05 Van de redactie. 26 Reflectoren op de weg

Transcriptie

1

2

3 Coverfoto: Oval Offices Keulen, met dank aan Orgatec. 05 Van de redactie Actueel Aanleg architectuurverlichting Gouvernement Maastricht Binnenplaats The Grand met led Led meten met een luxmeter Nieuwe verlichtingsoplossingen met led Reflectoren op de weg Opleidingen NSVV: Macro Energielabel Zin en onzin van led IGOV: Landelijke database voor armatuurgegevens Productnieuws 3 9 Colofon [inst]allicht is een uitgave van Covordia Publishing Postbus 907, NL-7400 AX Deventer T / M Hoofd- en eindredactie Stéphanie Schoordijk redactie@installicht.nl Uitgever Gerrit A.H. van Coeverden sales@inst allicht.nl Sales Italia, Österreich, Schweiz Casiraghi Pubblicità Internazionale Mr. Oliver D. Casiraghi Via Cardano 81, IT Como Phone: oliver@casiraghi.info Aan dit nummer werkten mee Kees Compaan, Leo den Dulk, Trea ten Kate, Rien Kort, Lynda Muller en Koen Smits. Abonnementen Jaarabonnement à 72,50 excl. 6% btw voor 10 nummers. Opgave nieuwe abonnees, wijzigingen en/of klachten bezorging: info@installicht.nl Leesdoelgroepen Architecten, ingenieurs- en (licht)adviesbureau, projectadviseurs, project inrichters, calculatie, ontwerp, werkvoorbereiding, installateurs, lichtonderhoud, facilitair managers, hoofden technische dienst (hotel, industrie, museum, scholen, utiliteit, zorg, wellness en golfbanen), fabrikanten, groothandel, importeurs, agentuur, leveranciers, detaillisten, gemeente, provincie, DGWT, Rijksgebouwen-dienst, Rijkswaterstaat, diverse overheids instanties, woningbouwvereniging, VVE, belanghebbenden woon omgeving. [inst]allicht wordt uitsluitend verspreid onder betalende abonnees en via controlled circulation. Vormgeving Inkvisible, André Weigand, Warnsveld info@inkvisible.nl Druk Veldhuis Media, Raalte Oplage deze maand exemplaren. Verschijningsfrequentie [inst]allicht verschijnt 10 maal per jaar. Voor meer informatie Auteursrecht en aansprakelijkheid Het auteursrecht voor de redactionele inhoud van [inst] ALLICHT wordt voorbehouden. Ver me nigvuldiging en/of verspreiding van het geheel of delen van de inhoud is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. Copyright 2012 Covordia Publishing. Uitgever en redactie betrachten de grootst mogelijke zorgvuldigheid bij de samenstelling van [inst]allicht. Zij aanvaarden geen aansprakelijkheid voor verstrekte technische gegevens en prijzen. Covordia Publishing werkt journalistiek samen met: Agentschap NL - Taskforce Verlichting, FHI-Ledcluster brancheorganisatie, IGOV - InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (mediapartner + rubriek), NEN - Nederlands Normalisatie-instituut, NLA - Nederlandse Licht Associatie, NSVV (mediapartner + rubriek), Uneto-VNI platform verlichting + lichtreclame. Covordia Publishing treft u op diverse beurzen: EvenementenHal ElektroVakbeurs (mediapartner), FHI-led evenement (mediapartner), Frankfurt Light+Building (mediapartner), Milano euroluce & e-tech experience (mediapartner), Utrecht Jaarbeurs Elektrotechniek (mediapartner). 03

4

5 VAN DE REDACTIE Agenda 5-7 maart 2013 Elektrovakbeurs Venray Evenementenhal Venray april 2013 Week van de openbare ruimte Kasteel de Vanenburg, Putten april 2013 Conferentie 100-jarig bestaan CIE Parijs april 2013 Conferentie Light Pollution Smolenice, Slowakije Kunstig Het blijkt dat een specifieke kleur geel in schilderijen sneller verkleurt onder groen of blauw licht. Antwoord van de NLA is dat het effect van verlichting op schilderijen in zijn totaliteit moet worden beoordeeld, en dan ook de effecten over het gehele spectrum en op alle kleuren. Terecht, maar dan wordt dit hopelijk wel door een onafhankelijk onderzoeksteam gedaan, niet een team dat wordt gesponsord door partijen die baat hebben bij een bepaalde uitslag. Natuurlijk kunnen de schilderijen het langst bewaard blijven in het donker en ver weg van het publiek, maar daarvoor zijn ze niet bedoeld. Kunst is om ze zo lang mogelijk te houden zoals ze zijn, en misschien zouden musea en publiek zo n onderzoek mogelijk kunnen maken samen met een soortgelijk onderzoeksteam (zie p. 6) van een geschikte universiteit. Andere mogelijkheden in lichtland zijn de Lichtwoche Sauerland, de Elektrovakbeurs Venray en nog veel meer. Het Gouvernement Maastricht is ook de moeite waard om s avonds te bezoeken, evenals The Grand in Amsterdam. Verder zijn er nieuwe verlichtingsoplossingen met led, wegdekreflectoren komen aan bod en er zijn twee whitepapers in deze editie over led. IGOV wil de wildgroei aan rekenmethodieken te lijf gaan en in het artikel van de NSVV is het de kunst om creatief de uitstoot van broeikasgassen te verlagen. Veel leesplezier gewenst! Stéphanie Schoordijk Hoofdredacteur [inst]allicht april 2013 Beurs Energie & Besparing Venray Evenementenhal Venray april 2013 Istanbul Light april 2013 Lightfair International Philadelphia, VS 05

6 ACTUEEL Effect op schilderijen Het onderzoeksteam van de universiteiten relatief veilig zijn onder ledverlichting, want van Antwerpen en Perugia dat de impact de nieuwste generatie ledverlichting, die van licht op schilderijen onderzoekt, heeft ook in musea wordt toegepast, kent geen een publicatie gedaan waarin men vaststelt ultraviolette straling, nauwelijks infrarode dat een specifiek geel schilderspigment straling en een veel evenwichtiger verdeling van het lichtspectrum dan tot nu toe sneller verkleurt onder de invloed van groen en blauw licht, dat relatief veel voorkomt in ledverlichting. De Nederlandse De NLA is onder de indruk van de grondig- mogelijk was met traditionele verlichting. Licht Associatie (NLA) is van mening dat heid en gedetailleerdheid van het onderzoek. Bedrijven vanuit de achterban gaan het effect van verlichting op schilderijen in zijn totaliteit dient te worden beoordeeld, samen met de onderzoekers de veroudering van schilderijen onderzoeken. Dit soort en bekijkt en interpreteert de integrale impact van de totale hoeveelheid licht over onderzoeken helpen bij het verder verbeteren van verlichtingsproducten en bieden het gehele spectrum. Volgens de NLA dient een mogelijkheid om ledverlichting voor musea samen nog veiliger te maken. In vergelijking met bijvoorbeeld met traditionele halogeenverlichting betekent dit voor musea dat de kunst minder bloot komt te staan aan stralingswarmte, en kunstwerken beter bewaard blijven voor komende generaties. Daarnaast kan er met behulp van slimme regelsystemen worden gezorgd dat er per schilderij de juiste hoeveelheid licht schijnt en alleen op het moment dat het nodig is. Dit voorkomt dat een schilderij onnodig of te veel wordt ook de impact van andere straling van verlicht. Museumverlichting is maatwerk en lampen, zoals infrarood en ultraviolet, in de daarom is het van groot belang dat musea beoordeling te worden meegenomen en en lichtleveranciers gezamenlijk een bij de dient te worden gekeken naar de impact situatie passend lichtplan maken om problemen en schade aan kunstwerken te op alle kleuren. Er kan volgens de NLA worden gesteld dat in vergelijking met traditionele halogeenverlichting kunstwerken voorkomen. Ledeshi en E-Light Lichtwoche Sauerland Ledeshi, fabrikant van onder meer leddrivers, is een exclusieve samenwerking aangegaan met E-Light Almelo voor de armaturenverkoop. Het Nederlandse npk design ontwikkelt en ontwerpt de led-armaturen, wat een IF-award heeft opgeleverd voor de Flow 2-armaturen. Er is een showroom ingericht in Almelo en de armaturen worden uit voorraad geleverd. In de verlichtingsbranche is dit de beurs met een ander concept: de standhouders bevinden zich niet in een beursgebouw, maar op hun eigen locatie, zodat iedereen ter plekke kan worden geïnformeerd over nieuwe producten en collecties. Deze zesde editie omvat openbare en werkplekverlichting en verlichting voor scholen. Een week lang biedt Lichtwoche Sauerland de gelegenheid om nieuwe producten te ontdekken en het hoogtepunt is de LightNight een feest van bewegende kunst. Dit jaar zijn voor het eerst ook geïnteresseerde eindgebruikers welkom op een Marktplatz, die zich van maandag 4 tot zaterdag 9 maart in het Kaiserhaus bevindt (Möhnestraße 55, Arnsberg). Voor openingstijden en meer informatie, zie de site 06

7 ACTUEEL 3D led-installaties In januari stond InventDesign op de Horecava 2013 in de RAI in Amsterdam. Bezoekers werden in de beide entrees al verrast door de indrukwekkende 3D led-installaties. Daarnaast werd de Nachtlevenhal verlicht door de stand van het bedrijf. De Horecava, hét nationale platform voor professionals in de foodservice-industrie, is elk jaar weer een beleving. Bezoekers konden op de stand via de 24 inch touchscreens zelf effecten genereren, en maakten zo kennis met de Madrix-software waar de led-installaties op draaiden. Met de Gen 2 DiGi Balls, de nieuwe DiGi Ledlijnen en de 12,5 mm ledschermen wisten we velen te prikkelen en te interesseren in onze producten. Door de gecreëerde totaalbeleving zijn bezoekers nu beter op de hoogte van de mogelijkheden, aldus eigenaar Stefan Verhoef. Cursus donkerte Op 9 april aanstaande is er een eendaagse cursus over donkerte met als titel Lichthinder, ruimte en integraliteit voor diverse partijen. Licht en donkerte raken vanuit diverse hoeken het werk van provincies, gemeenten, maatschappelijke organisaties en andere partijen in de openbare ruimte. De kwaliteit van het landschap, maar ook de sfeer van stedelijke gebieden wordt s nachts grotendeels door kunstlicht bepaald. Flora en fauna worden door erdoor beïnvloed. Niet alleen openbare verlichting is van belang, want er zijn veel andere bronnen van licht. Lagere overheden zijn actief op vele terreinen waarbij licht een rol speelt: ruimtelijke ordening, in woonwijken en centrumgebieden, bij sportterreinen, landbouw en recreatie, bedrijventerreinen, reclame, natuur, energie en klimaat. Voor bewust verlichten is het daarom nodig om over de schutting te kijken. Een gebied bewust verlichten vraagt om een gecombineerde aanpak van wetgeving, beleid en uitvoering. Binnen ruimtelijke ordening en milieu zijn er weinig harde regels voor lichthinder en lichtvervuiling, maar een aantal voorschriften en richtlijnen bieden aanknopingspunten. Daarnaast is vooral een integrale aanpak van belang, waarbij verschillende belanghebbenden en beleidsterreinen worden betrokken die samen een visie op licht in de openbare ruimte vormen. Van daaruit kunnen diverse concrete maatregelen worden genomen, waarbij vaak tegelijk ook energiebesparing wordt gerealiseerd. Deze cursus brengt alles bijeen om lichthinder zo integraal mogelijk aan te pakken. Doel is te komen tot bewust verlichten van de openbare ruimte, waarin rekening wordt gehouden met de voordelen en de nadelen van licht. Uitgangspunt is een samenwerking tussen personen van de relevante vakgebieden. Primair is de cursus bestemd voor beleidsadviseurs bij ruimtelijke ordening, milieu, openbare werken/verlichting, stedenbouw en landschap bij gemeenten en provincies. Daarnaast is de cursus interessant voor landschapsarchitecten en stedenbouwkundige adviesbureaus. De cursus wordt verzorgd door Licht en Donker Advies (Jaklien Vlasblom en Beatrijs Oerlemans) en Sotto le Stelle (Wim Schmidt). 07

