels Tabel 2: Geoorloofde indicatoren ingedeeld naar marktsoort Soort markt Kenmerk markt Geoorloofde indicatoren Dow Jones Industrials met Voortschrijdend Gemiddelde (55-daags) Opwaarts of neerwaarts Trending markets Trendvolgende indicatoren Zijwaartse markt I Brede bandbreedte Trendvolgende (= changing market) indicatoren en oscillatoren Zijwaartse markt II Smalle bandbreedte Oscillatoren (= trading market) Broadening market Market out of control Eerst oscillatoren, later trendvolgende indicatoren Volume-indicatoren geven ondersteunende informatie in alle soorten markten. Bron: Beleggen met Technische Analyse, H.J. Geels Figuur 1: Als de koers boven het 55-daags Voortschrijdend Gemiddelde ligt is er sprake van een opwaartse trend. Een koers onder het gemiddelde betekent een neerwaartse trend. De pijltjes geven koop- en verkoopmomenten aan. 12 TradersClub Magazine mei 2013

13 Dow Jones Industrials met Voortschrijdend Gemiddelde (200-daags) Dow Jones Industrials met Stochastics (14, 5) Figuur 2: Toen de koers in juni 2009 door het lange Voortschrijdend Gemiddelde brak, had het al een flinke koersstijging achter de rug. Figuur 3: De Stochastics geeft overbought- en oversold-gebieden aan. Back to Basics de koers beneden dit gemiddelde zit is er sprake van een neergaande tren Doel Het belangrijkste doel van VG s is het signaleren van de trend, het bepalen wanneer de trend eindigt en weer omkeert. Ze voorspellen niet de marktrichting. Het VG anticipeert niet, maar reageert. Het is daarom lagging of trendvolgend. Hoe korter het VG is, hoe beter het de koers zelf volgt. Met een kort VG zal de koers dit gemiddelde sneller kruisen. Daarmee krijgen we overigens wel vaker signalen van een trendomkeer, en daarmee ook vaker een vals signaal. Aan de andere kant geldt dat bij een langer VG de koers meer tijd nodig heeft om te kruisen. Hiermee verkrijgen we minder valse signalen van een trendomkeer, maar het signaal komt wel later. Het lagging-effect neemt bij langere VG s dus toe. Wegens het trendvolgende karakter van VG s geldt dat ze alleen bruikbaar zijn in trending markten. Als de markt een flinke beweging omhoog of omlaag maakt, is het namelijk niet zo erg als men een stukje van de koersbeweging mist. Figuur 2 toont een lang gemiddelde (200-daags). De koers kruist hier inderdaad niet zo vaak mee. In juni 2009 brak de koers van de Dow Jones Industrials door het 200-daags VG. De koers moest echter flink stijgen voordat deze door het gemiddelde brak. Wie in juni 2009 pas kocht, deed dat inderdaad ver boven de hoogste koers van maart Oscillatoren Oscillatoren zijn daarentegen meestal leading. Als zij een hoge waarde hebben (overbought), stijgt de koers heel erg hard en is de kans groot dat er een neerwaartse correctie komt. Bepaalde beleggers gaan immers hun winsten nemen. Noteren oscillatoren een lage waarde, dan is de koers erg hard gedaald (oversold) en is de markt rijp voor een technisch herstel omdat er koopjesjagers in de markt stappen. Figuur 3 geeft de bekendste oscillator weer: de Stochastics bij de Dow Jones Industrials.Het zal duidelijk zijn dat als de markt trending is, oscillatoren niet bruikbaar zijn. In een krachtige trend nemen beleggers immers nauwelijks de tijd om op adem te komen. De koers blijft maar stijgen of dalen, terwijl de oscillatoren overbought of oversold blijven staan. Dit kunnen we in de figuur 3 mooi zien in de eerste helft van 2013 als de Stochastics maar overbought blijft staan (behoudens de correctie die eind februari plaatsvond, toen bereikte de Stochastics wel even de