ENERGIE! En de zon dan? )~ \ ~~~,

Transcriptie

1 ENERGIE! Energ,overspillmg. energieverbruik. energ.e. bespar ing. energi etekort, lui'lf9 reet energie... Je hoot! 0' dagelijks ever, Geen wondef. energie heb je "Odig. elke dag weer. Zond e. energie kun 16 niet lowenl ene rgi e is. e nerg ie is; e ne.gie.s. beweging!.. Iichtl. w arm t e! ~ç )~ \ ~~~, ~ ~~P '~I ~ Energie is Beweging! Als je n aar senoer roei s!. h eb 18energie no dig om je boone" Ie b<1weg en. J e spieren laai je dan wer k"" ;..'...,'0 ~..""'Iol(', '" Di.. e""'lli.. ~,;jll j.. uqo' go oo Ie eten. Dal welll je als Je wel een! ziek bent geweest. en alleen moa. wal slappe be o schuitjes hebt gegeten. Van een l uchtje wind waai je dan al om. la slap voel ie je. Voedsel is dus een belangrijk e tffio,giebron VOQr ons. Als 18 OIel mei de "ets ga al, maa, met de bus. hoeven alleen ie.iispi!!.",,, mah.,lf be id te ver ricmen. J e laai de bus voor je we,k"n. Die ge bruikt ook energie, o l. dieselo lie. Wa nemen even aan dal je sportief bem en mei de frets weer naar huis gaal. Je hebl nou wind mee. ee dal gaa t ontzet tend hard. J e hoatt bijna niel Ie lfappen. De wind geeh je een duwlje in de rug. en dat is zo een prima e"erglebro". Thuisg ekome" ;s de lalel al gede kt. J e moot allee" nog eve" de kopjes mee""men uit de eeuke". E" omdat je niel lwee keer wiltlope1'l, noom Je ze alle vier legelijk mee (om energ ie I'" bespare,,1 Ainkeldeki"kl Dal kun naruurlijk niet uilblij ven. Vie, kopjes die lomaa' op de g,ond vielen Je W(!el natuulliik dal dar doo ' de zwaa rlekrachr koml. Oie zo'gl ervoor dat als we een kopje 105lalen. dil dan niel gaar zweven of vli...gan, maar allijd naar beneden van. Dar is ook ee n. vorm van energia. Nou heb je aan vallende kop jes natuurlijk wainlg toar gee ll alleen maar senerve n an boze m<>edarsj. maa' wel iets ëen vallend watee. Warervallen wofden al heellang als energiebron gebruikl in wale,k.achtcenlla 1"'5, waar men er eiekmcnet mee maa kt op aardgas en aardohe. Er zijn ook nog wer ka I...nkachels. Ook de zon is ee n prima warmteb,on. Vooral '5 zömërs kun je dal aan den lijve ondervl...denl Zonne-wa,mle is een vorm van eonn e-enerqie. Ook '5 wimers geel! de zon bll's1 nog warm te. Energie gaat nooit ve rlo re n! Wa l zeg je me nu1 En al het gep raat over en er giebesparing da n...? Dan moeii'" we e""si even uilleggen dal er ve,sçhi ll...nd...vormen van ene 'gie zijn. Als we energ ie gebruike.., wil dat ",els anders zeggen dan dal we ene rgie van de..."e vorm in de a ndere omzallen, Als er biiv. een lamp bra" dl, wordl d...el...klrische..."ergl'" om g"zet Inlicht en wa rmie, Maar,_met doe wa,m te cloon We niets. We kunnen er goen lheew al... mee aan de look b.engen. Blieen aut o wo,dl de ene.gie uil de ben. me omgezel in wa, mt...en beweg ing. En met die wa.mte doon we oo k niets Bij mac hines moet e' knelwater geb'uikt worden, al)(f.. rslo" '" warm, Vo"'al..l<J' "ic.llflits centrales geb'llik n veel lcoelwale. lajvalwam, le l. Er gaa t echte r ge en e ne rgie verte ren t De e" a vorm van energ ie heefl voor ons mee' waa rde da" de andere vorm. Dir hangl e. van al or iee, veel mee ku", doa n. e...nzine...n elektrici teit noemen we daarom hoqgwl/srdige ena,g ie. Wa.m le is daar emegen een laagwl/srdige vorm van ene,gi e. Als we over energieverbruik spre ken, b...doe len w...da l er voortdurend hoogwaa, dige energie word l cmqeeet In de laagwaardige soort. Bij elke energleomzening koml Wa,mte vnj. Dil IS een naluurwel, n...t zoiels als dal all...s altijd naar bened.", valt. En We,mte is een laag waardige enorgievorm. Zo kan I" e...n tekor! omslaa n aan hoogwaardige energie, men spreekt dan van een energiecnsis. Een mogel ijkheid wëar nog weinig gebruik van wofdl ge maak!, is het omzetten van laagwaardi ge energie In hoogwaardige energie. Dit kan met zcnoe-couecroren. zonne-ceaen, warmlepomp...n, windmolens en eneuei andere appa.aten. Afvalwa.mle kan l O wee' goad geb'uikt wor dan. Dil is nu de bedool ing va" lonne e ne.gie. Ve' de rop In deze Icrant kun Je er alles over lezen. En de zon dan? opzij spring'.'n voordat een gewetdtge palm_ boom m et dondere nd ge raas tussen de Vll_ rens be landt. De twe e vechtjassen hebb...n In hel neeter van de strijd daar tolaal geen aandacht aan be s teed, Nu Is het de Trleera top s d ie toeslaat Zijn gewe ld ige neu shoo rn stoot een wond In de zij van de Tyt-anoaau, rus. Me t een a fg rijselijke brut slaat deze o p de vlucht. In de rk htin g van Wlll em! HIJ ziet he l gevaar aank omen en neem t een sprinl. Maa r nauwelijks heeft hij twee pas. s!'n ge nomen of hij za kt weg In he t veeneen. tlge moeras, T evergeefs probeert hij zich eruit te we rk en. De Ty ranosauru s ko mt s te ed s djchter e n dichte rbij., 'Wtlt e m! E te n! Kom je nof:, o l ho e zit dat? " Oh, Ik kom, ma! " " J e zat ze ker we er te dromen Ik s ta a l een halt u ur te roepen". Ener gie is Lic ht l Als Mt don k... begin! Ie worden, hoe! je maar een knopje om Ie d,aalan en hel licht gaat aa". Heel va" zelfspre kand. Maar ik wil je gezicht w... lee"s zien als hel donker blijltl Eleklriclteir wo,dl!lou_ns nlal alleen voor ve.llchll"g geb,uikt. Denk maar eens aan de reievtse. de stoizuiger, de koeikasi. Elekrriciteit wo.dl gemaakl lil eleklrieiteitseen Irales. Hiervoo, is olie ol gas /"Iodig. E, wo,dt oolcsleeds meer sleenkool gebruilct, In kernçen na es ge bruikr men u,an ium om eielctricileil Ie ma ken. Energ ie is Warmte! DIt is natuurl ijk het voorbeeld van de kachel. J e moe l er eerst energie instoppen voo.dat he! er als warmte uiikom!, De meeste keeners slo ken , Ik ben "" lij Ik ko m ui t de pen À' rve "" Inn ubs t. Ik.~ ~ çh_~ii..",! m.a r!anlt" op de Ach {e""i"~iilb e t<, rnàii;(uiqad. l\-lljleud"'e n ~ b#l; f'liji Dil'»J~!!!dii:l\-IlIle ukra nt,nde ~gl;l,:»mm f8@ f8iiî J e k :=~~,k m ei julii... Ik IK!n benieuwd wat Ju e van dfl2 v inde n. Stuur ge r us t ee ns een b r le~ Vere niging :\Il Ueudel ensle. reda ctie Zonneknant I' oatbus 2005( II R,\ m llte rda m a r xm' ïd-,