8 ACTUEEL WakaWaka op Haïti Het Haarlemse bedrijf Off-Grid Solutions gaat dit voorjaar solar ledlampen doneren aan de inwoners van Haïti, die na de schemering nog steeds in het donker leven na de aardbeving van Gebaseerd op een gemiddeld huishouden van vijf personen betekent dit dat Haïtianen (die nu afhankelijk zijn van brandgevaarlijke, giftige en dure kerosinelampen) van de voordelen van veilig en betaalbaar licht gebruik kunnen maken: langere dagen, betere studieresultaten, meer hygiëne, meer veiligheid en hoger inkomen. De crowdfunding campagne werd georganiseerd ter introductie van de WakaWaka Power, een solar ledlamp gecombineerd met een oplader voor alle smartphones en tablets. Voor elke WakaWaka Power die is verkocht, werd er één gedoneerd aan Haïti. Op dit moment is Off-Grid Solutions in gesprek met NGO s en vluchtelingenorganisaties om een zo goed mogelijke manier te vinden voor het verspreiden van de lampen daar. In één maand is er $ op het Amerikaanse Kickstarter en op het Nederlandse platform OnePlanet- Crowd opgehaald. Samen meer dan , bij elkaar gebracht door meer dan 7000 crowdfunders van over de hele wereld. Velen deden mee omdat ze als eerste de meest efficiënte solarlamp en -lader ter wereld wilden hebben. Anderen omdat ze het verschil wilden maken voor mensen in Haïti met een coole gadget als beloning. Buitenkunst aangelicht Buitenkunst aangelicht LMP heeft met Robe en Anolis in Osnabrück een serie kunst- en beeldhouwwerken van Volker- Johannes Trieb aangelicht. Het geheel heet Iktomia en zodra het donker wordt, komt dit gebied tot leven door de mysterieuze verlichting. Door de ingebouwde, draadloze LumenRadioontvangst is er geen DMX datakabel nodig. De verlichting wordt aangestuurd met een E:cue Butler XT-systeem met acht voorgeprogrammeerde kleurencombinaties, en die is weer toegankelijk vanaf vier besturingspunten: drie staan in naburige gebouwen en de vierde is een ipod Touch met een OSC App

9 ACTUEEL Mondiale energieprijs EcoNation werd in Abu Dhabi verkozen als runner up in de Zayed Future Energy Prize-wedstrijd. Deze bekroont de meest duurzame energie-oplossingen wereldwijd en is de meest mondiale energieprijs. Bedrijven uit alle hoeken van de wereld namen deel aan deze editie. Een jury van politieke en groene leiders koos de winnaars. Juryvoorzitter Olafur Ragnar Grimsson, president van IJsland, feliciteerde EcoNation voor de koppeling van LightCatchertechnologie (een slimme daglichtoplossing) aan het Light Energy-concept, waarbij bedrijven niet langer hoeven te investeren, maar direct van energiebesparing genieten. Grimsson, bijgestaan door onder andere de juryleden Elizabeth Dipuo Peters (minister van Energie in Zuid- Afrika), Han Seungsoo (ex-premier Korea) en acteur-activist Leonardo Di Caprio, roemde EcoNation voor de innovatieve technologie, visionaire aanpak en de dagelijkse impact op de levenskwaliteit en het energievraagstuk van mensen en bedrijven. Het is voor EcoNation niet de eerste, maar wel veruit de meest prestigieuze onderscheiding, na eerdere erkenningen voor zowel het bedrijf als de LightCatcher-technologie. Minisymposium hoogtepunten OVL De ontwikkelingen op het gebied van openbare verlichting gaan razendsnel. Veranderende marktverhoudingen, introductie van nieuwe technieken, bezuinigingen, duurzaamheid, wijzigende inzichten, groeiende bewustwording van veiligheid, enzovoort. Zaak dus om hierin de juiste keuzes te maken. Het minisymposium behandelt in één middag een aantal actuele onderwerpen en bevat een interactieve workshop naar keuze. Het wordt op een aantal data aangeboden en is exclusief voor medewerkers van (lokale) overheden, beleidsmakers, beheerders, toezichthouders, inkopers en andere betrokkenen bij de openbare verlichting of de openbare ruimte. Zie de site voor meer informatie onder cursussen. 09

10 Aanleg architectuurverlichting Gouvernement Maastricht door Leo den Dulk Het Gouvernement, zoals het provinciehuis in Limburg heet, bezit een imposante skyline die sinds september 2011 wordt aangelicht volgens een lichtontwerp van Studio DL, aangelegd door Cofely Zuid-Nederland. Fotografie: Studio Harry Paping Het gebouwencomplex van het Gouvernement in Maastricht werd in 1986 voltooid naar het ontwerp van architect Gerard Snelder. Het is gebouwd op de uiterwaarden van de Maas, deels op een eiland en bestaat uit 23 delen van wisselende hoogte, uitgevoerd in baksteen. De contouren van de stad Maastricht met zijn torens vormen de basis van het ontwerp. De centrale, torenvormige delen zijn bekroond met schuine kappen, gedekt met leien. Op een kunstmatig eiland is het representatieve deel gesitueerd, en hier bevindt zich onder meer de Statenzaal, die bestaat uit een cirkelvormige vergaderzaal met daaromheen halve ringen van aflopende lengte. In het kader van het door de opdrachtgever, de provincie Limburg, ingestelde programma Taskforce om de economie te steunen, zag zij de geplande renovatie van de gevels als een geschikt tijdstip om de al langer levende wens tot aanlichting van de monumentale architectuur ten uitvoer te brengen. Doel was de presentatie van de provincie en de herkenbaarheid van het markante gebouw te vergroten, het stadsdeel en de stad als geheel te profileren, een toeristische trekpleister toe te voegen en het veiligheidsgevoel rond het gebouw te verhogen. Functie van het lichtontwerp De opdracht voor het lichtontwerp ging naar Studio DL en Ziut, hoofdontwerper is lichtarchitect Norbert Wasserfurth. Volgens zijn opvatting moesten de vormen van de 10

11 grotendeels kubische bouwvolumes met behulp van floodlights worden geaccentueerd. Om de architectonische hiërarchie te verduidelijken, worden de hoofdingang, de ronde Statenzaal op het eiland en het voormalige laboratorium, het vierkante betonnen bouwdeel aan de noordzijde, op een bijzondere manier aangestraald. De ritmiek van het complex wordt bepaald door de als verbindingselement fungerende torens, en daarom wordt deze ritmiek door de belichting ondersteund. Naar het oordeel van de opdrachtgever slaagt het uitgevoerde ontwerp daar bijzonder goed in, waarbij zoveel mogelijk rekening is gehouden met de meest energiezuinige armaturen. De realisatie van het lichtontwerp werd na een Europese aanbesteding gegund aan Cofely Zuid-Nederland, dat Joost Jeuken aanstelde als projectleider. De feitelijke uitvoering van het ontwerp werd gecompliceerd, doordat rekening moest worden gehouden met de bestaande architectuur en met het feit dat de werkzaamheden in het gebouw zo min mogelijk Een huzarenstukje, waardoor de architectuur van het gebouw geheel werd ontzien mochten worden gestoord. De uitvoering werd zoveel mogelijk gecoördineerd met de uitvoering van de renovatie van het inmiddels 25 jaar oude gebouw. Hierbij werden onder meer het voegwerk van de gevels, de beglazing en de dakbedekking onder handen genomen. In overleg met Hans van Ewijk, coördinator innovatie en ontwerper besturing voor dit project bij Cofely, werkvoorbereider Peter Roeleven en uitvoerder Raymond Partouns werden zoveel mogelijk slimme oplossingen bedacht. Wat de leidingen aan de buitenzijde van het gebouw betreft, had de Welstandscommissie strenge eisen aan het esthetische aanzicht gesteld en aangegeven dat alle leidingen die in het zicht lagen door koperen buisleidingen moesten worden gevoerd. Door deze eis creatief te benaderen, konden de uitvoerders ervoor zorgen dat dat uiteindelijk helemaal niet nodig was, omdat alle leidingen buiten het zicht werden gehouden een huzarenstukje, waardoor de architectuur van het gebouw geheel werd ontzien. Het dak op Zo konden de buisleidingen voor de aansturing van de belichting van de daken voor een belangrijk deel onder de schuine en verticale vlakken van de leien dakbedekking door worden geleid. Onder de verbindingsbrug en het gebouw over het Papenwater naar het eiland werden de installaties uitgevoerd vanaf een ponton. Op de begane grond werden de leidingen waar mogelijk niet buiten, evenwijdig aan het gebouw, in de grond gelegd, maar juist zoveel mogelijk op de meest geschikte plaatsen van binnenuit door de muren direct waterdicht IP64 stekkerbaar naar de armaturen buiten gevoerd. Toegepast werden onder andere Tl-bodemarmaturen van Hoffmeister. De uitstralingshoek van al deze armaturen werd ingesteld op een vaste waarde, waardoor wisselen van lichtbronnen of armaturen gemakkelijk is. De juiste lichtverdeling werd verkregen door de afstand tot de gevel te variëren. Bij de Statenzaal, het ronde gebouw op het eiland waar de bestuurszetel is gevestigd, zijn tevens ronde bodemspots van Meyer 11

12 Innoverende lichttechnieken, zoals inductie CCFL LED Plasma Inductieverlichting Energiemanagement Infrarood verwarming Luchtreiniging Herastraat 43-07, 5047 TX Tilburg T F E info@rofianda.nl W Hal-, terrein-, utiliteits- en sportveldverlichting. Partner van Nedap Thorlux PS-Lichtmasten Werkverlichting (ook ), laagspanningsverlichting, trafo s, etc. Nu ook -LED handlampen MATC PC-Interface Eenvoudig beheer van al uw noodverlichtingsarmaturen vanaf uw computer - Efficiënt en kostenbesparend systeem, tot wel 4096 armaturen uit te breiden. Op elke verdieping beschikt u over de juiste informatie door gebruik van de MATC-Central. Duidelijk overzicht van testresultaten en te ondernemen acties op uw PC. Vanaf afstand meer systemen en gebouwen beheren. Bij controle in één oogopslag alle resultaten. Geen logboeken meer bijwerken. En met één al uw resultaten doorsturen naar het plaatselijke brandweerpreventieteam of onderhoudsmonteur. Overtuig uzelf van alle voordelen. Maak nu een afspraak om het systeem uitgebreid te ontdekken in onze showroom. Kroon Light & Maintenance Parabool DH Sliedrecht T +31 (0) E info@kroon-lights.nl I