oversold-zone achter een perfect instapmoment). Oscillatoren werken juist wel in markten die binnen een bepaalde bandbreedte op en neer zwiepen. En juist in deze trading-markten werken VGn weer niet, omdat door het lagging-karakter ervan te veel koersbeweging wordt opgegeven om winstgevend in de bandbreedte te kunnen handelen. De juiste technische tool Het gebruik van de juiste technische tools in bepaalde markten is een van de grootste uitdagingen voor de technisch analist. Bedient de technisch analist zich van statistische analysemethoden, dan zal, afhankelijk van het soort markt, zijn arsenaal bestaan uit trendvolgende indicatoren (lagging), dan wel uit oscillatoren (leading). Dat laatste doet hij of zij bij voorbaat in nontrending markten. De uitdaging voor de technisch analist zit hem met name in het bepalen van het soort markt. Hiervoor kan chartreading worden gebruikt (hoger liggende toppen en bodems zijn het bewijs van een stijgende trend, steeds lager liggende toppen en bodems geven aan dat de markt in een dalende trend zit). Maar er bestaan ook zogeheten trendindicatoren; indicatoren die bepalen in wat voor soort markt we zitten, bijvoorbeeld de ADX of de Band With Indicator (BWI). Niet altijd zal op voorhand duidelijk zijn of de markt trending of zijwaarts is. In een broadening market (bodems liggen steeds lager, toppen steeds hoger) zal deze frustratie des te eerder naar voren komen omdat een dergelijke markt de belegger veelvuldig op het verkeerde been zet. Tabel 2 geeft echter een goed handvat wanneer wat te gebruiken. Bron bij dit artikel: Beleggen met Technische Analyse, H.J. Geels, Keyword In de rubriek Back to Basics wordt een basisonderwerp uit de technische analyse besproken. HARRY GEELS is partner en directeur bij Inmaxxa Vermogensbeheer B.V. in Naarden. mei 2013 TradersClub Magazine 13

14 Technical Tools 14 TradersClub Magazine mei 2013 DMI-stochastics: later instappen Tekst: Rombout Kerstens Het is bepaald geen onbekend verschijnsel onder trendvolgende beleggers: na een aantal verliesgevende trades een signaal overslaan, om er dan achter te komen dat het de markt deze keer wel menens was. Instappen in een reeds lopende trend is echter geen doodzonde. Ook de legendarische Turtle Traders stapten alsnog in als ze de boot dreigden te missen. In dit artikel combineren we de trendvolgende DMI-indicator met een Stochastics-oscillator. Om golven in de trend zodanig te kunnen timen dat er in- en uitstapmomenten binnen een bestaande trend kunnen worden bepaald, sluiten we een huwelijk tussen de trendvolgende DMI-indicator en een Stochastics-oscillator. Voordat we echter verder ingaan op de verschillende indicatoren, zullen we eerst iets meer uitleggen over trendvolgend traden in het algemeen. Trendvolgende indicatoren Trendvolgende indicatoren, zoals de DMI, zijn gemaakt om te gebruiken in trendingmarkten. Een belangrijke eigenschap is dat ze achterlopen op de koers ( lagging ). Trendvolgende systemen hebben vaak als karakteristiek dat ze een relatief lage hitrate hebben: minder dan 50%. De winst wordt vaak behaald in een relatief klein aantal lucratieve trades. Het nadeel van relatief lage hitrates is dat er vaak losing streaks ontstaan. Door de indicatorlag kunnen bovendien winstgevende posities binnen een trade weer verdampen. Deze nadelen kunnen een trader uiteindelijk behoorlijk frustreren. Er wordt van een trendvolgende trader dan ook een behoorlijke dosis doorzettingsvermogen gevraagd. Een andere eigenschap is dat trendvolgende indicatoren altijd achter de trend aanlopen. Het