2 ()... Gasmeter Meten IS Wanneer hat g _ door de leiding. trucmt, En de zon dan? verv olg weten Gas -, w a tef ' an elektriciteitsmeter. zijn kostbbre meetinltrumenten die eigendom zijn wan het energiebedrijf. Je kunt er zelf oo k heel goed metingen m ea doen. Ze Iatan je zien hoeveel je van die kostbare energie va rbruikt. We kijk en e r jamm er g an oeg nooit n aaf', omda t ze op zulke donkere p lakken w egge borg en zijn : in de meterksst, de kelde r of o p lolder. Alleen de controleur, dia er zijn tj,ood mee moet vardienen, kijkt er naar. duwt het ee n rubbertje opzij. Hie raan zit een ar mpje dat de met er laat draaien. Op die me ter. taan mee.tal 7 dj'e,.. In zwart (de m'l, en 3 In roo d (de litersj. Voor die do uche va n 10 minuten zou de gei se r meer da n 500 liter gas he bben opgebrand l Fietsen in Drente Een dagtoc ht je 10 Dren te zien WUlem e n zij n buurm eis je J et wel zitten. Daar ku n je ook le kke r fletse n. Tegen half twa alf zitten ze al bij een hunebed In de scha duw lek ker u it te puffen. Jet leest voor uit een boekje dat ze bij het VVV hebb en ge kocht, en dat ov er hun ebedden ga a t. Om hen heen ziet Wlllem een uitgestrekt woud. E r zitten gro ep jes zwaarbehaarde mannen bij eika a r. Ze hijgen en zijn m oe. Ze he bbe n het ook du idelijk wa rm. meren hulden" dien e n a ls kledlng, maa r sc hoene n " Wa t moet zo' n steen nie t we gen?", mem pelt WlIIem. " Wa t zeg Je? " vraagt Jet. Ma a r Wille m a ntwoo rd t niet, hi j wo rd t teveel 10 besl ag genomen door dit schouwspel. Na nog ee n paar ru s tpa uzes e n ewoegpartt]. en houd e n de m a nn e n op m e t het we r k. De stee n Is a l ee n halve m eter opgesch ove n! Zo'n hunebed word t helemaal met ha nd kracht gebouwd. Gee n hij skrane n of vrachta uto's komen e r aan te pas. Zelfs ge e n m o tor of een lie r om een ka bel m ee te trekken. Willem Is diep onder de Indruk! De m a nne n zijn Inmidd el s ve rdw enen In twee pla gge nh utt en. die ee n eindje verderop staa n. WllIem Is nu a lle en en atet zijn ka ns sc hoo n het zaakj e eens va n di ch tb ij te be kijken. Er liggen nog wa t losse ho uten pa. re n. Hij pakt e r ee n op en wil die onde r de s tee n s te ken. Da t va lt ntet mee! Die paa l al leen al weegt al s lood! E r zit nog ee n gat In de grond en daar st ee kt hij de pa al In. Met zijn hele ge wic ht gaat hl ; nu aa n he t a ndere uiteinde hang en. Oee.r m ili m e te r bew eg ing! heb be n ze niet. Elektriciteitsmet er WlIIem kijkt ges pa nnen to e. Na enige tijd Hierbij zie je een eluminium schijf die door beklim men de m a nnen ee n zandheuvel de elektrisc he st room bewogen wordt_ajs waa rop ee n g ro te steen ligt. Voo r de s teen je goed kijkt, zie je ee n nellm s taa n die ligge n gladde boomst a mmet jes. Een paar gebruikt wotdt bij het meten van ene rgie: m annen pakken de lange palen en werken Watermete r kwh, kijowatt-uur. Dat is het aa ntal die aa n de achte rkant onder de s teen. Me t In de meeste huizen Is er wel Ben kilowatts da t per uur verbruikt wordt. De a l hun kracht p ro be ren ze die nu ee n s tu kje wa termater. Hat water da t we in huis watt is naar de uitv inder ervan genoemd, o p te duwen. ge brui k en, loop t door de hoofdleidi ng en mijnheer Watt. la ng s aan zaaf. Daa r doel hat water e e n Op een gloeilamp zie je ook zoie ts staan; K hoepanrad draaie n, dat o p zijn be urt de 40,60 of soms w el 100 we tt 1= 0,1 kilow att ci jfertjes laat verspringen. = 0,1 kwj. Schrijf de stand VBn de cijfer. eens op Als alle lampen e n apparate n thuis uit zijn voord at iem a nd g aat douchen, e n als hij (d us ook de koeikastil e n je taa t de la mp klaar Is. l et op dat e r tegelijkertijd ne rge ns van 100 w att 1 uur branden, dan is de anders water wordt gebruikt. Ooe dat ook mete r 0,1 kw versp ronden. Kijk een, op eens al, je broer of zus gaat douchen. Wie ee n bepaelde tijd n8llr de me ter als er vlm de twee gebruikt het mees te wat er? allerlei elektrische apparaten aa nstaan, en Weet je dat 10 minuten douchen wel 50 doe dit weer 1 uu r, 1 dag e n 1 week la te r. liter water kost? Hoeveel kwh zijn e r gebr uikt? -- L _-- Doe mat da klas ook _IK het volgenda ' proefje: ledere le-"lng moet th uis da met.,.tand opnemen. Doe dit pt'eleie. één w_k later weer. Trek de twee gevonden f... getallen van el"'..r td, Vergelijk da getallen ~.:::::::::::::::::~ "Zo zo. wo u j e helpe n? " Will em sc hrikt zich _ met di. komen van de d....dere versçhillen I.arllngen. vandaan? Wam ee n ong el uk a ls een paar r uwe ha nden he m p lot seling uit de lucht plukken. " Morgen gaan we verde r, dan m a g je m eeh elpe n". g as _ dat um. uur.. ""' Wlll em wordt door twee mannen rne egenomen naar de hu tten. HIJ gi ng zo op In zlj.l water _ datum werk dat hij nie mand hoo rde aa nkom en u ", r "~-' " M m.. mm.. m orgen?" Is he t enige wat hij ele kmcttett _ datum. uur bevend uit kan brenge n. Hij word t de hu l inge duwd. Na enige tijd Is hij aan he t acnem e rli ch t gewend. Hij kij kt wa t om zic h hee n. Boven een ku il van een mete r diep Is een puntd ak gemaakt van palen m et plagge n e rop. In de zijk an t zit een gat a ls inga ng en boven in het da k een gat voo r de roo k. Binnen is het koud en sc he m erig. He t vuur in he t m idden ge eft niet ge noeg warm te voor de vrij grote hu t. Het toch t er a ls de hel. Om het vuur hangt ee n lucht van geroosterd vlees. f' Energie In huis Hie rnaa s t zie je ee n gezellig huisje. Er won en nie t zo heel ve el men sen, dat zie je,6. Toch wordt er In dit huis veel energie verbruikt. Om het te verwarmen, te verlich ten, en o m e r ee n wa rm bad te nem e n. Om eten te bew aren, te ko ke n en af te weeee n. M8llr lan g niet alles Is koek e n..eil In de w oonkam er he b je altijd ko ude voeten. Waarom? En in de I111I8llpkamer brandt de verwarming voo r niets. W8IIr8lln zie je dat? Waar om wordt e r in de badkamer du bb el e ne rgie ver bruik t? En wat zou je in de keuken 811em8ll1met de hand kunnen do e n? Hoe wotdt degene die hier w oon t gewekt? Streep ee ns met rcoa aan W8llr allemaa l elektricit eit wordt verbruikt. Waa r gaa t de warme luch t he t huis uit1 En van de ene kamer naar de a ndere? Teken d8llr groene pijltje s. Stel je trouw en, een, voor a lllll je dat thu is ook zo u mogen doen. Zo u hee een e rg bo nte boel wo rden?? P lotseling word t wtuem ru w In ztjn rug ge : po rd. " WilIe m. wordt wakke r! " " He..uh, wat Is er?" "Je wo rd t helem aal gerooste rd. Je bent in slaap ge vallen, e n de zon staa t op je te bakken!" Geluk kig da t J et waar. schu wt, want Willem ziet a l flink rood! HIJ zegt : " Goh, he t Is hier een stuk kaler ge wor den, a lleen het hune bed sta a t e r nog ". Wa a r een s het woud la g, Is nu hel. Ma a r wa t wil j e ook. He t bos Is In de loop va n de tij den helemaal geka pt. Hout was de enige brands tof die de hu nebedbouwers hadden. Als ze 's av ond s moe en ro zig thuiskomen, vertelt w tnem z'n vader ov e r ee n artikel In de kra nt, wa a rin s tond dat e r binne n 30 jaar ge e n olie en gas m ee r is. en nog maar voo r een m en senl even steenkoo l. "Er is toc h nog a toomene rgie? " vra agt moeder. " Ma a r da t is gev aarli jk" roe pt wtuem. " e n dat Is trouwens ook maar voo r 25 jaar ge noeg, heb ik ergens ge lezen". Wlll em weet waar hij he t over heeft, m aa r zou hij ook wet en hoe we In de toe komst aan onze energie m oeten komen?