13 en Schreder toegepast. Op het dak van de Statenzaal staan Trilux-spots die de hogere gebogen muurdelen aanlichten en die zijn voorzien van kleurfilters voor speciale gelegenheden. De speciale roestvrijstalen filterhouders werden door Van Ewijk ontworpen. De belichting van de andere dakvlakken geschiedt eveneens door middel van Trilux-spots. In de verschillende bouwdelen worden de verticale glasstroken binnenin de torens verlicht met RGB-leds in maatwerkarmaturen van Hato die volledig uit het zicht zijn gemonteerd achter radiatoren. De kabels werden eveneens onzichtbaar achter de kitnaden in de dagkanten van de kozijnen gelegd. Overzichtelijke architectuur Bij de testinschakeling van de installatie werden de armaturen door de chef-monteur met de hand uitgericht. De projectleider van de provincie, Ivo Maessen, die aan de overkant van de Maas stond met zijn gsm, gaf hem daarvoor de aanwijzingen. Geholpen door de overzichtelijke architectuur van de installatie werden opstartproblemen met de inregeling van de elektronische componenten snel opgelost. In totaal is de verlichting gerealiseerd door 655 armaturen in de grond, aan de gevels, op de daken en onder de bruggen. Deze worden gevoed en aangestuurd via ongeveer 15 km bekabeling. Het separate voedingssysteem bestaat uit één hoofdverdeelkast en vijf subverdeelkasten. De besturing gebeurt via een DMXsysteem met 372 software adressen. Met behulp van de software is een vijftigtal belichtingsscènes uit te voeren, in te stellen via een separate pc met touchscreen in één van de portiersloges. Ieder van de 23 bouwdelen is apart aan te sturen. Verder is een scheiding aangebracht tussen de oost- en de westzijde. Alle RGB-ledverlichting in de torens, de trappenhuizen en tussengangen, gebouw Z, en de Grote Staat is in te stellen op acht standaardkleuren. Speciale scènes zijn beschikbaar voor de Grote Staat. Dit is een vorstelijk ontvangstgebouw dat vaak voor recepties en gelegenheden wordt gebruikt en het is ingericht met veel wit Spaans marmer. De gevel van het betonnen gebouw, het voormalige Lab, is opgebouwd uit gedeelde verticale betonsegmenten met tussenliggende glasstroken. Deze segmenten kunnen bij speciale gelegenheden in diverse kleurcombinaties worden aangelicht, zoals rood-geel-groen tijdens de carnavalsperiode, blauw bij het thema Europa, maar ook oranje tijdens Koninginnedag en in de nazomer de kleuren van het kampioenschap wielrennen. De verlichting wordt bij het invallen van de avondschemering via een lichtsensor in combinatie met een klok ingeschakeld. Door de week brandt hij tot middernacht, in het weekend een uur langer, en naar wens op andere tijdstippen, bijvoorbeeld wanneer er in de Grote Staat ontvangsten worden gehouden. De installatie werd op Monumentendag, 10 september 2011, officieel in gebruik genomen

14 Binnenplaats The Grand met led Petra Hulst, lightdesigner van Philips, ontwierp voor de binnenplaats van hotel The Grand in Amsterdam een nieuw lichtplan met led. De historische elementen van het vijftiende-eeuwse pand worden nu nog meer benadrukt. door Lynda Muller Voorheen liepen mensen misschien iets sneller langs de poort van vijfsterren hotel The Grand, maar tegenwoordig lokt het nieuwe ledlichtplan van Petra Hulst velen naar binnen. Het nieuwe lichtplan dat de binnenplaats van hotel The Grand verlicht, is onderdeel van een grote renovatie. Het is puur toeval dat het plan net klaar is tijdens het Amsterdam Lightfestival dat op 7 december 2012 startte. De voorbereidingen waren al veel langer aan de gang. Het historische gebouw is een groot complex met verschillende blokken, dat vroeger dienst deed als klooster, VOC kantoor en het was ooit het stadhuis van Amsterdam. Hulst: Het is de bedoeling dat mensen die langslopen of The Grand bezoeken, de architectuur beleven. Het hotel is toegankelijk vanaf de gracht, maar de gevel was vanaf de gracht niet direct zichtbaar. Daar moest verandering in komen. We konden het hotel een totaaloplossing bieden. We wilden het hotel meer bestaansrecht geven, en er moest meer gebruik worden gemaakt van de binnenplaats. Voorheen was die donker, nu zijn vooral de contouren en de aanzet van de gevel verlicht. Rustig effect Volgens Hulst is het voor het maken van een goed lichtplan essentieel om met de opdrachtgever om tafel te gaan: Samen met The Grand zijn we vroeg begonnen met ontwerpen, om zo goed te kunnen inspelen op wat er zou gaan komen. Voor een rustig effect wilden we buiten niet overal armaturen plaatsen. We wilden ook geen extra bekabeling aanbrengen. De lichtlijn die over de binnenplaats loopt, is precies op maat gemaakt en past precies om de gevel. Asymmetrisch De Philips ledverlichting werd op maat ontworpen, zodat het zuinig in energiegebruik is en er geen lichthinder ontstaat voor voorbijgangers. Om lichthinder te voorkomen, hebben we de lichtlijn asymmetrisch aangebracht. De gevels rondom het gebouw en die van de admiraliteit worden door led verlicht. Er lopen banen met strijklicht tussen de ramen, en het timpaan wordt met projectieschijn- 14

15 licht als driehoek uitgelicht. Onder de poort naar buiten is een lichtlijn aangebracht met warmwit amber licht om het hotel nog uitnodigender te maken. Ook de windvaantjes boven de admiraliteit zijn uitgelicht. Achter de raampjes bij de poort hebben we een amberkleur gebruikt en verder hebben we het logo van The Grand in het raam geprojecteerd. Het idee van het contour om The Grand was om een oase van rust te creëren, een tapijt van licht. Het lijkt of je een andere tijd binnenstapt, helemaal als je de suppoost met cape aan bij de ingang ziet staan. Alsof je een andere tijd binnenstapt Oase Onze doelstelling was om geen licht en energie te verspillen en om de opvallende elementen van het hotel te benadrukken, zoals de aanzet van de gevels, de entreegevel, het timpaan en de klok. Hufterproof Doorgaans moet een lichtontwerper voor het maken van een lichtplan voor buitenverlichting rekening houden met het openbaar terrein, maar de binnenplaats van The Grand is privéterrein. Ik hoefde dus met minder strenge normen rekening te houden dan normaal. Je hoeft bijvoorbeeld geen rekening te houden met de verkeersveiligheid op een openbare weg. Wel moest natuurlijk worden gelet op de veiligheid van de binnenplaats, zodat voetgangers zien waar ze lopen. Ook vraagt het maken van een buitenlichtplan om een andere aanpak dan een lichtplan voor binnen. De armaturen moeten tegen weer en wind kunnen; het materiaal moet robuust zijn. De armaturen die we hebben toegepast, zouden ook in een stadscentrum kunnen worden geplaatst. Ze zijn getest en bestand tegen vandalisme, hufterproof dus. Verder moeten de armaturen bij een ontwerp buiten goed worden weggewerkt. Ontwerp je een lichtplan voor binnen, dan is licht op zich 15

16 DRIVERS energy saving Trapezio-serie (origineel sinds 1986) Gecertificeerd conform SKG-KE 571, dus ook toepassing binnen PKVW -projecten. (078) slagvaste polycarbonaat led-armaturen met schemerschakelaar bewegingsmelder geïntegreerde noodfunctie toegepast door architecten woningbouwverenigingen VVE s overheid adviseurs aannemers toegepast voor achterpaden voordeuren achterdeuren portieken galerijen gangen trappenhuizen 16 led.telerex-europe.com Telerex Nederland B.V. BREDA Telerex N.V. ANTWERPEN POWER@TELEREX-EUROPE.COM LED LED

17 een object en een decoratief element. Buiten is het lichtaccent veel belangrijker. De armatuur is dan ondergeschikt aan het lichtbeeld. Met een lichtplan voor buitenlichtverlichting ben je vooral architecturaal bezig. Hulst koos voor led, omdat er volgens haar veel voordelen zijn. Leds zijn heel klein en je kunt de optiek beter ontwerpen. Vroeger had je veel meer strooilicht, maar met led kun je nauwkeuriger uitlichten. Ook is de lichtbron kleiner en dus beter te integreren. Met een user interface kun je verder bepaalde stukken van een straat meer of minder licht geven, en alles is digitaal aan te sturen. De lichtbron gaat lang mee en er komt in verhouding ook weinig warmte vanaf. Welkomstgevoel Yaron Jansen, marketing assistent bij hotel The Grand, weet als geen ander hoe belangrijk verlichting is. Licht kan een groot deel van de ervaring of beleving van gasten maken of breken. Zeker bij een uniek hotel met zoveel historische elementen. Voor de renovatie was de lobby veel donkerder. Nu is er meer licht om openheid te creëren en de gast een welkomstgevoel te geven. Voor Accor Hotels, het moederbedrijf, is The Grand een uniek hotel door de vele historische elementen. Mensen van over de hele wereld komen hier graag logeren. Jansen: We zijn binnen de organisatie weer onderdeel van Sofitel en het eerste Sofitel legend hotel in Europa. De werkzaamheden voor de buitenverlichting begonnen met de complete buitengevel van het hotel. De eerste verdieping met de luiken en het historisch kunstobject bovenaan springen er nu echt uit, en uiteindelijk kwam er steeds meer bij. Idee van maanlicht Op de binnenplaats staan twee grote spots op het dak. De verlichting is zo uitgesneden, dat ze lijnen trekt over het hele terras. Dat geeft op het hele terras, ongeacht waar je zit, het idee dat je in een soort maanlicht zit - een bijzondere sfeer. Vanuit de hotelkamers zijn de lijnen ook zichtbaar. De finishing touch zijn de ledstrips die zijn verwerkt in de vloer van de courtyard. De leds zijn voor ons grotendeels op maat gemaakt. Waar eerder geen verlichting was, benadrukt deze toevoeging het gebouw nu. Vanaf de poort leidt het gasten naar de binnenplaats en nodigt het uit om naar binnen te lopen. Een tijdschakelaar zit er niet op de buitenverlichting. Het licht gaat aan door het meten van de lichtintensiteit buiten. Doordat het van top tot vloer is verlicht, is Hotel The Grand nu veel beter zichtbaar van buitenaf. Het is een aanrader om eens een kijkje te nemen als het buiten donker genoeg is. Het effect is de moeite waard. NL-dealers gezocht High-end 100% led-armaturen gemaakt van de beste materialen met de beste know how! 17