zou natuurlijk mooi zijn als ze een signaal precies op de koerstop of -dal zouden geven, maar een indicator heeft een aantal koersen nodig om te berekenen dat de draai is gemaakt. De tegenhanger van trendvolgende indicatoren zijn de oscillatoren. Deze hebben doorgaans een hogere hitrate en reageren sneller ( leading ). Het nadeel van oscillatoren, zoals de Stochastics, is dat de winst over relatief veel trades wordt uitgesmeerd, dus veel slippage en transactiekosten met zich meebrengen. Oscillatoren timen vaak korte ritjes, ook tegen de trend in, maar missen vaak de langere, doorgaande beweging. DMI-indicator DMI staat voor Directional Movement Index en is door J. Wellis Wilder Jr. ontwikkeld met als doel belangrijke trends te ontdekken. Met behulp van deze indicator is het mogelijk om het belangrijkste gedeelte van de trend te timen. De DMI bestaat uit twee afzonderlijke lijnen: de positieve marktkrachten (+DIx) en de negatieve marktkrachten (-DIx). Vaak hebben deze lijnen de kleuren groen (positieve marktkrachten) en rood (negatieve marktkrachten). De DMI is dus een trendvolgende indicator. Hij wordt gebruikt om het begin en het einde van een trend te signaleren. Indien de positieve marktkrachten de negatieve marktkrachten snijden en de positieve lijn (+DIx) stijgt boven de negatieve lijn (-DIx) uit, dan wordt dit gezien als een aankoopsignaal. Indien de positieve lijn onder de negatieve lijn uitkomt, dan wordt dit als een verkoopsignaal beschouwd. DMI-histogram We kunnen de DMI echter ook op een andere manier presenteren. Door het verschil te nemen tussen de +DIx en de -DIx (DMI-differential) en in een zogenaamde histogram af te beelden, krijgen we een duidelijker beeld van deze indicator. Iedere staaf in deze grafiek is dus het verschil tussen de groene en rode DMI-indicatorlijn. Volgens de theorie van Wilder dienen we tijdens de groene staven aan de koopkant te zitten en tijdens de rode staven aan de verkoopkant. De kruisingen met de nullijn zijn dus de aan- en verkoopsignalen (zie figuur 1). De DMI-differential biedt ook de mogelijkheid om hier weer een andere indicator op los te laten. In dit geval de Stochastics. Stochastics-oscillator De Stochastics-indicator, ontworpen door George Lane, bestaat eigenlijk uit twee oscillatoren: de %K-lijn en de %D-lijn. De berekening is gebaseerd op de veronderstelling dat de markt sterker wordt wanneer de slotkoers dicht bij de hoogste koers van de dag ligt, terwijl de markt zwakker wordt wanneer de slotkoers dicht bij de laagste koers van de dag ligt, zelfs wanneer de hoogste koers hoger is dan de dagen er voor. Wanneer de Stochastics zich tegen het 100-niveau bevindt, duidt dit op een overbought-conditie van de markt. Indien de Stochastics zich tegen het 0-niveau bevindt, duidt dit op een oversold-conditie van de markt. De Stochastics is een vaak gebruikte indicator onder traders. In dit artikel gaan we de Stochastics echter niet gebruiken op de slotkoersen, maar op een andere indicator. In dit geval de DMI-differential. DMI-stochastics De DMI-stochastics gebruikt de standaardformule van de Stochastics-oscillator. Alleen wordt deze nu dus niet losgelaten op de koersen zelf, maar op de DMI-differential. Als oversold- en overboughtniveau gebruiken we niet de gebruikelijke 15-en 85-waarden, maar 10 en 90. De DMI-stochastics verloopt iets grilliger dan de Stochastics die van de koersen zelf wordt berekend. De opwaartse kruising van het oversoldniveau (10) geeft een koopmoment aan. De neerwaartse kruising van het overboughtniveau (90) een verkoopmoment.