3 ~ ~ ) En de zon dan? E en da A'jc ~laa stri cht op een mooi plem tje In M aastricht zitten J et e n '...tüe m een glaasje fri s Ie drinken. Z{> kijke n uit op de hoge voo rgevel va n een ou de kerk. De ker k Is gemaak t van bak steun en werd In de lot' en 11e eeu w gebouwd. W e neemen d ie tijd de m td de le e uwen. In xta astr tcnt werde n toen al stenen gt"ba k. k en. Uit d.' xt aa s baggerde men klei. Dte we m In houten vormen gedaan e n g " d n;x'l{d In Oe zon. Zo rnaakte men eu-n-n. Dou r de Rom{'lnpn o n t d <:, k ten de m ense n hie r dal Je IIt.. n en on k kon b a k k en. D e w armt e \ 'all Kro te vur-e-n m aakte <tlt' sten en keihard. " Zulle n we wa t verder lopen?" vraagt Jet. Als ze ee n straa t Ingaan. kijkt Willem nog eens om e n ziet da n ee n paard-en -wa gen aa nkom en. verbaasd k ijkt hij w eer voor ;r;lch en eret nu aan de re ent er ae nt van d e straa t een steenba kkerij. Aan de over kant hoort h ij het s laan van ha m e rs o p Ijzer. Daar zit een sm idse. Een a r chi tect. gekleed In een fr a a ie rode mantel en een g rote zwarte hoed. bespr ee kt toen bestelllng m et de s m id. De ka r d ie a ch ter hen aank wam. stopt nu naast Wlll em. De voer baas be g int e r grote blo kk en hout a f t e gooien. " P a k eens aan ventje" roept h ij. "Schiet op, luiwammes, sta niet eo te d rom en! " roept de steenbakker nu ook enged uldigen wtuembegrijpt dat ze hem be doelen. " Voo ruit dan maar" denkt h ij en be gint het hou t naar bi nnen t e d ragen. BIJ de ovens, d ie roodgloeiend branden. staat een jon gen van zijn leeftijd op een grote bl aasbalg te trappen. Da a nnee jaa gt hij de vla mmen op o m het vuur nog heter te maken. De jo ngen ve rtelt Wlll em dat het hou t met ze tlboten over de M aas wordt aa n gevoer d. He t komt u it d e bos se n rond Lu ik. " Vin d je dit leuk Werk? ", v raagt WHle m h e m, d ie never door d e stad zwerft dan de he le da g op ee n bl a a sbalg s taan t e trappen bij een gloeiend het e oven. " B eter da n ee r s t", a ntwoordt d l"jongen, " toe n moe s t Ik In de tredmo le n lo pen". "Tredmo le n? " Wat Is dat? " Willem trekt ee n gezicht alsof hij het in Ke ulen hoort donderen ( Gelukkig heeft hij een regenjas m ee ge nomen. want het on we e rt wel vaker In de eomer- t, "Dat Is een hele grote ton waar je in m oet lope n. v ervolg Dat wa s boven In de ke rk. E r loo pt een to u w o ve r de ton, w a a r m ee je d ing en naar boven kun t h ijse n", Willem wil tets zegge n over hijskrane n. maa r het lijkt hem beter om zij n m on d te hou de n, a nder s gaat d ie jong e n oo k nog eten. ken dat e r onweer ko mt. Als n a ee n \Ij dje het nout bij d e oven ligt o p gesta peld. mag Wil lem weer naar bulten. H IJ struikell nog wel bijna o ver de stenen die klaarliggen voo r dl' ker-k, wa a rvan het tweede toren tje e n de voo r g evel nog m oe te n worden a fgemaakt. B ui ten s taal de meest e r-st ee n ba k ke r met d.. sm id te pra t..n. Die hel'n tl'g..nwoordig s t ee n koo l in 7-IJn cve-n a. Bind.....n ke l... Jan'n ha le n ze dat bij Roermond u it e en m ijn. He t wo rdt ook w el o ve r d e '-laas aangevoerd. " Brandt veel beter" ze gt de s mid. " 't Ijzer smelt vee l gauwer en je hebt er oo k m lnder van nodig". " Ik hoorde dat de glazenier er ook a l m ee experimen te ert", a n twoordt de st ee n ba kk e r. " He b je e r m in der van nodig? Dan zal he t ook we l duurder zi jn!" Hij is niet zo erg snel over te halen voo r a l die n ieuwe dingen..'..n..,/" op pa ",..., Wlll e m zoekt of h ij J et kan vi nd en. Di e st a a t a l ee n hele ti jd b ij d e smidse te k ij ken. wülem steekt ov er. J amm er dat pre e tea o p die pl e k een lantaarnpaal s taat. Me t een dreun keert hij terug In de wer kelijkheid. Ijs IJs dat n iel in de ijskast zit smelt. Hoe w anner h.t rs, hoe e erder hel Ijs smelt. Nu ku n je dat smelten proberen tegen te g-. door het ijs te Isoleren. Neem vie r e ven g rot. conse...enblikje Vul he t eerste m e i krantensnipper.. Doe het tweede blikj e helemaal vol m.t piepsd mlm kone!s. In hel d.rde blik I lop je plukken glaswol en in hel vierde doe je helemaal niel s. Knip ui1 een dubbele teeg kranten pepier vast vier vierkante slukken. Ze moeten ~6 grool ~i jn dat ~. 88n elle kanten over de blikje s heen steken. Leg ook vier l ievige e las l ie ke n k lee r. St Op nu hl alle vie r de b likje s ee n Ijsblokje. Doe ze In de gevulde blikje s midden in de vulling. Leg sne l de dekseltjes van krant enpapier erop. Meek ~e m ei elasti eken VIISt. Kijk nu o m d e vijf mi nute n even welke vulling he t beste Isoleert. Daer s me lt h.t Ijs het langu-nst. Vissen Ome Jan en z'n buurman gaan uil vissen. Ze beslullen om heel vroeg op te slaan. wam ze willen om zeve n uu r mei een bootje hel meer op. Ome J a... eet 's avonds een fles limon ade in de ijskasl, wa nl hel beloolt morgen werm Ie worden. Buurman heeft twee ther mosflessen o pg ezoc ht en oo k een dran kje koud gezel. Hel is nog schemerig a's hij de \foigende oc h teod opslaat. Hij kleedl zich snel aan en lerwijl hij brood smeert voo r de middag, zet hij een po l kolfie. Z'n brood gaal in een trommellje en de warme kolfie in ee n thermestles. Oe koud e drank gaal in de a...dere menneetles. Hij pakt z'n hengeltje en loopt naar ome Jan. Daa r klopt hij aan de keukendeur. Hel slaperige hoold va... ome Jan vers chijn t : " Ik heb me verslape n". " Ik zie hel, je nut zil zelfs achterste vcrent" ziel buurman, Snel helpl hij ome J a n z'n sp ullen bij elkaar Ie zoe ken, waa rna ze op weg gaan. "Oh, de limonade!", en ome J an rentteruq de keu ken m. Ze slappen in een bo ot, en als ze na ee n lijdje roei en ee n mooi stekke heb ben gevo...den. gooien ze hun do bbers uil. Ome Jan is In de haasl zonder jas weggeg aa n en eu nu Ie bibbe ren. Hij kijkl wal treu.ig naaf z' n koude limonade, " Hier, neemeen bakkie van mij'". zeg l bu ur man. Ome Jan fleurt wee. een beetje op bij een lekkere warme bak uoost. " Toc h al ee n uu r ge. leden gezel! Goed ding he, zo'n menocsûes!" Na een uurtje of wal is de zon lekker warm ge wo rden. Buurma n heef! z'n jas uitgedaan en om z'n broodtromme l gewikkeld. Ome Jan hee lt z'n broed in een plaslic zakje zo in de