18 Led meten met een luxmeter door ing. Koen Smits Een klasse A meetcel van de Mobilux luxmeter (Czibula & Grundmann). Een steeds vaker gehoorde uitspraak in de verlichtingsindustrie is: Ledverlichting kun je niet meten met een luxmeter. Een verlichtingsinstallatie met led zou onjuist worden beoordeeld met een luxmeter, of klachten op basis van te lage verlichtingssterktes zouden ongegrond zijn. Een spectrale mismatch tussen de led en de gevoeligheid van de luxmeter zou metingen onnauwkeurig maken, of zelfs leiden tot onjuiste meetresultaten. Helaas veroorzaakt deze onterechte oneliner veel verwarring. Het is een schoolvoorbeeld van de halve waarheid, die regelmatig een hele leugen wordt. Een luxmeter meet het licht volgens de ooggevoeligheidskromme V(λ). Wit licht is elektromagnetische straling van verschillende golflengten, of eenvoudig gezegd: een verzameling gekleurde lichtstralen. De ooggevoeligheidskromme beschrijft in welke mate het menselijk oog deze kleuren waarneemt. De meetcel van een luxmeter bestaat uit een lichtgevoelige diode-cel met filters. Deze filters benaderen zo nauwkeurig mogelijk de ooggevoeligheidskromme. Wat een goede luxmeter niet meet, kan het menselijk oog dus niet zien. Maar de techniek kent grenzen en de meetcel van een luxmeter kan niet perfect overeenkomen met de ooggevoeligheidskromme; er is een kleine afwijking (zie grafiek 1). De grootte van deze afwijking is één van de criteria in de Duitse norm DIN (de V(λ)-adaptatie f1) die de nauwkeurigheid van de luxmeters en luminantiemeters beschrijft. Bij een klasse A lux- 18

19 Grafiek 1. De ooggevoeligheidskromme V(λ) in het rood en de V (λ)-adaptatie f1 van een luxmeter van het fabricaat Gossen in het blauw. Deze komen heel goed overeen, maar kunnen plaatselijk iets afwijken, zoals bijvoorbeeld tussen de 460 nm en 480 nm. meter mag deze ooggevoeligheidsafwijking over het zichtbare spectrum maximaal 3% zijn. Halve waarheid Een halve waarheid is dat de spectrale samenstelling van leds anders is dan veel andere lichtbronnen. De spectrale samenstelling van bijvoorbeeld een koelwitte Het blijkt een led bevat maxima op golflengten die in mindere mate storm in worden waargenomen door een glas water een luxmeter (foto links). Dit verschijnsel komt echter voor bij vrijwel alle kunstlichtbronnen, zoals gloeilampen en fluorescentielampen. Al deze lichtbronnen genereren vermogen op uiteenlopende golflengten, waarbij niet alle golflengten in gelijke mate worden waargenomen door een luxmeter. Grafiek 2 Een diagram van de spectrale samenstelling van een koelwitte led, met in de staande rode rechthoek een piek in het blauwe golflengtegebied. Oorzaak De uitspraak led kun je niet meten met een luxmeter vindt zijn oorzaak in het grote aandeel blauw in de spectrale samenstelling van witte leds. Dat zijn immers blauwe leds met een fosforlaag, die samen wit licht produceren. Dit blauwaandeel zou onvoldoende worden meegenomen in een meting met een luxmeter. De afwijking van de ooggevoeligheidskromme zou plaatselijk in dit blauwe golflengtegebied veel groter zijn dan de gemiddelde totale afwijking. Dit is een correcte aanname, maar wat is het verschil, en is dit verschil wel noemenswaardig bij functionele verlichting? Lichtconsult.nl heeft dit onderzocht en nam de proef op de som. Na het nodige meet- en rekenwerk aan de spectrale samenstelling van diverse lichtbronnen blijkt het een storm in een glas water. Het blauwe golflengtegebied Het blauwe vermogen van de led is dus de moeite waard om nader te onderzoeken. Daarom heeft Lichtconsult.nl het spectrum gemeten van veel lichtbronnen en dit vermogensaandeel vervolgens gekwantificeerd. De gebruikelijke witte (multichromatische) lichtbronnen zijn onderzocht. We hebben vergeleken hoeveel vermogen er in het blauwe golflengtegebied aanwezig is (van 410 nm tot 480 nm) ten opzichte van het gehele zichtbare spectrum (van 380 nm tot 780 nm). Zodoende valt te concluderen dat bijvoorbeeld 21% van het vermogen van de gemeten koelwitte led zich bevindt in het blauw (zie de resultaten van de verschillende lichtbronnen in de tabel op p. 21). Toch geeft dit percentage blauw nog geen duidelijkheid over het belang hiervan, want ons oog neemt het niet geheel waar. Daarvoor moet het vermogen nog worden getoetst aan de ooggevoeligheidskromme V(λ). Vervolgens hebben we het vermogen gecorrigeerd per nanometer golfleng- 19

20 D é v a k b e u r s v o o r d e e l e k t r o t e c h n i e k Venray 5, 6 en 7 maart 2013 Openingstijden: uur Registreer u nu online voor een entreebewijs via met code: Entreebewijs aanvragen? Het entreebewijs is vervangen door een registratiekaart. Voordat u toegang krijgt tot de vakbeurs, dient u zich eerst online voor te registreren. Uw entreebewijs ontvangt u dan persoonlijk op uw adres Evenementen HAL HARDENBERG GORINCHEM VENRAY Evenementenhal Venray De Voorde EZ Venray T F I E venray@evenementenhal.nl Ons evenement. UW MOMENT.

21 Het spectrale vermogen van diverse lichtbronnen, met in de laatste kolom de verhouding tussen het vermogen in het blauwe golflengtegebied en het totale vermogen. te op basis van de ooggevoeligheid. Na het uitvoeren van deze correctie blijkt dat het integrale vermogen van het blauwe vermogensaandeel in het ledspectrum slinkt tot minder dan 2% van het totale vermogen (zie de tabel). Verder blijkt hetzelfde verschijnsel op te treden bij veel andere (koelwitte) lichtbronnen, zoals fluorescentie buislampen en metaalhalide gasontladingslampen. In dit voorbeeld kan een meetfout met de luxmeter, mocht deze überhaupt in enige mate optreden, nooit groter zijn dan de eerder genoemde 2%. Deze afwijking valt in het niet vergeleken bij andere foutkansen als gevolg van bijvoorbeeld netspanningsvariaties, ongekalibreerde luxmeters, grote temperatuursverschillen of schokken door het laten vallen van een meetcel. Conclusie Een witte led kan dus worden gemeten met een luxmeter, net als elke andere lichtbron. De mogelijk optredende verschillen zijn klein, komen bij alle kunstlichtbronnen voor en vallen binnen de gestelde toleranties. Een actueel gekalibreerde luxmeter is en blijft het praktische en betaalbare meetinstrument om de verlichtingssterkte te meten, ook voor led. Steek uw licht op DEKRA, uw partner voor alle testen op het gebied van verlichting Of het nou om elektrische of fotometrische aspecten gaat, DEKRA test uw armaturen. Zowel voor elektrisch, EMC of fotometrisch, naar wens met ENEC of KEMA-KEUR certificatie. En bestemd voor zowel de commerciële als de publieke verlichtingsmarkt. Met meer dan 85 jaar aan internationale ervaring met testen en certifi ceren van verlichtingsproducten (KEMA-KEUR) zijn we een geschikte partner. Powered by T Automotive Industrial Personnel On the safe side. 21

22 Nieuwe verlichtingsoplossingen met led door Trea ten Kate Ledverlichting biedt geheel nieuwe oplossingen en mogelijkheden voor verlichtingsvraagstukken, maar nieuwe technologie moet niet in een oude vorm worden verpakt. Dat zegt Peter van Strijp, CEO van Oree. Het bedrijf uit Israël biedt een reeks vlakke verlichtingsproducten. Van Strijp is al sinds jaar en dag nauw betrokken bij vele facetten van licht. Hij werkte bijna zijn gehele professionele loopbaan bij Philips, waar hij zich onder meer bezighield met de business strategie rondom led. Ook na zijn pensionering bleef Van Strijp werkzaam binnen en vooral gefascineerd door de wereld van het licht en ook de nietfunctionele of technische aspecten ervan. Dat was één van de redenen dat hij werd betrokken bij het Lichtkunstmuseum in Eindhoven van de Stichting Kunstlicht in de Kunst. Toen Van Strijp werd benaderd door een bedrijf uit Israël over een nieuwe ontwikkeling op het gebied van led, was zijn interesse snel gewekt: Toen ik het idee zag, was ik verkocht. Ik dacht: hier heb ik iets! Het bedrijf heet Oree, wat Hebreeuws is voor mijn licht. Met led is er een lichttechnologie bijgekomen en om die volledig te benutten, moeten we zoeken naar nieuwe vormen, zo verwoordt Van Strijp de visie van Oree. Oude vormen werken belemmerend. Nieuwe fundamentele oplossingen zijn mogelijk en daar richt Oree zich op. Nieuw licht in nieuwe vorm In de afgelopen tien jaar is de ledtechnologie snel volwassen geworden. De hoge effectiviteit en een lange levensduur zijn daarvoor de belangrijkste redenen. Dit heeft geleid tot een golf van retrofit producten; ledtechnologie verpakt in de vorm van bestaande lichtbronnen zoals de vorm van gloeilampen en tl-buizen; nieuwe wijn in oude zakken. Vergelijk het met de eerste auto s, zegt Van 22

23 Strijp. Dat was ook een compleet nieuwe technologie, maar de eerste auto s leken nog steeds op een paardenkoets. Led biedt geheel nieuwe oplossingen en mogelijkheden voor verlichtingsvraagstukken. Bij Oree denken we erover na hoe we de mogelijkheden van de technologie de ruimte kunnen geven. Planar verlichting is de eerste stap op een pad dat ons nog ver gaat brengen. Met Planar voert Oree een nieuwe generieke naam in voor ledlichtbronnen die worden gekenmerkt door hun platte vorm en die zich goed lenen voor verlichting van grotere oppervlakken. De gloeilamp is bekend. Tl is bekend. Planar is de generieke naam die we aan deze nieuwe groep ledlichtbronnen gegeven hebben - het duidt op een groep producten die zich kenmerken door een platte vorm. De naam planare verlichting moet net zo bekend worden als de namen gloeilamp en tl. De armatuur kan door de lange levensduur van led anders worden geconstrueerd. Men hoeft geen rekening te houden met vervanging van de lichtbron, en met toepassing van de planare lichtbron kunnen veel plattere, kleinere en meer esthetische armaturen worden ontwikkeld. Van Strijp vergelijkt het met de mobiele telefoon. Je gaat er niet van uit dat je in je mobiel een lampje moet vervangen. Met weinig ruimte een goede diffuse lichtspreiding creëren Als de verlichting van je beeldscherm kapot gaat, vervang je het hele apparaat. Zo werkt het ook met het merendeel van led-armaturen. Oree claimt dat zij een never before possible ledlichtbron aanbiedt: Wat wij nu leveren, kan niet met conventionele lichttechnologie. De sterke kant van ons product is dat we heel diffuus licht bieden. Oude paardenkoetsen In de vorm van spotverlichting wordt gebruikgemaakt van de kleine lichtbron die led is en kan led heel specifiek en gericht iets aanlichten. De andere toepassing van led is de algemene verlichting, waarbij veel grotere oppervlakken moeten worden verlicht. Bij de verlichting van grote oppervlakken door led moet er een specifieke optiek worden toegepast die veel ruimte inneemt, zeker in verhouding tot de afmetingen van de led. Sommige led-armaturen zijn nog even groot als de conventio- nele tl-armaturen. Oude paardenkoetsen dus. Wij zijn in staat om zonder veel ruimte te claimen een goede diffuse lichtspreiding te creëren, zegt Van Strijp. Bij de tandarts Het idee ontstond toen Eran Fine, de oprichter van Oree, in de behandelstoel van de tandarts lag. De tandarts moest steeds de lamp verplaatsen om het licht op de juiste plek te richten. Tijdens de behandeling bedacht Fine hoe makkelijk het zou zijn als het licht in de handschoen van de tandarts kon worden verwerkt - lichtgeleiding door kunststof. De hamvraag die hij zichzelf vervolgens stelde was: als een led zo klein is, waarom wordt deze dan nog steeds in de oude vorm van de gloeilamp en de tl-buis gegoten? Op basis van dit idee startte Oree met de ontwikkeling van een lichtgeleider die eruitzag als klein plat plaatje. De voordelen zouden zowel een kleinere en dus goedkopere armatuur kunnen zijn, maar zeker ook een meer esthetische vormgeving. Van Strijp: Israël is fameus om nieuwe technologische ontwikkelingen, ook omdat het vanuit de overheid wordt gestimuleerd. De eerste planare lichtoplossingen waren echter nog niet erg efficiënt. Inmiddels hebben ze een efficiency van bijna 100 lm/w en door de lichtverdeling die ze bieden, vormen ze een complete lichtmodule voor een armaturenfabrikant. Bij een dikte van ongeveer 4 mm zijn steeds grotere oppervlakten mogelijk en het is leverbaar in alle gangbare kleurtemperaturen, van 2700 tot 6500 K, en met een lichtopbrengst van 100 tot 1500 lm. De kleurweergave-index ligt rond de 23