15 de aex-index SaMEN MEt de dmi-indicator EN EEN dmi-histogram dmi-stochastics Figuur 1: Let op de kleur van de AEX-candlesticks die dezelfde kleur hebben als de staven van het histogram (groen is koopconditie, rood is verkoopconditie) Figuur 2: De DMI-trend in de AEX bevindt zich tussen begin juli en eind augustus 2012 (kruisingen van de rode en groene DMI-lijn). Daartussenin zijn er diverse draaipunten die worden aangegeven door de pijltjes in de koersgrafiek. Deze pijltjes geven de DMI-stochasticskruisingen van het 10- (groene pijl) en 90-niveau (rode pijl) aan. De punten A, B en C zijn dus mooie tussentijdse aankoopmomenten. Technical Tools We schrijven hier aan- en verkoopmoment, maar het zijn eigenlijk tussentijdse draaipunten in een langere trend die wordt begrensd door de aan- en verkooppunten van de DMI zelf. In figuur 2 is duidelijk te zien dat de opwaartse DMI-trend in de AEX zich beweegt tussen begin juli en eind augustus 2012 (kruisingen van de rode en groene DMI-lijn). Daartussenin zijn er diverse draaipunten die worden aangegeven door de pijltjes in de koersgrafiek. Deze pijltjes geven de DMI-stochasticskruisingen van het 10- en 90-niveau aan. De punten A, B en C zijn dus mooie tussentijdse aankoopmomenten. De rode pijltjes kunt u het beste negeren omdat deze shortsignalen tegen de trend in handelen. Als tussentijds - exitsignaal zijn ze echter wel degelijk bruikbaar. Samenvatting De DMI-stochastics is een huwelijk tussen de trendvolgende DMI-indicator en de Stochastics-oscillator. Het primaire doel is om instappunten te vinden in een al lopende trend. Dus om traders die langs de lijn zijn blijven staan een mogelijkheid te bieden alsnog in te Standaardparameter: Periode: 14 BErEKENiNG dmi De berekening van de DMI verloopt als volgt: Eerst worden berekend: +DM = hoogste vandaag minus hoogste gisteren -DM = laagste vandaag minus laagste gisteren Dan wordt de True Range (TR) berekend, die de grootste is van de volgende getallen: Hoogste vandaag minus laagste vandaag Hoogste vandaag minus slot gisteren Slot gisteren minus laagste vandaag Afhankelijk van welke groter is, +DM of -DM, wordt de +DI of -DI berekend. +DI = +DM/TR of -DI = -DM/TR De niet berekende wordt gesteld op 0. De +DI en -DI worden gemiddeld over een periode van veertien dagen (standaardparameter) en dit zijn dan de +Dlx en -Dlx lijnen van de DMI-indicator. stappen. De DMI-stochastics is geen volwaardig tradingsysteem, maar een stuk gereedschap om toppen en dalen binnen een trend te identificeren. De gevonden draaipunten bieden voor de meer ervaren trader zeker mogelijkheden om ook korte ritjes te maken binnen een trend. TA-script code: U kunt de TA-scriptcode voor onder andere Wall Street Pro, Alex Pro en Binck ProTrader voor de DMI-stochastic vinden op het premiumgedeelte van de TradersClub-site onder: Magazine Indicatorservice. Met dank aan Jan Schotsman en Eric Jansen voor het programmeerwerk. aanbevolen literatuur: - Beleggen met technische analyse (Keyword, 2011) - Praktijkgids Indicatoren (Keyword, 2012) BErEKENiNG StoCHaStiCS Standaardparameters: %K-periode (5) %K-slowperiode (3) %D-slowperiode (3) Oversoldniveau (15) Overboughtniveau (85) De berekening van de pure Stochastics is als volgt: %K = 100 * MAK(C - L[K]) / MAK(R[K]) Met: C = slotkoers L[K] = laagste koers afgelopen %K-periode (x-dagen) R[K] = hoogste minus laagste koers afgelopen %K-periodedagen MAK = %K-slowperiode Simple Moving Average De %D-lijn is weer het %D-slowperiode daags Simple MA van %K. In de rubriek Technical Tools worden alle ins en outs van een specifieke (technische-analyse-)techniek of -indicator op een rijtje gezet. ROMBOUT KERSTENS is directeur van Keyword Info Systems BV. Een bedrijf dat gespecialiseerd is in beleggingssoftware. mei 2013 TradersClub Magazine 15