zon liggen. Omdat hij he t warm beeft, nee mt ie een slok fris: " Bah, lauwe pis!" beklaagl hij zich. De limonade ligt al een tijdje in de vone zon. " De miine is no g lekker koud", zelgi buu rman, " heb jij geen ther mos fles?" "Verqeten... had ik me maar niet versiepen -", hij neemt een hap van een zachte, wa rme bo terham. Zelfs de kaas is helemaal qesmolten..' /,.' Gratis voetreis naar Rome Stel dat je m et vakan tie naar Ro m e gaat. Venwege de energi_risis mag je maar heel...einig energ ie ve rbrui ken. Hoe zou je den ga.nl We nebbe... eens uitgerekend hoev~ enefgie je voor de verschillende ve...o mi dd. 1.1'1 "odlg h.bl. uitger.kend in liter. olie. AI. je gaat tieuen, hoef ie natuurlijk niett. I.nken. m.ar.e moel wel Je eig.n en ergi. bijladen. Oe energie die.in boterham mei k.a.levert. is gelijk n de...r9.. van 0.01 lite r olie. Op die mani.r kun je al'-' ver voersm iddelen met elkaar ve rgelijken_ Er is mei alleen gekeken hoeveel energie je nod ig hebt voor net rijden lelf. Oa.' zit bilv no g bij de energie die nodig il voor wllilen' aanleg. reperaties. het mallen van liulo '1 e.d. Lit ers olie o m na ar Rome te komen Fle t se n. 8 liter Lop e n. 12 liler Bus.. 52 Iiler Ibus Is dan voor 1/5 bazelt Trein 76lilllr [u llin rit voo. % vol] Bro mmer 120 liler Auto., :?20 litor Ie r litton 2 mensen InJ VUegluig. 600 lit Ivliegtui9.. Yr vol) Tochtmeter De eller eenvoudigste m anier om een lochtmeter I. m ak en g88t lil. volgt:...-.m een sluk dun papier {bolerhampapier o f dfn)rslagpapi8t"1ter br &edt. van een potlood, e n 2 o f 3 k_r zo leng..je ken evllntue.1een stukje dun plastic ne men. Plak d. kdrle kent mei _ 1'1 plakbandj. aan he l potlood vast. Ulat het papier na. beneden h,angen. Als je ar nu utd\lje s legen bteasl" moel h. 1 pepi8t" of ptestic el gaan bewegen en ril..'-'n. Te. t nu elle pl.loken in huls of in je kies w_ he l ~ou kunnen tochten, ~ oets,. Wet ~ou j. legen die locht kunnen doen? Isolatie Uit het ve rhaal van o m. Jan blijkt dat de t he rmos fles ideaal is om...e rme koffie...arm te ho uden en kou de pri k echt koud. We r eggen dan d at de therm o sfles goed isoleert. Als een huis g oed geisoleerd is,...il dat zeggen d at he t hu is de...armte e rg la ng b in ne n houdt. Da t is belangrijk, omdat e r dan minder. n. rgie nodig is om het le kker wa.m t e houden. Oat kan...el de helft sc he le n! Weet je da t de huize n in Zw eden m inder energi e nodig he bb en om het...a rm t e sto ken dan hie r in Nederla nd? Oe hu ize n zijn da a r ve e l beter geïsolee.d! Warmte ve rdwijnt via de ramen lhet glas!. de kie re n!tochtl, de muren, en via h ut dak en d e vloer. Oe rame n ku nn e n we isoleren door dubbel glas aan te bren ge n. Kie ren e n ga t en ku nn e n dichtgem a a kt w orden met tochtstrip e.d. Tu s se n de mu ren en onde r de vloer s puit m e n ku ns tstofkorrels. Er w or dt ook...el steenw ol geb.uikt. Oo k de zolders kunne n geïsoleerd worden met st e en w o l, za chtbo ardpla t. n o f ie ts d er gelijks. Als het huls zo goed g.ïsoleerd is. moet er wel vaker een raam pje open voo. de frisse lucht!

4 Eb en vloed Oe zee levert op een aantal plaatsen een behoorlijke hoeveelh eid ene rgie in de vorm van stromend wa ter, 1'11. eb en vloed. Jaarlijks verdrin ken er nog bad gasten omdat ze met eb in zee worde n getrokken. Ertegenin zwemmen is onmogelij k. Mel stormvloed worden er wel schepen op hel strand gegooid, zo sterk zijn deze krachten. In Frank rijk staat een eb- en vloe deentrille (getijdecentrale). Het heen-en-wee' gaande wat er stroomt langs schoepenraderen die verbonden zijn met tur bines. 4 Keer per etmaa l wordt er zo elektriciteit opge wekt. In Nederland is hel verschil lussen eb en vloed te klein om er een getijdecentrale voor te bouwen. In Zeeland, Brabant en Vlaanderen stonden vroeger w el veel kleine getijnecentrales. Waarom denk je dat dat nu niët meer zo is? Zonnecollector Zonneçollectoren worden gebrui kt om de warmte van de zon op te vangen. Het zijn eigenlijk platte radiatoren (zoals van de centrale verw arrrunql. Op de radiator ligt een glasplaat, waardoor een soort 'broeikasie' onts taat. Omdat de radiatoren ook nog zwart geschilderd zijn, wordt het water dat er door stroomt erg heet. Het warme water wo rdt opgeslagen in een groot vat (boiler). Het kan gebruik t worden voor de warme douche, de was en de afwas. Ook kan het huis ermee verwarmd worden. Hiervoor zijn dan wel meer collectoren nodig, en het huis moet goed geïsoleerd zijn. Zelfs in Nederland kan dan een huis helemaal door aonne-eoerçe verwarmd worden. zcroeccnectcreo worden meestal schuin op de da ken gezet, gericht naar het zuiden. Er kan dan ac veel mogelijk zon op vallen. Er zijn ook al huizen waar het hele dak is gemaakt van zonnecollectoren. M isschien ken je die horloges wel met 'zonnecellen'. Zonnecellen zijn kleine plaatjes van een materiaal dat stroom geeft als er licht op ven. Die stroom laadt een batterijtje op. zodat je horloge ook 's nachts loop t als het donker is. Zonnecellen worden al jaren gebruikt in ruimteschepen en satelleten. Ook een aantal praatpalen langs autowegen werken op zonnecellen. Dit is goedko per en makkelijker dan het aanleggen van allerlei kabels. Zonnecellen kunnen in principe heel makkelijk op daken van huizen geplaatst worden. Maar tot nu toe kosten zonnecellen erg veel geld en energie om ze te maken. Daarom worden ze nog maar heel wei nig toegepast. Windmolen W ind geeft een hoop energie. Denk maar eens aan zeilboten en wind surfenl En is Nederland niet beroemd om zijn windmolens? Vroeger werden windmolens gebruikt om graan te malen, hout te zagen, olie te persen uit zaden en om de polders droog te malen. Nu wil men molens vooral gebruiken om elektriciteit te maken. Oe wie ken laten een dynamo draaien. Deze levert de elektriciteit voor radio 's, stofzuigers, treinen en Iabrieken. En als het niet waait? {Als dat wel eens gebeurt in Nederland.1. Dan hoeven we niet in het donker te zitten, omdat we elektrici teit kunnen opslaan in accu's. Als ieder dorp nou eens zijn eigen windm o len had, of iedereen een windmolen op zijn dak. dan waren er ook veel minder hoogspanningsm asten en -leidingen nodig!