24 dimmer dimmer/driver trafo Universele dimmers, drivers en trafo s Dijkoraad Raadgevend Ingenieursbureau bv Gotlandstraat 50 Postbus AX Deventer 7420 AD Deventer info@dijkoraad.nl Adviesbureau voor technische installaties Monumenten Onderwijs Gezondheidszorg Specialisten op het gebied van Verlichting, data, beveiliging Klimaat BIM modelering

25 95. Van Strijp verwacht dat het vooral designers onbeperkte mogelijkheden biedt. Volwassen Led is eigenlijk begonnen als een technologie die voor lange tijd een belofte leek te blijven en niet door iedereen als algemene verlichting serieus genomen werd, zegt Van Strijp. Led heeft zich heel lang op de achtergrond ontwikkeld, van indicatorlampje tot toepassingen in mobiele telefoons, interieur- en dashboardverlichting in auto s en grote reclameschermen. Hij constateert dat led inmiddels volwassen is geworden, met fundamentele wijzigingen in de verlichtingsindustrie als gevolg. Hij verwacht dat hiermee de lampvervangingsmarkt op termijn verdwijnt. Retrofit oplossingen worden vervangen door vormen die de mogelijkheden van led optimaal benutten, waarbij de beperkingen van de oude vormen er niet langer zijn. De visie van Oree is dat de mogelijkheden van ledtechnologie uiteindelijk het best worden benut door de productvorm van gloeilamp en tl los te laten en verder te ontwikkelen in eigen vormen. Planar is er daar één van. 25

26 Reflectoren op de weg door Trea ten Kate Wegdekreflectoren markeren de route van de automobilist en als die is gepasseerd, is de nacht weer donker. Zoals het hoort, aldus Chris van Wylick. Wegdekreflectoren maken bochten en obstakels in het wegdek goed zichtbaar. Chris van Wylick is directeur van het gelijknamige bedrijf Van Wylick Wegdekreflectoren in Sint Michielsgestel. Ik was vertegenwoordiger bij een wegmarkeringsbedrijf, vertelt hij over hoe zijn eigen bedrijf is ontstaan. Wegdekreflectoren werden amper gebruikt en lagen onder het stof. In 1993 heb ik er één in de holte van een betonnen knikkertegel geplakt en ging hiermee langs de deuren. Door zijn contacten met wegbeheerders door heel Nederland wist hij welke eisen er werden gesteld en welke vragen er bij wegbeheerders leefden. Hij geloofde in zijn product en wist dat er een markt was voor de degelijke en duurzame glazen wegdekreflectoren. Zijn vasthoudendheid werd beloond. Inmiddels plaatst hij vele massief glazen wegdekreflectoren per jaar in Nederland en België. Naast de functionele wegdekmarkering wordt de reflecterende glazen bol ook steeds vaker decoratief toegepast. Van Wylick levert verder ook markeringsnagels en reflectoren van aluminium en kunststof. Projecten Mijn eerste project was in de Van Diemenstraat in Amsterdam. Het ging om een gele verkeerszuil die steeds omver werd gereden. Het was zijn eerste bescheiden succesverhaal, want hetzelfde paaltje staat er nog steeds. Zijn meest recente project is een project bij Prorail, waar hij de brandkraanaansluitingen bij de rangeerterreinen markeerde. Door heel Nederland levert hij een bijdrage aan de verkeersveiligheid. In de provincie Flevoland is Van 26

27 Soms kunnen goed aangebrachte wegdekreflectoren de openbare verlichting vervangen Wylick letterlijk met zijn steen onder de arm het provinciehuis binnengelopen. De provincie was geïnteresseerd en inmiddels liggen er in heel Flevoland Van Wylick-reflectoren. Daar is hij trots op. Tegelijkertijd is hij onder de indruk van de manier waarop de provincie Flevoland het wegdek beheert: Ze hebben daar een ontwerp voor het toepassen van wegdekreflectoren ontwikkeld dat in de hele provincie zorgvuldig is toegepast. De wegdekreflectoren zijn in verschillende kleuren leverbaar en lenen zich naast de functionele toepassingen ook voor decoratieve toepassingen. Ik werd verrast door de manier waarop een architect de wegdekreflectoren heeft toegepast bij de Betuwelijn en in een parkeergarage bij Schiphol, zegt Van Wylick als hij naar een aantal mooie foto s wijst aan de muur van zijn kantoor, waarop de decoratieve mogelijkheden van de wegdekreflectoren in beeld zijn gebracht. Geen circus - glooiende lijn Van Wylick levert maatwerk in markeren. Naast het monteren van de reflectoren ziet hij het verstrekken van goede adviezen als een onmisbaar onderdeel van zijn werk. Hij levert wegdekreflectoren in uiteenlopende soorten en maten: markeringsnagels, aluminium reflectoren, kunststof reflectoren en glasbolreflectoren. De glasbolreflectoren bestaan uit volledig massief glas. De vormgeving en de speciale coating zorgen samen voor de 360 reflecterende werking. Bij normaal gebruik overleven ze het asfalt, zijn onderhoudsvrij, zelfreinigend en bestand tegen alle weersinvloeden. De glasbolreflector wordt ruim 2,5 cm in het wegdek verlijmd. In vergelijking met de kunststof en aluminium reflectoren wordt er vaak gekozen voor de glasbolreflectoren in verband met de duurzaamheid en de sterkte. De reflectoren voldoen aan de NEN-norm, maar daarnaast zijn er geen wettelijke eisen gesteld aan de toepassing ervan. Wegbeheerders bepalen zelf hoeveel reflectoren er op welke plaats op een wegdek of op een verkeerseiland worden geplaatst. En daar komen de kennis en ervaring van Van Wylick om de hoek kijken. Maak er geen circus van, is de boodschap die hij wegbeheerders wil meegeven. Zorg dat de reflectoren in een mooie glooiende lijn worden geplaatst. De onderlinge afstand van hart tot hart is belangrijk en afhankelijk van de weg. De nacht hoort donker Van Wylick is van mening dat de nacht waar mogelijk donker moet blijven. Uiteraard lichten de reflectoren alleen op 27

28 FlexibeleLED LEDstrips LEDControllers Antennestraat AS Almere T E info@totallux.nl W Flow series twentelaan re almelo t info@e-light.nl Vraag naar onze uitgebreide documentatie e-light almelo BV LED made easy onafhankelijk studiebureel verlichting Voor al uw verlichtingsadvies en lastenboeken op maat Actief in de openbare gebouwen, shop lighting, industrie, buitenverlichting, lichtsturingen... Led, oled, zwavel plasma (kunst daglicht), T5, ecolampen, long life technieken, ontladingslampen zitten allen in ons kennispakket Frank Vandijck, Klein Heidestraat 10/1, 3670 Meeuwen +32(0)473/ frank.vandijk@wethink.be

29 wegen. Ze kunnen lantaarnpalen niet volledig vervangen, maar wel het aantal drastisch terugbrengen. als er een voertuig met verlichting passeert en zo kan de nacht donker blijven. Op sommige plaatsen in het buitengebied kunnen goed aangebrachte wegdekreflectoren de openbare verlichting vervangen, zegt hij, en benadrukt meteen dat er in alle gevallen ter plaatse goed moet worden gekeken naar de mogelijkheden. Reflectoren kunnen de openbare verlichting niet altijd vervangen. In een buitengebied kan het heel goed worden toegepast. Het is goedkoop, er zijn geen onderhoudskosten en het werkt altijd. De reflectoren zijn gemaakt om bochten en obstakels in het wegdek goed zichtbaar te maken, maar als het om een onoverzichtelijke of ook s nachts veel gebruikte weg gaat, kunnen reflectoren de openbare verlichting niet volledig vervangen. Om de reflectoren aan te brengen, heeft Van Wylick een machine ontwikkeld die zo n 500 wegdekreflectoren per dag in het asfalt kan boren. Hij ziet goed aangebrachte wegdekreflectoren als een goede aanvulling op het aanlichten van Glooiende lijnen Van Wylick bekent dat hij in het donker soms een andere route rijdt om zijn werk nog eens te bekijken. Hij is dan ook betrokken bij elk onderdeel, van het begin tot het eind, van een project. Ik sta zelf graag op de werkvloer, ik streef naar mooie, glooiende lijnen en het geeft me voldoening als ik wat moois heb gemaakt. Opleidingen CLS ledworkshop: Edu-Lux: Hogere verlichtingskunde ROC Midden NL: h.jansen@rocmn.nl ilo: Instituut voor audio- en belichtingstechniek: Lichtconsult: Lighting Design Academy: Meutzner LichtOpleidingen: Romar workshops: De Theaterschool: 29

30 Macro Energielabel: Door Trea ten Kate openbare verlichting meten Landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden hebben zich gecommitteerd aan de Kyoto doelstelling: 20% minder uitstoot van broeikasgassen in Om de uitstoot met 20% te verlagen, moet je wel kunnen meten waar je staat, zegt Teus Koteris. Hij is senior productmanager bij OSRAM Benelux en voorzitter werkgroep Macrolabel ingesteld door van de commissie Openbare Verlichting. Het energielabel voor lampen is onvoldoende om openbare verlichting te labelen. In opdracht van Agentschap NL ontwikkelde de NSVV daarom het Macro Energielabel voor openbare verlichting, inclusief een heldere rekentool. Het label voldoet aan de richtlijnen voor openbare verlichting. Koteris: Wil je verstandig beleid maken op het gebied van energieefficiëntie met behoud van kwaliteit, dan biedt het Macro Energielabel OVL in combinatie met de rekentool daarvoor de benodigde handvatten. Het meest energiezuinig is het natuurlijk om het licht uit te laten, maar dan zie je zo weinig. Overzichtelijk labelen Veel lampen die in de openbare verlichting worden gebruikt, zijn al fors zuiniger dan lampen die door de consument worden gebruikt. Dat is de reden dat er in de openbare verlichting heel andere metingen moeten worden verricht om te bepalen hoe energiezuinig een openbaar verlichtingssysteem is. Te denken valt aan de afstand tussen lantaarns, de mogelijkheid om te dimmen, het gebruik van bewegingsmelders, reflectie van de lichtkap en de straatbreedte. Kortom: veel elementen die samen de duurzaamheid van de gehele openbare verlichting bepalen. Om te kunnen zien hoe zuinig en milieuvriendelijk een product is, is er het energielabel. Bij auto s zegt dit iets over het brandstofverbruik, bij koelkasten over het elektriciteitsverbruik en sinds 2001 is er ook voor lampen een energielabel. Maar hoe label je een complete OVLinstallatie in een gemeente? Het Macro Energielabel OVL is sinds 2011 in gebruik. Het is praktisch, overzichtelijk en exact hetzelfde vormgegeven als het standaard label voor producten als koelkasten en auto s. Een gemeente kan met de bijbehorende rekentool en handleiding bepalen in welke categorie van het energielabel de OVL valt. Zeer energie-efficiënte OVL krijgt een A, zeer inefficiënte een G. Op basis van deze nulmeting kunnen haalbare doelen worden gesteld. Meten is weten De NSVV en het Agentschap NL stellen de rekentool ter beschikking aan gemeenten, zegt Koteris. Het kan worden ingezet voor de hele gemeente, maar voor grotere gemeenten is het ook inzetbaar per wijk of stadsdeel. Na de berekening rolt er een energielabel uit, en als er in 30