16 Lezersvragen 16 Trader-brein Het trader-breinconcept is iets waar je veel mee werkt in je seminars en je Master-in-Trading - jaarcyclus. Kunt u iets meer vertellen over hoe iemand dat trader-brein kan ontwikkelen? TradersClub Magazine mei 2013 Tradersvragen Chris Boon beantwoordt ditmaal namens TradersClub Magazine vragen omtrent trading. Boon is vanuit een achtergrond in psychologie vele jaren actief geweest in training, coaching en business-consulting. Daarnaast bestudeerde hij het denken en handelen van toptraders. Boon houdt zich nu dagelijks bezig met het ontwikkelen van trading- en risicomanagementsystemen. Als 'De Ontwaakte Trader' combineert hij zijn 'oude' wereld van opleiding, coaching en consultancy met zijn huidige binnen de financiële wereld. Tevens is hij oprichter van de Online Trading Universiteit die binnenkort gelanceerd zal worden. Voor meer informatie kunt u terecht op Uw vragen omtrent trading kunt u en naar redactie@tradersclub.nl. Deze vraag kwam naar aanleiding van mijn rubriek van vorige keer. Eerst zal ik nog even het concept van het trader-brein van de vorige keer samenvatten. Laat me hier nog een keer verwijzen naar de onderzoeken en conclusies van Janice Dorn. Zij is een trader, maar ook een MD en een neuro-wetenschapper. Zij stelt: The brain is the most powerful structure in the known universe and the only trading tool that the trader needs to become an expert. Een andere quote van haar: It is only through intense, diligent and totally committed practice through many years and many market cycles that the trader advances to the state of disciplined excellence. Laten we niet al te zeer op de details ingaan, maar het lijkt erop dat, na het ondergaan van een lange periode van de goede dingen doen, het brein van goede, dus effectieve en efficiënte, traders daadwerkelijk anders functioneert. Zij ervaren nog steeds emoties en afleiding, maar letten er minder op, in de meest letterlijke zin. Ze focussen op de goede dingen, oftewel het herkennen van de juiste signalen en het zo correct mogelijk uitvoeren van een methode en lijken veel minder vatbaar voor de stress die affectieve en cognitieve dissonantie brengen. Dat komt, lijkt, omdat het brein door jarenlange training daadwerkelijk fysiek veranderd is. Er zijn andere verbindingen gelegd op synaptisch niveau. Dus, in plaats van je al te druk te maken over de juiste methode, de beste tip, het fraaiste inzicht, of wie de meest correcte goeroe is, lijkt het veel en veel Stappen in de Master-in-Trading-opleiding Bron: De Ontwaakte Trader Chris Boon lonender om je te richten op het zo snel en goed mogelijk ontwikkelen van een zogenaamd trader-brein. Ik heb dat proces gemodelleerd naar een aantal stappen en de Master-in-tradingopleiding (MiT-opleiding) is er op gericht mensen aan hun voeten door die modder heen te trekken. De stappen staan uitgebeeld in de figuur. Vrijwel iedereen begint zomaar, ergens. Dan heb je wellicht geluk, maar dat duurt niet eeuwig. Vaak pakt de markt je weer af wat je eerder verworven hebt in de fase van beginnersgeluk. Je krijgt door dat de markt amoreel (niet immoreel!) en ongenadig is. Er treedt bij de meerderheid dan een soort wanhoopsfase op, gekoppeld aan een enorme behoefte aan validering: Is het eigenlijk wel mogelijk om geld te verdienen in de markten? Het is erg verleidelijk om in die fase mee te huilen met de wolven in het bos en te stellen dat het eigenlijk niet kan aangezien de markt veranderd is, gemanipuleerd wordt, onderhevig is aan te veel auto-trading, tegenwoordig te weinig volume heeft, et cetera. De kleine groep die het geluk heeft in te zien dat je beter een systeem kunt gaan volgen, in die fase, en het geluk heeft er een te vinden of zelf te ontwikkelen, gaat deze dan vaak 100% mechanisch, rule-based, proberen toe te passen. Hier begint een vaak nog grotere fase van pijn, want dit is de fase waarin de emoties uit het verleden en de verwachtingen van de toekomst werkelijk toeslaan. De affectieve en cognitieve dissonantie danst je oren uit, zeg maar. Je komt jezelf genadeloos tegen in