5 Composthoop Naast deze kas zie je een composthoop. Dil is gewoon een hoop afval die aan hel rotte n is, zoals bijv. Qroenteafv al, dode bloemen, takken en afgemaaid grils. Rollen wil eigenlijk niets anders zeggen dan dat schimmels hel afval opeten. En omdat deze schim mels zo hard werken. krijgen ze het warm. Een composthoop kan dan ook behoorlijk warm wor den. Die warmte kunnen tuinders gebruiken voor hel verwarmen van hun kassen en huizen. Door de compo sthoop legt men buizen waardoor water stroom t. Koud water stroomt erin, en warm water komt eruit. Als de schimmels hun werk gedaan hebben, blijft el hele goede mest over Icompöst}. Methaangisting Bij boerderijen staat soms een grote gastan k. Aan dit gas z;t echter een luchtje. Oe boer maakt het nl. zelf! Hij verzamelt de stront van zijn koeien en varkens in een grote tank. Die wordt goed afgesloten, zodat er geen lucht bij kan komen. Speciale bacteriën {die niet tegen zuurstof kunnen). zetten de stront om in gas. Dit is hetzelfde gas als aardgas. waarmee je dus kan koken en kachels kunt laten beeneen. Dit gas is ook een vorm van acnneenergie: de zon laat immers het gras groeien. De dieren eten dit op, en een deel komt er els stront weer uit. A ls alle Slfont doo r de bacteriën verwerkt is. blijft er een soor t slib ach ter dat soms goed bruikbaar is als mest. Niet alleen stront is Ie gebr\.liken voor deze z.q.methaangisting. Ook qroenteresten, bladeren e.d. zijn heel geschikt. Stromend water Hiermee bedoelen we niet de regen, maar bruisende bergs tromen en watervallen. Deze kunn en een water rad laten draaien, waarmee dan elektrische stroom gemaakt kan worden. Net als bij een windmolen. Een andere manier om de energie van stromend water te gebru iken is het aanleg gen van stu wdammen. Onderaan de stuwdam bevinden zich turbines, die door het vallende water ron ddraaien en zo elektriciteit opwekken. Het aanleggen van stuwmeren kan problemen geven als er natuurgebieden of dorpen liggen op de plek waar een stuwmeer moet komen. Stuwmeren slibben op den duur ook dicht. Nederland heeft te weinig bergen voor deze vorm van elektriciteitsopwekking. In het zuiden en oosten zie je nog wel eens een waterrad aan een rivier. Aardwarmte Diep in de aarde is het erg heel. Zo heet dal zelfs steen smelt. Als gesmolten steen naar boven komt, heet dat een vulkaanuitbarsting. Er komt ook wel eens kokend water uit de grond spuiten. Dit noemt men geijsers. Het warm e water is heel goed te gebruiken voor het verwarmen van huizen. Of voor kassen waar ze groente in kweken. Dit gebeurt bijv. op IJsland. In Nederland zijn er geen vulkanen. Op bepaalde plaatsen (We stland, Sittard en gaane-nassau t zit er echter kokend heet water diep in de grond long. 201XJ meter). Men zou dit water met een pomp naar boven kunnen halen, en er in het West land bijv. kassen mee kunnen verwarm en. Op veel plaatsen in Nederland is het water diep in de grond niet zo heet, maar op een diepte van 1000 m loch nog altijd 50 C. Warm genoeg om er huizen mee te verw armen.

6 (j En de zon dan? Vakanti e in E ngela nd J et en Willem zijn ook tw ee weekjes m et Wille m z'n ouders op va ka ntie In Engeland. E en b ezoekje aan he l spoorwegmuseum In de stad Vork staat bovena a n het ve rlanglij st je. F;nge land is tenslotte de bakerma t van de stoo m m achine en de stoom locomotief. In he l museum staat o.a. de "Mallard" (" Wil de Eend"}, een grote ges troom lij nde stoo m locomotief. Deze he eft in 1938 he t weeotd snetnerds re coro voor stoomtre ine n ge vestl g d. E XCUR SI E S IN NEDERLAND In o nders taande p laat sen werkt m an al m et zonne-e ne tqle installaties. De adres sen in bla uw zijn geschikt voo r ex c ursies. Dit kan 111 leen nb telefonisch e afs praa k! vervolg Wlllem en Jet s ta an o p he t trapje naa s t de kabine en sta ppen aan boor d, op de 'voetpla a t '. Da t Is de plaats wa ar de stoker en de machinist staan. De stoker heeft a l ee n flink vuu r In de ketels ges took t. Si ssend en dampend staat het gevaarte k laar om een aanva l te doen op het weretdsnelhetdsreecru. " Waaro m r ijden julli e dez e wed st rijd '?" vra ag wmem. "In Am e ri ka r ijden ze al op elek tricit eit en olie, m aa r WIJ sunen ze daar een s la ten zie n dat we toch s ne ller zijn! " a ntwoor d t de stoker. De ma- en tmat komt ook op de voetpla a t. Met de stoker kontroleert hij alle instru men ten. Op het perron s taa t he t zwart van de mense n. Nog drie m inu ten... J et neemt op haar ho r loge de tijd op. Ge spannen wachten ze op he t vertr e ks ein. Nog èèn minuut. De machtnlst leg t zijn hand op twee hendels. De st o ker neemt de handgreep van de stoo m fluit vast. De m a chine sist en stoom t. Nog een pa a r tell en... TtliJilt l! E e n sc hrill e too n ve r sch eurt de stute. Ze schrokken zich een hoedje. Dat wa s dus de s toom fluit! De m a chinis t gooit de hendels naar beneden. Alle s begint te sc hudde n en te truten. Grote wolke n stoom zetten he t hele perron in de mist. Bri es end e n g rc te wolken roo k u itbra kend zet de loc zich in beweging. Shoep... s hoe p...snoe p.. -scnoep...sch oe p... snoep snoep..snoe.snoe, sh.sn. s'.ss.ss.ss.s.s.s. De stoker sc huift g ro te sc he ppe n kolen in de haard e n de m a chinis t vo ert m et ee n a nde re hendel tan g aaa m de s ne lhe id va n de rnaent- ne op. wtne m s teekt zijn hoofd ee ns butten boo rd. Even la te r staa t hij weer binnen te hoesten en te proesten! HIJ kreeg door de sn elh eid niet alleen de wind va n voren, maar ook de volle lading roo k In zijn gezicht. Hij ziet roetzwart! Er naar kijk en Is dan wel aardig. we rken op een stoo ml ocomotief is oo k niet a lles. J e staa t flin k te zweten. e n je wordt erg vuil. De mach inist vertelt dat het trouwen s niet la ng m ee r zal duren voor de la a tste stoo m treinen ve rva ngen zullen worden doo r die se ls of el ektrische treinen. Er zijn wel ge noeg kol en, maar stoo m treine n heb ben ee n laag rendement. Da t wil zeggen dat die nieuwe m a chines m et net zoveel ene rgie ve el meer kracht kun nen ontwikk elen en veel sneller kun nen. Ze zijn a l een tij dj e onderweg. De ma cntne draalt op volle toe ren. Na ongeveer vier uur r ijd en naderen ze de plaats va n best emming. Da t Is binnen l'en recordti jd! Jet rekent snel ui t da t de to ps ne lhe id zo'n 