31 een bepaald stadsdeel een hoger energieverbruik wordt gemeten, geeft de rekentool dit aan. Hier valt dan iets te bereiken. In sommige delen van de stad, zoals uitgaansgebieden, kan een hoger lichtniveau echter wenselijk zijn. De tool biedt de beheerder de mogelijkheid om een toelichting te geven bij de uitkomsten. Het verder verlagen van de uitstoot van broeikasgassen doet dan ook een beroep op de creativiteit binnen gemeenten. De rekentool is daarvoor een goed hulpmiddel met een goede nulmeting. Het energielabel biedt in één oogopslag visuele informatie en geeft zo een helder beeld voor degenen die beleid bepalen. Het kan echter niet los worden gezien van bijvoorbeeld kengetallen OVL. Creatief de uitstoot van broeikasgassen verlagen Welke lichtmast staat waar? Voorwaarde voor het goed labelen van de volledige OVL-installatie is een goed beheersysteem: welke lichtmast staat waar? Gemeenten met een goed beheersysteem kunnen direct met de rekentool aan de slag. Gemeenteambtenaren die thuis zijn in openbare verlichting kunnen er prima mee werken en er zit een goede handleiding bij. Het werkt relatief eenvoudig. Koteris noemt de gemeente Dordrecht als een goed voorbeeld. Daar weten ze tot in detail welke lichtmast waar staat. Test De gemeenten Dordrecht en Hillegom hebben de rekentool voor het energielabel OVL getest. Mede dankzij een goed beheerd bestand van de openbare verlichting kon de gemeente Dordrecht binnen 30 minuten het energielabel vaststellen. Ondanks een minder hoogwaardig bestand in de gemeente Hillegom, werd ook hier vrij eenvoudig het energielabel berekend. Enkele conclusies naar aanleiding van de tests en de gevoerde gesprekken: de rekentool maakt het toekennen van het Macro Energielabel OVL eenvoudig, mits aan een aantal voorwaarden is voldaan. Voorwaarde voor het nauwkeurig kunnen vaststellen van de labelcategorie is een goed bijgehouden administratie- en beheersysteem. In veel gevallen kan met een deel van het OVL-park (tenminste 80%) redelijk nauwkeurig worden vastgesteld wat de labelcategorie is. Verder kan het macrolabel worden gezien als een nulmeting. En om een reëel inzicht in het label te krijgen, kunnen bijzondere delen van de OVL-installatie buiten de berekening worden gehouden, zoals uitgaansgebieden met extra eisen aan de openbare verlichting. Datum Activiteit Plaats 8-12 april Week van de openbare ruimte Putten april Conferentie 100-jarig bestaan CIE Parijs april Conferentie Light Pollution: theory, modelling and measurements Smolenice, Slowakije april Istanbul Light Istanbul 23 april IGOV Kenniscafé Maarn april Lightfair international: the future illuminated Philadelphia, USA De lichtkalender Er wordt in Nederland veel georganiseerd op het gebied van verlichting. Soms vinden er meer bijeenkomsten plaats in dezelfde week of op dezelfde dag. Om dit te voorkomen, roept de NSVV op om uw evenement te mailen naar nl onder vermelding van Lichtkalender. Dan wordt uw evenement in de Licht-kalender op vermeld en gepubliceerd in [inst]allicht. 31

32 Zin en onzin van led door Kees Compaan Een installatie met alleen maar ledverlichting, gaat dat goed? Hoewel de techniek nog vrij jong is, wordt ze inmiddels omgeven door mythes. Sommige waar, maar sommige ook achterhaald. KWx is leverancier van meetinstrumenten voor het meten van power quality en energie. In deze rol is het bedrijf al enige jaren betrokken bij metingen aan ledverlichting. KWx verzorgt power quality-opleidingen en werkt mee aan diverse onderzoeken, waaronder onderzoek op de TU Eindhoven. Een demonstratieproject met alleen ledverlichting bij installateur Konings in Haren was voor KWx een mooie testmeting. In de etalage van Konings werden een huiskamer en een kantoor nagebouwd. Het vermogen was 730 W led, vergelijkbaar met 1750 W conventioneel. Naast deze besparing was het resultaat op power quality-gebied ook verrassend positief. De eerste mythe ontzenuwd De etalage van Konings werd veel bezocht. Een veel gehoorde opmerking over de huiskamer met led is: Maar ik zie helemaal geen verschil.... Inderdaad: led is een goede vervanger geworden van gloeilampen en het verschil is niet meer te zien. Uiteraard is een ledlamp duurder, maar ten opzichte van de gloeilamp zit het verschil in meer branduren en een veel lager energieverbruik. De meting KWx heeft metingen uitgevoerd met de CA 8335 Energie & Power Quality analyser en met een Metrum PQ Smart. Door het grote geheugen van de CA 8335 is het geen probleem om deze installatie met een sample-tijd van 1 32

33 Totale vermogens kantoor. Veel mythes blijken sprookjes Stroom en spanning led etalageverlichting. seconde te meten gedurende meer dan een maand. Daarnaast registreert het instrument gelijktijdig transiënte fenomenen in stroom en spanning. Ook het aantal kwh kan worden gemeten tijdens een meting. Aan het grillige verloop van de stroom was te zien dat er fanatiek werd geschakeld in de installatie. Dat was het gevolg van Ngenius domotica van Negotica, en die was vrij te bedienen: zowel vanuit het pand als via internet. Prettig voor de meting, omdat we toch al graag een situatie wilden meten met verschillende belastingen en samenstellingen. De Metrum PQ Smart is een Plug & Play VQ analyzer en deze houdt de netspanning in de gaten op basis van de EN 50160, en op basis van Klasse A kan deze dienen als referentie. Door de plug & play-eigenschappen kan de PQ Smart worden ingezet om de spanningskwaliteit te meten. Ideaal voor service-organisaties, PV-installateurs en energiebedrijven om eenvoudig een goed beeld te verkrijgen van de spanningskwaliteit. De netspanning, THD en individuele harmonischen worden continu opgeslagen. Er zijn geen overschrijdingen van de norm EN geconstateerd. Ook hebben zich geen spanningsdips voorgedaan. In de bovenstaande grafiek is te zien dat de spanning steeds vrij abrupt stijgt, wanneer winkel en kantoor om uur sluiten. Harmonischen en power factor Met alle verlichting ingeschakeld is het aandeel harmonischen in de stroom laag. De THD I is 15,8% bij een verbruik van 700 W ledverlichting. Kon minder is dan het commentaar in Groningen, vrij vertaald: boven verwachting goed. Een mythe ontzenuwd: leds veroorzaken harmonischen. Niet meer bij professionele verlichting. De power factor is ook in orde, een waarde van 0,97 is bijzonder goed te noemen. Er is slechts een gering verschil tussen power factor (λ) en cosinus phi. Dit verschil is namelijk iets wat bij individuele ledlampen nog wel eens verschilt. Bij een vermogen van 737 W wordt een schijnbaar vermogen van 760 VA gemeten. Bij de individuele harmonischen is de derde harmonische vaak een punt van zorg. In driefase-installaties kan de derde harmonische de nulleider overbelasten als de stroom over de drie geleiders in fase is. Dit probleem doet zich met name voor bij 1-fasebelastingen. Hoewel die constructie in de meetopstelling het geval is, toont de onderstaande grafiek dat er zich geen problemen voordoen. Gemiddeld is de derde harmonische 18,3 % van de grondgolf. Wel iets om in de gaten te houden dus. Individuele armaturen De drie ledspots (Concord) hebben een totaal vermogen van 70 W, de 33

34

35 Harmonischen stroom led etalageverlichting. Harmonischen totaalmeting kantoor. power factor (0,93) en cos phi (0,97) zijn ook hier dik in orde. In de harmonischen is een groter aandeel derde harmonischen te zien, maar het geheel is met 18% relatief laag. De Concord railspots kunnen worden vergeleken met halogeenspots van 300 W, wat een aanzienlijke besparing kan betekenen in energieverbruik van bijvoorbeeld etalages, waar verlichting vaak langdurig is ingeschakeld. Qua harmonischen zijn hier geen problemen te verwachten. Inschakelstroom van etalagespots Tijdens het inschakelen vertoonde de stroom een korte transiënte piek van 9 ampère. Geen extreme waarde, de piek wordt veroorzaakt door de elektronica in de ledspot. Dit kan iets zijn om in de gaten te houden bij het schakelen van de verlichting. Bij grotere installaties wordt altijd aanbevolen om een elektrisch plan op te stellen, ook voor de verlichting. Metingen zijn hierin een onderdeel. Dat geldt ook bij de oplevering om daarmee het gedrag bij eerste gebruik te meten. Een domotica-installatie kan hierbij van dienst zijn en worden geprogrammeerd om verlichting sequentieel in en uit te schakelen. Veel mythes gaan niet op Tijdens deze meting met alleen maar ledverlichting als meetobject hebben zich geen power quality-problemen voorgedaan. Dat toont aan dat de toegepaste verlichting van fabrikanten als Sylvania, Concord, Esylux en Octanorm van goede kwaliteit is. Een opvallend verschil met nog maar enkele jaren terug. Zeker in bijvoorbeeld etalages, winkels en kantoorpanden kan led dus een behoorlijke stap vooruit zijn. Uiteraard blijft meten noodzakelijk. Het wordt steeds belangrijker om de balans te kennen tussen inductieve en capacitieve belastingen. Eigen opwekking met bijvoorbeeld een PV-installatie en laden van elektrisch vervoer brengt extra elementen in deze balans. Hoewel het vermogen laag is, zien we ook bij het dimmen van ledverlichting nog wel een uitdaging, maar zoals al genoemd, is het vermogen laag en zolang er maar niet te veel gelijkstromen gaan lopen, is er weinig aan de hand. Uiteindelijk is het advies bij deze installatie om te letten op derde harmonischen en inschakelverschijnselen. Voor het eenvoudig inbouwen van spots, luidsprekers en andere componenten in beton. Ontdek de ruimte in onze IBTronic behuizingen! IBTronic XL Drillbox NIEUW! Geschikt voor diverse maten spots en andere componenten Ook geschikt voor Cool Beam lichtbronnen (max. 50W) Voor montage tijdens het bouwproces Bezoek ons op de Vakbeurs in Venray! 35