17 deze fase, en slechts de kleine groep die begrijpt dat een trader 100% verantwoordelijkheid moet nemen, komt hier doorheen. De rest haakt af onder het motto dat systemen niet werken, markten niet functioneren, et cetera. Wie doorzet ontwikkelt inzichten en vaardigheden en bereikt op een gegeven moment een fase waarin in ieder geval niet meer structureel wordt ingeleverd. Het sponsoren van de markt is voorbij en de markt blijkt dan best dankbaar. De volgende fase is dan het bijwerken van wat kleine fouten, vaak in eigen gedrag, entry-exit efficiency, risk- en positiegroottezaken, en hup: er blijkt een structureel werkend systeem te zijn. In deze fase is de validatieperiode afgesloten: de trader ervaart dat het kan en dat je, tot op zekere hoogte, grip kunt hebben op zowel het proces, jezelf, als wel op de resultaten. Nu gebeurt er iets bijzonders: veel goede traders komen dan een beetje los van de markten en van hun systemen en gaan over tot een vorm van rulebased discretionary trading. Ze zijn beter in staat prijzen te lezen, en zowel markten in te schatten als het momentum voor hun kansen/aanpak. De trader heeft hier een trader-brein ontwikkeld en structureel profijtelijk traden is, in essentie, een job geworden en geen formule- 1-avontuur meer. De MiT-cyclus waaraan gerefereerd wordt is eigenlijk opgezet als een shortcut voor dit proces. De benchmark voor een vak (vrijwel ieder vak!) goed ontwikkelen wordt vaak gezet op uur studie en ervaring. Dit bestrijd ik verder niet, maar ik hoop een weg te hebben gevonden dit aanzienlijk te verkorten, in ieder geval wat succesvol traden betreft. Stelt het in het bezit hebben van een ontwikkeld trader-brein je dan in staat om met bijzonder eenvoudige systemen goede resultaten te behalen? Wel, op het gevaar van oversimplificatie af: eigenlijk wel! Bij de beantwoording van deze vraag ga ik niet in op systemen en hoe je deze test ombouwt naar een goede winstgevende methodiek met een strak risk-and-moneymanagement, maar vaak kan een kind de was doen. In MiT is het bijvoorbeeld eigenlijk de bedoeling dat mensen statistiek, kennis en kunde ontwikkelen rondom hun eigen marktbeliefs, maar we reiken een aantal voorbeeld price-action-methodes aan die werkelijk werken en in essentie erg eenvoudig zijn. Maar eenvoud siert, is mijn motto. Veel traders/ would be traders definiëren cash als resultaat, maar cash is het einde van een lange weg van vallen en opstaan. Je kunt je beter richten op het erkennen, herkennen en leren implementeren van de goede dingen, dan je blind te staren op een bepaald resultaat. Cash komt, over het algemeen, pas als je je daar niet te druk meer over maakt! Lezersvragen Vragen aan de redactie De redactie van TradersClub Magazine behandelt vragen van lezers. Het betreft de meer algemene vragen over beleggen en onlangs verschenen artikelen. Uw vragen kunt u en naar redactie@tradersclub.nl. Handelen op één markt of meerdere? Moet ik mij beperken tot één markt of kan ik beter meerdere markten tegelijk scannen? Het antwoord op deze vraag hangt voornamelijk af van de gevolgde strategie en het gebruikte timeframe. Een daytrader zal bijvoorbeeld vaak gefocust zijn op één markt. Door de korte timeframes zal hij of zij vaak niet de tijd hebben om meerdere markten te volgen. Zeker niet als er een gedetailleerde tradingsetup is vereist, die vaak veel concentratie vergt. Een positietrader die een iets langer timeframe volgt, bijvoorbeeld dag- of weekbasis, zal meestal iets meer tijd hebben om meerdere markten tegelijk te volgen. Uiteraard is niemand gelijk en het zal van persoon tot persoon afhangen of iemand geschikt is om meerdere assets simultaan te traden, maar over het algemeen zullen daytraders zichzelf op dit vlak meer beperkingen opleggen dan positietraders. Daarnaast is het met name voor daytraders van belang zich te beperken tot liquide markten. Instrumenten met bied-laatspreads waar een vrachtwagen doorheen kan moe- Grillige prijsvorming Bitcoin in US-dollars (BTC/USD) Figuur 1: De grafiek geeft aan dat bitcoins als betaalmiddel eigenlijk onbruikbaar zijn. mei 2013 TradersClub Magazine 17