200 km pe r uur m oe t zij n gew ee st! Toch zijn ze bli j dat ze nu eruit m oge n. 7.1." voe len zich pe r beetje wankel in hu n benen. D e re s t van he, museum hoe ft ook nie t meer zo. Zo vestigen ze nog een re cord : ze zijn a ls eerst en va n al le bezo ekers weer bij de uitgang. " Nu de olie sc ha a rs word t. gaan ze wee r e x. per-imenteren m et stoomtreine n" vertelt vader. " Ondanks die s m erige rook?" vraa gt wtnem. die nog roet In zijn neus he eft. " J a ze ke r, m aar da t ho eft ni et m eer. Ze hebbe n nu nieuwe verbrandtngstecnnte. ke n o ntwikke ld waarbij kolen be tel' en sc ho ne r ve rbrande n". " Ma a r op den du ur gaan kolen natuu rlijk ook op ". zegt m oeder, " en dan moeten we to ch tet s ander-s ve rzi nne n..." GRONIN GEN Saak sum Sap peme er FRIES LAND 8akkeveen Leeuwarden DRENTf: Co evorden Tolbe rd zo n neco llecto r w er m teterugwint1;ng iso lalie zonnecollec to r zonnec o llector w ind molen zonnecollec to r en ins la llat ie s zon ne collector zonnecollector Fem. J o n om an Roodeha.",slerweg B lor. 0594H,f>l Gasbed rijl (hr. Hendr iksj Noo rde rs tr. 151 lel Volks hogeschool Allardsoog J.v.d _Wielewei J2 lel Fries Iso latie 8ureau B.V. Chr. de G'oot l Elnsleinweg 23 Ie r Boe,de,ij tam. Blom Padhuis 129 le l Huize n in aa nb ouw ZUlD HOLLANO Noord wijk zon necolleclor Leids ch e ndam ZEELAND Go e s BRABANT 801lle l Ein dh ove n zonnecollector zo n necollecto r windmolen zon ne co llector m eth aangisting zonnehu is Zw e mbad Bollebad Chr. Timmer man sl Nieuwe Zeeweg 65 lel Ka nline PTI' ge b ou w (h.. v. Luuerveldl SI Pau lusstr. 4 lel Fa. Ma sse a B.V. lh r. Wo lle'lngl Dr. Ph illpsslr. 11 te l. 011( De Klein" Aa rde Munsel 17 le l Hr. va n Kop pen Ko.moslaan 25 "ia TH 040-4n140 OVERIJSSEL Ensc he de Slaphorst zo nne colieclor zonn ecollector Keurings dien sl van Waren (hr. 8 eu n kl Flierstr. 11 lel fe. Brin k (me vr. Ktevenbroekl Industriet er rein lel. {l522s 1444 LIMBURG Valkenburg Hee rle n zon m,collector zon necollectoren en ins la lla l' es $chaepke ns Holel Nieuwe weg 44 t el Vlek B.V. (hr. Ram ake rsl Lits ch erveldweg B te l GELDERLAND Apeldoorn zonnecolleclor Fa. VlKA Chr. Wagenaarl Zau 12 lel. t!5q-zj5455 Duiven l on ne c oliecl O' Proetboerde" j me t haangisling ' De 5 Roeden' Zes Roeden.u. 1 1,, UTRECHT Amersfoort zonnecollectoren Fa. 8 ronswerk 8.V. en ins lallat ies lh r: Lentzl E<imsl'. West 91 ' le L 0] Bunn ik zonnecollecto r fam. van Echleld Rijflzichllaen 20 lel. 0340S-1116 NOORD HOLLAND Amste rdam windmole n Cas lr,cum Beverwij k zonneco llec lor w indmolen zo nnecolleclor Ver. Milieud elensie 2e Weteringplan1s0en 9 lel E. Sjoerdsm8 Gob a ts lr. 38 le l & Gas bedrijf (hr. l e g boer! Pa rallelweg 108 tel

7 -'~ "--.<Ir rm~ ==================~-;========================== 7 _ En de zon dan? Op is op?.. Alle energieb ronnen raken op den duur o p, olie, kole n. ga s, u ranium... alles " zeg t va der. Zullen z.:lj dat nog meema ken? Zull en zij dan stra ks het hu ls m oet en verwa rm en met houtvuur? E n koken op hou t? Maar m ei zoveel m en sen op de we reld is er m is. sen ten m aar voor èèn jaa r hout, en dan Is d at oo k op. Ze s ta ppe n op het pa r kee rte rr ein In de au to. Het Is een m oo ie glim mende zwarte. Zal di l' stra ks ook a ls m onument ergens werk eloo s staan? " P uf, wa t een hitte hier" zucht J et, en draalt gauw het r a a m pj e open. "Hoe moet hel dan a ls anc en ergtcbrcnnen op Recyclen betekent ' opnieuw gebruiken'. Je ku nt dat woord op allerlei plaatsen tegenkomen. Bij kringlooppapier bijv.: dat is van oud papier ge maakt. Of bij huisvuil: van hel verteerbare matertaenscnmen. etensresten ) maakt men compost. Een melkfles gaat wel 55 keer mee. Statiegeld op flessen e.d. is heel goed om 'hergebruik' te bevorderen. Recyclen kost veel minder energie dan alles nieuw maken! Je kunt lelf ook meewerken aan recyclen, aan hergebruik. Bijvoorbeeld door van grote, oude kleren nieuwe, kleinere Ie make n. Zoals een kor te broek uit een lange, of een bloes uit een jurk. En van hele kleine lapjes kun je tasjes, etuitjes, ceintuurs en andere dingen maken die je leuk vind t. Het is maar heel even we rk, het kost bijna niets en echt niemand anders heeft het. Een voorbeeld: het etui. slot _ Na een k w a r tier tj e zijn ze o p d e ca m p in g. D e w a s di e ze vanochtend heb b en op ge hangen, Is al lang d ro og. Ze r uim en hem m et z'n all en eve n op, terwijl vader vast thee zet. Wlllem d oet z'n T vsb tr-tje u it en Jet doet haar bikini aan. He t blij ft warm, ze worden a l lekker bru in. B i j d e tent n aa st hu n zit een jongetje m et een brandglas te spelen. H IJ p ro beer t ee n veter In de brand te steke n, en zo te ruiken, lukt da l aardig. Willem kij kt eens omhoog. HI J m oet z'n og en dlchtknt]- p en t eg en het tefle Hcht... Jetligt ophaar om loml Maak je eigen etui Nodig: IlIpjll I tof Vlln 20 x 22 Çm ti ts VIUl, I c;.m J lev de I tof milt dil vlllk"",dll k. nt boviin Vouw de r.nden,=- nmbak de vouw schllrp met jll nev..l lampje Nutteloze produktie Produktie is het make n van dingen. Dat kan l ijn in een fabriek, werkplaats of thuis. M aar oo k het kweken van planten noemen we produktie. Als we dingen maken die iedereen echt nodi g heeft, noemen we dat nuttige produktie. Bij voorbeeld : huil en, eten, schoon drinkwater, kleren, en z. Daarnaast kennen we dan de luxe pro dukten zoals kleurentelevisie, mixers, haardrogers, vrieskisten en noem maar op. Voor de produktie van al die dingen is energie nodig. Bijna alle energie die w e gebruiken kom t uit aardoli e en aardgas, en die begint steeds duurder en schaarser te worden. Het is daarom logisch om met de energie die we nodig hebben, zuinig om te springe n. In dele krant staan een heleboel voo rbeelden hoe'[e energie (en grondstoffe n) kunt besparen. Die voorbeelden zijn vooral bedoeld om op de plaatsen w aar je energie gebruikt l O min moqe lijk te verspillen. Maar je kunt ook nog op een andere mani er energie besparen. Over hoe je dat kunt doen, gaat dit hoo fdstuk. Nuttel oze pr odukt e n Voor de aardigheid zou je eens een reclamefo l der van een postorderbedrijf of een groot warenhuis moet en pakken. Wat zie je dan als je die openslaat? Precies, tientallen artik elen die volkomen overb odig lijn. Van die dingen die ie wel cadeau geelt als je niets meer kunt verzinnen, maar die je nooi t voor [ëzëlf l OU kopen. Dat soort dingen noemen we ook wel ' Prunaria". Als je nu praal over energiebesparing dan zou er op dit punt erg veel bespaard kunnen wo rden. En daar zou je zelf een heleboel aan kunnen doen. Zonder moeite. Gewoon al die dingen niet meer kopen. Dat maakt het leven ook nog een stuk,,'1~p~ schakelaar Hoe gebr uiken we de ener gie thuis? Verwarming,. Koken. douche n,. Ele ktri sc he a ppa raten,.. Ve rlichting,..,. 