36 Landelijke database voor armatuurgegevens Armatuurgegevens zijn van groot belang bij het opstellen van energielabels, kengetallen, TCO-berekeningen, vervangingsplannen, enzovoort. Het IGOV slijpt inmiddels de messen om de wildgroei aan rekenmethodieken te lijf te gaan. Ook moet het eenvoudiger worden om een overzicht van armatuurspecificaties te krijgen voor de inkoopkeuzes. Mogelijke door Rien Kort oplossing is een landelijke databank voor armatuurgegevens. Volgens IGOV-voorzitter Arthur Klink valt er voor gemeenten een enorme winst te behalen met de realisatie van een dergelijke database: Het gehannes met een grote verzameling rekentools is dan verleden tijd. Nu heb je voor elke toepassing een afzonderlijk hulpmiddel nodig. Dat kost veel tijd en werkt inefficiënt. De databank moet al deze rekenmethodes verenigen in één toepassing. Een universele database maakt bovendien het vullen van de beheersystemen voor openbare verlichting makkelijker: De stamgegevens zijn namelijk beschikbaar vanaf één centraal punt. Een derde voordeel is volgens hem de geboden ondersteuning bij de aanschaf van nieuw materiaal. Aspecten kunnen worden ingevoerd, zoals het soort straat, de gewenste masthoogte, enzovoort. De database selecteert vervolgens de armaturen die het beste passen bij de opgegeven criteria. Als afnemer hoef je in dat geval niet een hele vracht fabrikanten af te stropen. Tot slot biedt een database ook ontwerpers van openbare verlichting soelaas: Bij de ontwikkeling van een nieuwe woonwijk kan de database door hen worden geraadpleegd bij het bepalen van geschikte armaturen. Interactief platform Klink is werkzaam voor de gemeente Utrecht, die voor de registratie van armatuurgegevens gebruikmaakt van de applicatie LAS (Lichtmasten Armaturen Systeem). De beheerder van dit systeem is softwarespecialist XCESS uit Leusden. Het LAS-systeem zou de basis kunnen zijn voor een centrale, online omgeving. Naast een registratieprogramma voor lampen en armatuurgegevens van producenten moet de programmatuur in dat geval rapportage- en berekeningsmogelijkheden mogelijk maken, aldus André van Ramshorst van Xcess. Volgens hem zijn de voordelen legio. Niet alleen staan alle data overzichtelijk op een rijtje, het online karakter maakt het mogelijk de databank vanaf elke locatie te raadplegen. Dat kan thuis of onderweg - het maakt niet uit waar je zit. Een keur aan rekentools voor diverse doeleinden wordt erin verwerkt. De meeste gemeenten gebruiken hiervoor nog excelsheets. Dat is echter bijzonder arbeidsintensief en het vergt veel administratie, terwijl een webbased database als totaalpakket alle benodigde informatie en rekenmethodes kan herbergen. Verder stelt de databank gebruikers, zoals overheden, in de gelegenheid om elkaar te ondersteunen bij het oplossen van verlichtingsvraagstukken. Dat kan onder meer door gebruikersgegevens met elkaar uit te wisselen. Via het systeem vinden gebruikers elkaar bij het vinden van antwoorden. Het systeem zou kunnen uitgroeien tot hét interactieve platform voor Nederland, stelt Van Ramshorst. 36

37 Nauwelijks kosten Zelfs toeleveranciers kunnen profiteren door mee te werken aan het vullen van zo n bestand. Alle technische informatie kan in de toekomst in de database worden gezet. Leveranciers hoeven dan niet langer elke gemeente apart te informeren. Dat lijkt me een goede efficiencyslag. Hoe actueler de gegevens, hoe groter de kans op inkoop. Bovendien heb je als ondernemer een enorm bereik dankzij het systeem, zeker als een grote groep gemeenten er gebruik van maakt. Toch zijn er nog hordes te nemen. De financiering is zo n heet hangijzer. Van Ramshorst hoopt op adoptie vanuit de markt: Er is zeker geen sprake van miljoenenwerk. In het eenmalig creëren van de online omgeving zitten de meeste kosten. Exploitatie, onderhoud en hosting zijn volgens hem als kosten te verwaarlozen voor de eindgebruiker. Dit systeem kan uitgroeien tot hét interactieve platform voor Nederland Kwaliteitskeurmerk De financiering van de database zou ook kunnen worden gedragen door de leveranciers, aldus Verlichtingsadviseur Robbert Dijkema van adviesbureau Tauw. Het is maar een idee. Voor de beoordeling zou dan bijvoorbeeld een bedrag op tafel worden gelegd. In ruil daarvoor krijgt het product na goedkeuring een onafhankelijk beoordelingsmodel met specificaties. Dit dient volgens Dijkema als een kwaliteitskeurmerk. Tauw en IGOV bespraken eind vorig jaar de mogelijkheid van een onafhankelijke beoordeelmethode voor armaturen, waarvan de resultaten samen met de technische en inhoudelijke data vanuit een laagdrempelige database in te zien zijn. Ook zouden er diverse rekenmethodieken kunnen worden opgenomen in het bestand. De twee partijen hopen dat het plan breed zal worden gedragen door de markt. Consumentenbond Het voorstel stelt in hoofdlijnen dat toeleveranciers de technische specificaties van armaturen leveren. Verder zouden ze hun producten dus kunnen laten beoordelen door een onafhankelijke partij, die optreedt als een soort Consumentenbond. De beoordeling en de data worden vervolgens in de databank opgeslagen. Voor het gebruik hoeven eindgebruikers wellicht niet te betalen. Immers: hoe toegankelijker het systeem, des te meer draagvlak het krijgt. Volgens Dijkema voelen ook fabrikanten wel iets voor deze aanpak: De markt verandert. Steeds vaker steken partijen de kop op die wel goedkoop leveren, maar geen kwaliteit. Een onafhankelijke kwaliteitsbeoordeling en -borging maakt het voor afnemers mogelijk afgewogen keuzes te maken. Hoe de criteria voor de toetsing worden opgesteld en wie de beoordelingen moet uitvoeren, is nog onbekend. Ook de wijze van financiering is niet in cement gegoten, aldus Dijkema. Wellicht kunnen eindgebruikers toch een bijdrage leveren. De plannen zijn nog in een pril stadium en moeten nader worden uitgewerkt. Vergemakkelijken van keuzes Volgens Dijkema is er behoefte aan de ontwikkeling van een database. Overheden zien soms door de bomen het bos niet meer. Er bestaat tegenwoordig een grote diversiteit aan armaturen, bijbehorende specificaties en producenten. Vooral door de opkomst van led hebben ambtenaren te maken met nog meer technische data en eigenschappen dan voorheen. Denk aan branduren, omgevingstemperatuur, uitvalspercentage, levensduur, blindstroom: en dat zijn maar enkele aspecten die aandacht behoeven. Hoog tijd voor een hulpmiddel dat het maken van keuzes vergemakkelijkt, lijkt me. Transparanter Arthur Noordhoek is adviseur en projectleider openbare verlichting van de gemeente Eindhoven. Naast deze functie neemt hij ook zitting in de NSVV-commissie Openbare Verlichting. Hij schaart zich ook bij de voorstanders van een dergelijke database. Armatuurgegevens zijn in de diverse stadia van openbare verlichting nodig: bij bijvoorbeeld ontwerp, beleidsvoorbereiding of onderzoek naar het energieverbruik. Een efficiënt en toegankelijk ingericht bestand vormt daarbij een goed hulpmiddel. De komst van een database brengt volgens hem een groot maatschappelijk voordeel met zich mee: Het maakt de markt transparanter en stimuleert producenten tot meer openheid over het eigen product. Bovendien bespaart het gebruikers een hoop uitzoekwerk. Besparingspotentieel Volgens Noordhoek kan er met de database vooral een slag worden gemaakt met onderzoek naar energiebesparing, want het berekenen van het besparingspotentieel is niet altijd even eenvoudig voor gemeenten. Gegevens uit de beheerdatabase zijn vooral gericht op onderhoud. Ook komt het voor dat armatuurgegevens niet meer beschikbaar zijn, doordat armaturen zijn verouderd of de fabrikant niet meer bestaat, maar bij een beleidsverandering heb je wel data nodig. In dat geval wordt er naar een alternatief gezocht. Een centrale database biedt daarbij ondersteuning. De kans op onregelmatigheden in berekeningen worden dankzij een centrale database tot een minimum beperkt. Registratie van gegevens vindt plaats door middel van het invullen van excelsheets, en handmatige invoering van de gegevens vergroot nu eenmaal de kans op fouten. Drijvende kracht Het integreren van de rekentools in de database ziet Noordhoek minder zitten: Elke rekenmethode gebruikt 37

38 een andere subset. Het risico is groot dat de actualiteit van de geïntegreerde databases in de verschillende tools onderling verschillen. Beter is het om de rekentools zo in te richten dat de benodigde armatuurgegevens uit de database efficiënt kunnen worden geïmporteerd. Op de vraag of hij het databestand snel tot ontwikkeling ziet komen, blijft het even stil. Een stukje marktonderzoek en een drijvende kracht achter de totstandkoming ontbreken nog. Dat zijn noodzakelijke stappen om meer voortgang te verwezenlijken. Wie wil reageren op dit artikel, kan een sturen naar of IGOV Kort De nieuwe IGOV publicatie nr. 7, Keuze eigen OVL-net is op de IGOVwebsite beschikbaar. Astrin is voornemens een stichting en Raad van Toezicht op te richten ter ontwikkeling en bewaking van een standaardprotocol voor dynamische openbare verlichting. IGOV is gevraagd hierin zitting te nemen. Op 11 april tijdens de week van de openbare ruimte worden vanuit het IGOV-Innovatieplatform diverse lezingen gegeven. Op 23 april is er weer een IGOV- Kenniscafe met als thema OVL areaalbeheer. De artikelen van de IGOV-pagina in[inst]allicht zullen voortaan beschikbaar blijven als naslagwerk op de IGOV-website. Over anderhalf jaar vindt van 21 tot 24 september 2014 in het congrescentrum World Forum in Den Haag het 21ste lichttechnische congres plaats, en deze keer is de NSVV de gastheer. Dit tweejaarlijkse congres over alle factoren van licht wordt georganiseerd door de lichttechnische verenigingen van Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en Nederland. Tijdens dit congres komen veel lichttechnische onderwerpen aan bod, zoals binnen- en buitenverlichting, nood- en vluchtwegverlichting, ovl en verlichting aan en op voertuigen, licht voor sportterreinen en zalen, licht en gezondheid, maar ook licht en lichthinder, licht in de architectuur, museale en theatrale verlichting, lichtbronnen zoals led, oled en bijzondere gloeilampen, verlichting en normen, enzovoort. In deze info Licht 2014 wordt telkens een item belicht. Licht en uw veiligheid Een goed verlichte ruimte maakt dat mensen zich veilig voelen. Obstakels zijn zichtbaar. De kans op vallen en struikelen is daardoor klein. En het gevoel van donkere hoekjes is ook weggenomen. Natuurlijk is sociale veiligheid een belangrijk goed. In de Europese EN-Norm en daarom ook in de Nederlandse norm NEN-EN staat beschreven wat voor elke ruimte wordt verstaan onder goed en voldoende verlicht. De norm is gebaseerd op veel onderzoek. Helaas vinden een aantal createurs van gebouwen en interieur-inrichting normen lastig. Zij denken in beperkingen in plaats van handvatten en uitdagingen, met donkere gebouwen, donkere interieurs en inrichting in zwart en grijs als gevolg. De mens die hier moet werken of er de oude dag moet doorbrengen Helaas, door het ontbreken van voldoende verticale verlichting zijn treden en verhogingen niet zichtbaar. Gevolg: vallen, breuken, emoties en hoge gezondheidskosten. Maar verticale verlichting is ook nodig om elkaar te kunnen waarnemen, om een ruimte in hoogte, breedte en diepte te kunnen inschatten en vormen en kleuren te kunnen waarnemen. Goede verlichting vraagt om integrale en internationale samenwerking. Tijdens het congres in 2014 passeren deze aspecten de revue, maar ook de nieuwe lichtbronnen, zoals led, oled, plasmalampen en de invloed hiervan op het ontwerp van de verlichtingsarmaturen. Reden genoeg om de datum alvast in de elektronische agenda te zetten. 38