18 Vragen aan de redactie ten gemeden worden. Net als markten met lage volumes en de bijbehorende grillige en ondoorzichtige prijsvorming. Bitcoins goede belegging? De laatste tijd verschijnen er in de media steeds vaker verhalen over zogenaamde Bitcoins. Is dit een goede belegging? Bitcoin is een vorm van elektronisch geld. Bitcoins, afgekort BTC, kunnen worden opgeslagen op een personal computer in de vorm van een wallet -bestand, of worden beheerd door een derde partij, een zogenaamde portemonneedienst. In tegenstelling tot de meeste valuta s is Bitcoin niet afhankelijk van het vertrouwen in een centrale uitgevende instelling. De technische peerto-peer -architectuur van Bitcoins en het ontbreken van een centrale administratie maakt het, volgens de bedenkers, praktisch onmogelijk voor een overheid, of ieder ander, om de waarde van Bitcoins te manipuleren. Of meer inflatie te induceren dan er van tevoren is vastgelegd. De Bitcoin dient digitaal gedolven te worden, net als goud, en is daarom geld waard. Elke dag wordt er een bepaalde hoeveelheid vrijgegeven aan mensen die de Bitcoin delven ( mining ). Dit wordt gedaan door het inzetten van brute rekenkracht van computers. De opzet van Bitcoins is zodanig dat er een limiet is aan het totale aantal te delven Bitcoins. Er kan derhalve -althans volgens de oprichters- niet onbeperkt geld bijgedrukt worden. Het is dus eigenlijk bedoeld als een soort digitale gouden munt. Tot zover het goede nieuws. Het slechte nieuws is dat in de praktijk de -decentrale- prijsvorming van Bitcoins zeer grillig en ondoorzichtig verloopt. In figuur 1 staat de Bubble -grafiek van de koers van bitcoins in USD weergegeven, die al aangeeft dat het als betaalmiddel eigenlijk onbruikbaar is. Op de Bitcoin exchanges wordt er in plaats van mee betaald, juist voornamelijk mee gespeculeerd. De PC-infrastructuur van de Bitcoin is bovendien al diverse malen succesvol gehackt, waarbij diverse partijen voor vele tonnen (in USD) zijn benadeeld. Tevens zijn er schisma s binnen de groep van Bitcoin-programmeurs over softwareversies en updates. Al zouden deze veiligheidsrisico s kunnen worden opgelost, dan blijft een belangrijk nadeel overeind staan: het hele concept is, in tegenstelling tot fysiek goud en zilver, gemakkelijk te kopiëren. Als er een nieuwe internetgroep opstaat die -noem maar wat- een concurrerende Flipbits -organisatie opzetten, zal dat de waarde van Bitcoins onder druk zetten. Bitcoins zijn misschien een leuke hobby voor internet-anarchisten en autonomen, als serieuze belegging zijn ze waarschijnlijk even bruikbaar als chocolademunten of monopolygeld. Houtprijzen Houtprijzen waren lang de grondstof om in te beleggen. Waarom daalt hout nu zo hard? Is er een verborgen boodschap die belangrijk is voor beleggers? Hout is inderdaad een van de best presterende grondstoffen geweest in de afgelopen jaren, tot inderdaad maart dit jaar, toen het in een glijvlucht naar beneden terechtkwam (zie figuur 2). Veel grondstoffen hebben sinds die maand te maken gehad met een sterke daling, kijk naar de prijzen van edelmetalen als goud. In het algemeen geldt dat er sprake is van een afkoeling van de economische groei in de wereld en sommige beleggers zijn bang dat dit nog erger kan worden en dat raakt natuurlijk direct de vraag naar grondstoffen. De grondstoffenmarkten staan bovendien bekend als een van de meest volatiele, dus hebben berichten over veranderingen van de economische groei doorgaans flinke impact. Wat mogelijk volgens sommige analisten, onder wie Nick Timiraos van de Wall Street Journal, ook een rol speelt, is de recente terugval in de cijfers over de aanbouw van nieuwe huizen in de VS (de cijfers van april lieten een terugval van nieuwe huizen in aanbouw zien). Wij zijn nog niet helemaal overtuigd van dit argument: andere cijfers over de Amerikaanse huizenmarkten, die aan het bodemen lijkt op basis van de laatste cijfers, zoals die van Case Shiller, zouden een eventuele verslechtering moeten bevestigen. Maar zelfs als de huizenmarkt toch weer aan het verkoelen is, kan dat niet de terugval van meer dan 20% van de houtprijs verklaren. Weer andere analisten hebben het over de terugval in economische groei van China, dat ook een grote houtimporteur is. De houtindustrie zegt echter dat de vraag vanuit de vastgoedmarkten in zowel de VS als China niet noemenswaardig is veranderd en hetzelfde geldt voor het aanbod, zodat de prijsverandering, zoals zo vaak op de grondstoffenmarkten, waarschijnlijk voor een groot deel door sentimenten wordt bepaald. Sterke daling houtprijzen Figuur 2: Bron: SoberLook/CME 18 TradersClub Magazine mei 2013