68% 23% 7% 2% Neem nou al die weggooiverpakkingen. Glazen potjes zondel statiegeld. blikjes bier en fris, en plastic zakjes worden na éen keer gebruikt te zijn weggegooi d. Er gaat dan niet alleen een hoop goede materialen verloren, je gooit ook een heleboel energie weg! Terwijl je ook flesjes bier en prik met statiegeld kunt kopen. Dat scheelt zeker 10 x zoveel energie. Een ander voor beeld zijn de plastic tasjes die je overal krijgt. Eigenlijk zijn ze vreselijk onhandig, w ant als je ze even te vol doet, scheurt het handvet. En dan maar w eggooien w eer. Een goed e boo dschappen tas geeft geen ergernis, en gaal veel langer mee. Wist je trouw ens dat je met de energie die nodig is om éen plastictasje Ie maken, een lamp van 100 wa tt 1 uur kunttalen branden? W al moe ilijker ligt het met dingen die je zelf niet zo gem akkelijk kunt veranderen. Denk bijvoor beeld eens aan ons leger. Wat wordt daar niet aan energie verspild bij de produktie van tanks, rakett en, vliegtuigen, munit ie en noem maar op. We gaan het hier niet hebben o ver de nuttigheid van een leger. M aar dat daar zo enorm veel energie w ordt gebruikt zou toch iets mo eten zijn voor de regering als ze plaat over 5% bezuin i gen. M aar daar hoor je de heren niet over. Samenva tti ng Zuinig zijn met energie is niet alleen je huis isoleren, de au to laten staan, minder op je brommer rondscheuren. waakvlam men uit, niet onnodig licht laten branden, enz. Zuinig zijn met energie is ook alleen die produk ten kop en die echt nullig en nodig zijn. En da ar dan ook zuinig mee omspringen, zodat ze langer meegaan. Als wij gaan kiezen voor zuinige en schone produ kten, dan zullen de fabr ikanten wel mee moeren. -~ ~ Maak je eigen r ug een be etje Ie mijmere n. Ze d en k t nog na ~ over het gesprek van daarstrak s. " Gaat" v, ~ echt a ll es op? " vraagt ze. I"/. 7. w ind mo len " J a" zegt vader, "en str a ks Is de 1hc0 09J;/ ~ nog op als jullte nog langer do zon blij ven 1 mo torlje 3,5 volt luit de BPe~~g~:~I":: ~ ~; bestuderen! " " J a" roept ze. " en de Z0'l.._ ";'-'ii.. propelhor zijn?" vraagt ze. Niemand antwoordt, ter. w ijl ze de wex oprijden. l<;l'n rrtsse wind /:;-, zorgt voor een aangename koelte. G d d d a n? ~ : " ~..., 1.. lietblllmp je l.5 voltmetlin ing r""' ~~" 'I"~ "~ "''''.. M88k...nde.sv.nhlltmotOt'1:j.. d.. prop lllle. -~a ~ ~ vest m.t een dn.oppeltjll lijm. Alln d.. moto r / #. o b Ok d ' r~,.~~ ra~ '. makiin w. twh drlldll" V.'I,." sluit... di. 1toII" oe energlege rui oor 20 om 1 ~., ~ I ~h;;.td'i'pj J ':"d : ~ :;~~::';":~ :;: :' ::;:r. ~::. : "::': ;': ; : : r ~ ".\ <jo... ';f~ / doorbrllndllnl 0 11tekeningll tje, IlItlln.Iien hoil de hergebruik r:::;:;;~~;::;;-:: (,.o", '~~~ ~' ~~ ~./ zaler~tn.:::::.?:~~;~~~~::.~'~:~hell~~ ~=:r:ii~~~ " 41'...,.,,;',/ ',çhllkllling' in elk88r.iit n hoe je.11i 11 IIl1n.,...., '.. ~,/ prope ller kunt maken. _.-1,1 Voor. en bouwbes<::hrijving vlln lien 'liçhtll ' windmoliin moet jll zijn bij de Orgllni... tie VOOr ~~,-'""-,,,,'" Doot.l. m, Energill (adrlll op pegin. I ). tangs de strllllpjlls uitknippen tot dil killinll çlrkel. OBamll de filipjes ""n beetje omsleen.iodllt er een propellil' ontstllll t. Waarvoor gebruiken we ener gie? Industrie,. Thu is,. Kantoren,,. Aut o's. l a nd bo uw. Trams. t re inen. 45% 27% 12"10 11% 4% 1% Sla hllt lapjll dubblll op de stippellijn H. t IItui ennu binnenste buitllnl Naoi hllt nu op 1 Cm vlln dil.lijklinten Ide, tippellijnen op plllatje 21dicht IIn drlllli hllt etui met de gollde kllnt nll..r buit.n. Nu.lilt jll ell' Bt dil ene halft ven de ritl Hn de eno kllnt VIISt lals Je hllm ellrst rij9t gllllt hllt beterl Dan lilt je dil IIndllrll k.nt vlln dil rltl VIIst. Nu is je liiglln IItui. 11 Energie verspilling door slecht onderhoud? A lle apparaten of andere ding en d ie slech t on derhouden wor den gaan op den duur slechter, zwaarder of stro ever lopen. Ze slijten gauwer en hebben meer energi e nodig om op de oude sterkte te blij ven werken. Het simpelste voor beeld? Fietsen. Vraag een vriend o f vriendin die een zettee soort fiets heeh als jij voor dit proefje. l aai de bande n van één van jullie fietsen voor de hejëtleeqlcpenl De banden van de andere fiets moeten gewoon hard zijn. Dan gaan jullie samen een eindje Iiet sen en na een tijdje van fiets wis selen. En dan evenweet nog een keer. W at denk je, w elke fiets kost het meeste energ ie om vooruit Ie komen? Vergeet nie t na dil bijzondere fietstoch tje de zachte bande n w eer op te po mpen. lachte banden slijten veel gauwer dan go ed opgep omp tel Zachte bande n zijn dus op tw ee manieren energieversp illendl

8 () {) OLIE? GAS? STEENKOOL? ATOOM? ZON!! Zonne-energie Staal in hel brandpunt va n de belangstel ling. Geen wonder. wam de fossiele brandstoffen Ida t zijn olie. gas en steenkooll zul Ien binnen een mensenleven op zijn als we doo r gaan mei zoveel energie te verbruiken ats nu. En schone lucht zou er dan helemáal niel meet zijn. In sommige steden is het soms nu al niet meer uit Ie houden door al die uitlaatgassenl Er zijn mensen die denken dal kernenergie ( ""atoomenergiel de oplossing is voor hel energietekort. Atoomenergie wordt gemaakt in een atoomumlrafe lkem centralel. Als brandstof wo rdt uranium gebruikl. Oezeetccrnenerae blijkt gevaarlijk te lijn. Er kome n schadelijke stoffen Vlij die onzichtbare strelen uitzenden. Die kun je dus niet Zien, maar oo k niet voelen. Je kan er erg ziek van worden en er zelf s dood aan gaan. Ongeboren kinder en kunnen mei allerlei afwijki ngen ge. bo ren worden. Die gevaarlijke sto lfen noemt men radio-actieve storte n. Een ke rncen trale heeft heel wat rad io-actieve srot fen als afval. Dit afval moet goed opgeborgen worde n, om dat het wel duizenden jaren gev aallij kë straling kan blijven afgeven. De regering wil het in de grond begra ven, of in