39 PRODUCTNIEUWS Norwegian forest Northern Lighting komt met deze armatuur van de hand van designer Cathrine Kullberg. In berken- en essenfineer komt het woud tot leven, en s avonds schijnt het licht door de takken en de vleugels van de roofvogels. Zo combineert Norwegian Forest strak design met traditioneel vakmanschap. Aura Light start led-productie Lichtfabrikant Aura Light heeft een unieke ledlichtbron ontwikkeld die wordt geproduceerd in de eigen fabriek in Karlskrona, Zweden. Dit product maakt deel uit van het assortiment van duurzame en hoogwaardige kwaliteitslichtoplossingen, zo geeft men aan. Het bedrijf heeft de Aura UltiLed Long Life geïntroduceerd met een gegarandeerde levensduur van acht jaar. Deze lichtbron is duurzaam en van hoge kwaliteit. De leds zijn geplaatst in een hermetisch afgesloten buis, waardoor de module is beschermd tegen chemische vervuiling en vocht. Dit zijn de twee meest voorkomende oorzaken van ledsysteem-defecten. De Aura UltiLed Long Life dient te worden toegepast met een nieuwe led-armatuur. De UltiLed is geen retrofit ledbuis, maar een nieuw type ledlichtbron voor nieuwe ledverlichtingsarmaturen en -oplossingen. 39

40 PRODUCTNIEUWS Led inbouwspot De Slimline led-inbouwspot van Klemko is, zoals de naam al aangeeft, met 1,37 cm heel dun. Deze spot is speciaal ontwikkeld als één-op-één vervanging van een conventionele halogeenspot, en is leverbaar in de lichtkleuren koelwit (6000 K, 210 lm), natuurlijk wit (3800 K, 180 lm) of warmwit (2800 K, 150 lm). De armatuur moet op een driver zijn aangesloten. Het lampvermogen van de enkele led is 2,3 W, de nominale spanning bedraagt 3,3 V en de nominale stroom 700 ma. Mede door de reflector en de toegepaste lens is de stralingshoek 90. De afwerkmaat heeft een diameter van 6,5 cm en de inbouw gebeurt in een boorgat met een diameter van 6,1 cm. De inbouwdiepte is slechts 1,27 cm. Niko produceert zijn spuitwaterdicht schakelmateriaal Niko Hydro nu ook in wit en zwart. Hiermee komt Niko tegemoet aan de trend van witte en zwarte gevels. Dankzij het sobere, subtiele design integreren schakelaars en stopcontacten harmonieus met hun omgeving. Bouwers en verbouwers kiezen steeds vaker voor zwarte bakstenen gevels en witgepleisterde façades. Niko is geeft aan de enige fabrikant te zijn die spuitwaterdicht schakelmateriaal nu ook in wit en zwart aanbiedt. Het design is verfijnd en robuust tegelijkertijd. Dankzij de ton-sur-ton oplossing verdwijnt de buiteninstallatie tegen de achtergrond en wordt de aandacht afgeleid van de elektrische functie. De Spuitwaterdicht schakelen architectuur van het huis wordt niet langer verstoord door stopcontacten en schakelaars in contrasterende kleuren. Met het witte of zwarte inbouwkader kan deze reeks ook netjes worden ingewerkt in metselwerk en panelen. Ze hebben dezelfde kwaliteiten en prijs als de vertrouwde grijze variant. Daardoor zijn ook de gekleurde exemplaren veerkrachtig, zo goed als onbreekbaar en barsten ze niet bij belasting. Kortom, ze zijn geschikt voor veeleisende en vochtige omgevingen (IP55 waterdicht). 40

41 De eigen lijn ledarmaturen past bij de PAR16 GU10-lampen en maakt eenvoudige en kostenefficiënte vervanging van traditionele verlichting mogelijk. Daarnaast is het ledlampassortiment uitgebreid voor de retail- en architectenmarkt. Verbatim levert de armatuursets via resellers. De sets bestaan uit een standaardring in wit of geborsteld aluminium, een bevestigingspin, een GU10-fitting en een aansluitdoos. De IP23-versie is geschikt voor standaard gebruik. De IP44-versie is spatwaterdicht en daarmee geschikt voor badkamers en andere natte ruimten. De solide plafondarmaturen zijn eenvoudig te installeren en passen in de standaardgaten voor plafondspots. De nieuwe producten zijn verstelbaar en hebben een simpel draai-en-kliksysteem. Zo beschikt de nieuwe set MR16- en PAR16-ledspots van Verbatim over een McAdamkleurenovaaltolerantie met vier stappen. Deze lampen hebben stralingshoeken van 35 en 55 voor accentverlichting in hotels, restaurants, winkels en musea. De AR111-serie voor de retail is eveneens uitgebreid. Daarnaast is er nog de 4 W ledkaarslamp met 250 lm en een brede hoek van 250. Met 2700 K zorgen de kaarslampen voor een gezellige gloed en zijn ze een energiezuinige oplossing voor sfeerverlichting in een restaurant of hotel. PRODUCTNIEUWS Verbatim ledarmaturen Alles in het plafond Dit is een eenvoudige oplossing voor de vormvaste integratie van verlichting, audiovisuele apparatuur, uithangborden, rookdetectors en dergelijke in plafondpanelen. De oplossing ontlast het paneel en voorkomt doorbuiging. Panelen kunnen met de Ecophon Connect Draagbrug tot zes keer meer worden belast zonder te vervormen. Technische installaties worden zo gemakkelijk geïntegreerd in het plafond met behoud van een vlakke aansluiting met omliggende panelen en dus een doorlopend egaal plafond. Het is verstelbaar om integraties met verschillende afmetingen en dimensies te kunnen plaatsen. De oplossing bestaat uit een Connect Draagbrugprofiel en een Connect Draagbrugclip. Het gewicht van de installatie wordt overgedragen naar het systeem, waardoor de panelen niet worden belast. De profielen en clips zijn eenvoudig monteerbaar tussen de T-profielen in een Connect draagsysteem en mogen tot 30 N (3 kg) worden belast. Het draagbrugprofiel is vervaardigd uit gegalvaniseerd staal en de draagbrugclip uit roestvast staal. 41

42 PRODUCTNIEUWS Led op 40 m Tot nu toe was het nagenoeg onmogelijk terreinen en grote oppervlaktes te verlichten met masten met ledverlichting op een hoogte van meer dan 25 m. En ledverlichting op 40 m was zeker te hoog gegrepen. Daarom wordt in die situaties nog steeds inefficiënte verlichting toegepast. De Ledlightgroup uit Noorwegen brengt daar verandering in en BestLed Europe levert deze nieuwe ledverlichting. De Ledlightgroup heeft haar eigen leddriver ontwikkeld, die in combinatie met een zorgvuldig geselecteerde led en een zelf ontwikkelde lens zorgt voor een lichtopbrengst van bijna 120 lm/w. De lens zorgt dat het licht verder draagt en daar terechtkomt waar nodig. Vooral voor grotere hoogtes zijn er aan de Crystalled-familie twee nieuwe typen toegevoegd: de 150 en 200 W high powered led-armaturen. Deze lichtgewicht armaturen zijn voorzien van respectievelijk 72 en 96 afzonderlijke leds. Uit tests is gebleken dat een conventionele armatuur van 1000 W in veel gevallen één op één kan worden vervangen door een led-armatuur van 200 W, zo geeft men aan. Dit betekent een besparing van meer dan 80%. Als ook de voorschakelapparatuur wordt vervangen, gaat de besparing zelfs richting 85%, oftewel zo n 300 per jaar per armatuur. Uitgaande van een kwh-prijs van 0,09 is deze investering al binnen 3,4 jaar terugverdiend, en de CO2-prestatie verbetert met 2240 kg per vervangen armatuur per jaar, aldus BestLed Europe. Led versus T5 LIGHTperMETER geeft aan af te rekenen met het idee dat ledstrips alleen zijn geschikt voor contourverlichting. Het speciaal voor de laatste generatie 1-voet strips (Osram, Philips, Tridonic) ontwikkelde aluminium profiel combineert een hoog rendement met een asymmetrische uitstralingshoek. Met een lichtstroom van 3300 tot 6600 lm/m geeft LightPerMeter aan een hogere lichtopbrengst te realiseren dan een vergelijkbare oplossing met T5-fluorescentie. De compacte aluminium behuizing is oorspronkelijk ontworpen als koofverlichting, maar kan ook worden ingezet als indirecte algemene verlichting of bij het gelijkmatig aanstralen van wanden. De doorlopende lichtlijnen zijn stofvrij af te dekken met heldere, prisma- of opaalafscherming. Het systeem is eenvoudig te installeren en onderhoudsvrij. De op een verstelbare beugel te monteren U-basis kan in een vroeg stadium van de bouw worden aangebracht; het modulaire koelprofiel met ledstrips en voeding kan achteraf worden ingeklikt. Deze lichtoplossing is bij uitstek geschikt voor alle 24/7 toepassingen in bijvoorbeeld zorginstellingen, ziekenhuizen, stationshallen en hotels en biedt als maatwerkproduct grote mogelijkheden bij het inrichten van bibliotheken, winkels en musea. Doorsnede met ingekanteld koelprofiel. 42

43 LED Lighting HOGE CRI >95 Ervaar échte kleur... Ervaar de echte kleuren in jouw omgeving met LED verlichting van Verbatim. Met een hoge lichtopbrengst en kleurweergave (CRI) van over de 95 zijn deze PAR16 retrofits ideaal voor accent- en omgevingsverlichting. 6W, 220 lumen, vervanging voor 35W halogeen 8.5W, 310 lumen, vervanging voor 50W halogeen Dimbaar Beschikbaar in warm wit bij 2700K Energiebesparing tot wel 85% 30 stralingshoek Lange levensduur tot wel 25 jaar* * calculatie van uur levensduur is gebaseerd op een gebruik van 2,7 uur per dag. Ook beschikbaar Classic A (GLS) Kaars MR16 Mini Globe AR111 PAR16 PAR30 PAR38 Bezoek ons tijdens EUROLUCE 2013 Milan, Italië Voor meer informatie over het volledige Verbatim LED gamma, kijk op Verbatim.com of bel Mitsubishi Chemical Holdings Group

44