de bod em van de Noo rdzee. J e moet er niet aan de nken w at er ge beun als een rou met radio -actief afval gaat lekken, en je niets vermo udend een frisse d uik in zee ne emt! Kem centrates we rkun viiiik nie t zoals het zou mo eten. Er gaat nogal eens w at keoor. Er komen da n so ms een heleboel recro-eceeve s to llen in de lucht of in he l w ater van een rivier of zee. In hel er gste geval kan een kerncentrale ontploffen. Dit is bijna gebeurd in een ke,"centrale bij het p1ai:l1sje Harri burg in Amerika. Iedereen hield toen zijn adem in, want als dat zo u gebeuren, zouden er duizenden mensen gedood zijn, en nog veel meer mensen heel erg ziek zijn geworden. Met het afva l van kerncentrales kan men ook atoombommen maken. Daar om moeten kerncentrales erg goed bewaakt worden om ervoor te zor gen dat niemand er met het gevaarlijke afval vandoor gaat. In Nederland staan al twee kerncentrales (in Dodewaard en êorsseiet. l ij leveren ongeveer 1% van het totale energieverbruik in ons land. Waarschijnlijk zal daar op kofte termijn niet veel in veranderen, omdat de teg enstand tegen kern energie erg groot is. Zonne -ennergie bied t mee r mogelijkheden. Bij het opvangen van zcnne-enerqle komt geen gevaa rliik afval vrij. Zon ne -energie w ordt st eeds goedkoper Idat kun je van olie niet zeggen!l. Hoe mee. zo n oeconectcre e en w ind molens er gem aak t wo rden, hoe lager de prijs ervan l al worden. En de ZOIl aett kost niets, en... raakt ook nooit op! Zonnecollecto ren en windmolens zijn veel een voudiger te maken da n bijv. kem cenu ales. En gaan ook veer minde r ga uw kap o t. En als er dan een kee rtje wat mis gaat, hoef je niet ge lijk o p de vluc ht te slaan. Met ëonne-enerqie kunnen we ook minder afhankelijk worden van olie -sjeiks en de gro te oliema atscha ppijen, die vaak alleen ma ar aan grote w' nsten denken. Hoe eenvoudig zonne energie wel is, blijkt uit de bouwbeschrijving va n een heu se zonne co lleçt or... Maak een zonne-collector M... '"" bodemplaat van hardboiitd V"" 40 x 40 c;m. Lag ~ ruw. Juon1bov... bag v... houten latjes die 18 nwn dik en 8 c;m br eed djn ~ :d jk. ntja. Spij k za op de bodemplaat vaat. Zit ~ ruw e k t ven ~ b<>d.mplaat nu blnnaninl M Nik boven en onder..n fond gat dat iló dik. da t er na t een luln....,.g doorhean pllst. Naa m 4 malar tuln.l ang an maak daarmee een. plr...1 in h. 1 kaatj. Zorg d"t ja genoeg slang ovar~1 om op een kraa n aa n t luiten. Als d. wa sbak t. ver V8n ee n... " f zit, moel j. ea n nog I" nga slang neman. Maa k nu d. hele blnnen kant van de kist.n de hel. aplraal ln de k'.t zwart met varf. Span over da bo v.nka nt doorzicht ig pla stic (ba ter Is '"" gl.ap en :le' het diong in de :lon. Al. j. nu de k.aan langlaam laat lopen, komt er on d.r aa n de kist wann weter uit de slangl AI. da kraan... ner loopt, blijf! hal w"te. kouder, omdat h. t den korter ondar de I on h. Warmtepomp Een wa rmtepomp is eigenlijk een heel rare machine. Hij doet niets anders dan warmte overpompen van koude lucht naar warme lucht, of van kou d water naar w arm water. Nel zoals een waterpomp wa ter ov erh evel t van laag naar hoog. Bij een wa rm tepomp die in een hu is staa l wordt ne t builen iets ko ud er, enin huis iets wa rmer. Zelfs als het vnest kan een warmreoomp nog warmte ov erpompen. Als ne l bulten bijv. 5" vriest, en binnen in hu i; is ne l 15. dan kan de warm tepomp zoveel wa rmte u;t de buitenlucht halen dat d IE! afkoelt lot H)" on der nul. Binnen in huis is het da n 20". Dat lijkt wel tovenarij! Ons huis wordt op dre ma nier bijna gra lis verw ar md. Er is alleen energie nodig om de wa rrnte pomp te laten dr aa'ef\, ma ar da t is veel m inder dan een kachel nodig heelt. Een warmtepomp lijkt veel op ee n ijskast. De binnenkant moet je da n vergelijken met de buitenl uc ht. Daar w ordt w armte uilgehaald (het wordt kouder). De ze wa rmte komt er aa n de achterkant weer uit [voet maal ee ns achter de koelkast!. WIE HEBBEN DEZE KRANT GEMAAKT? Hennie de Boer Hans van Gelooren Ariilvan Gend\lren Gef!flJd van Leeu...en Dolf Middelholl Ivo Wmnubs t Dolf Mfddelhofl Drukkerijde VoIha'ding Amsterdam druk en zet...erk en vele and\l,en die hun m~ king verl&erlden in de vorm Vllnadvielen en i1lustrahemaleriilal. Overname Vanar1ikelenen illuslraties u,tsluitend na overleg Freddv Ia oerotareoosveeru Adressen Org<lnrurie "oor Duurzame Energie Centrum voor Ene' giebesparing De Kleine Aarde StIChting voor Milieu educalie Energie Ande~ SlichT,"" Voorlichting Energiebespi>ring Veren;g.ng M ~ ie udef ens;e Literatuurlijst Sch ri jver Bali. O. Bruggema n. J. Grg, A. Grée, A Klomp, M G. A. Klomp. M. G A. Klomp, M. G. A. Maleslein, H. Mouvier. J. P. Newing. f. E. en R. Bowwod Nolkin, J. J. en S. Gulkin Oranje van Rij. W. E. Vreed8, M. de wcccccck. R_ World...ateh InstOlule Tijdschriften: Informatie no. 9 Informatie no. 110 Informatie nc. 11Z Informatre no. 115 lntcrrnane no. 154 InformaTie no. 240 Informalle J unior nc. 100 KIJ K juni eu. 15 KIJ K april blz. 65 TAPTOE no. 24 van 3 maeet bll. 4 Postbus 801. Amsterda m Sehiedamsevest 42E, Rone rdam. lel. 01G-1299n Munsel 11, Boxtel. lel. 041t Oude Gracht 42. Ullachl, tel GaffelstrH t 113b. ROllerdam. tel. OI() Postbus 503. Apeldoorn, tel e WeleringplltntSQfln 9. AmsTerdam. tel. 02() Tit el Atoomener gie Mooie rnole'ns Elel<triciteit Aardolie Energie Oe mijn gnt dicht We krijgen aardqas thuis Zuinig l ijn met _g18 We krijgen olie thuis Uitvindingen Wind, Iueht en tuehlstromingen Elektrieiteit ONZE...ereld; encvclopedoevoor de jeugd. dt.1. Kunnen w. van de wind Ieven1I LanUlarn rooks; no.u Rotonde ; als morgen de auto eens louverdwijnen Vulkanen Zee. De Wo,ldwal eh Rapport. IEnefg,eproblemen + oploss,ngen) Elektricilailseenlrale. Aardgas. Stu...dammen, Atoomeflt"g, e Aardolie en aardgas. Wat a,k,achtcent' 8res Eleklrierteit. Volgooien mevlouw ~ S ignatuur J.538-Ba.-lI11 J.653 Bru l /b J.666-E1e lib J Gre-1/a J.644-Gre-tla J KlO-l J KIo l /a J.644-KlO-l /a J Mal-tle J.S32 Mou l J.S32 New 1/a J.655-Not-1 J.040-0nz I,,11/a J.644 0ra 1 /a J.614 Vre-1/a J.651-Woo- l / a J.568 Ze-Z Nederland ~a'slop l een probleem (Zoutkoepels! Mayday Mayday, de diep~rieshel onlploft. ILNGI o u e lijij' is sa meng.steld door de " Onderw ;js m. diathn kdienijt" UnI. eentr. SehoolbibiliolhtHIkl. K.ilerIJg.acht 444. Am IJt. rdam.