EINDRAPPORT BEHOEFTEONDERZOEK NAAR INSTELLINGS- OVERSTIJGENDE DIENSTVERLENING VOOR OPEN EN ONLINE ONDERWIJS

Transcriptie

1 EINDRAPPORT BEHOEFTEONDERZOEK NAAR INSTELLINGS- OVERSTIJGENDE DIENSTVERLENING VOOR OPEN EN ONLINE ONDERWIJS

2 INHOUD VOORWOORD 3 1. MANAGEMENT SAMENVATTING 4 2. INLEIDING 6 3. ONDERZOEKSVRAAG 7 4. OPZET ONDERZOEK ONDERZOEK OPEN EN ONLINE ONDERWIJS OPZET BEHOEFTEONDERZOEK OPEN SPACE SESSIE VERDIEPENDE WORKSHOPS RESULTATEN RESPONDENTEN RESULTATEN OPEN SPACE SESSIES RESULTATEN VERDIEPENDE WORKSHOPS LEARNING COMMUNITIES HET BESCHIKBAAR MAKEN EN VINDEN VAN ONLINE LEERMATERIAAL (GIVE & TAKE) STUDENTENDOSSIER ADVISERING NAWOORD ONDERZOEKERS SURFNET BIJLAGEN 26 BIJLAGE 1: DEELNEMENDE ORGANISATIES 26 BIJLAGE 2: AANPAK OPEN SPACE SESSIE 27 BIJLAGE 3: NIET VERDIEPTE BEHOEFTEN 28 BIJLAGE 4: OBSERVATIES ONDERZOEKERS 30 Van Aetsveld in opdracht van SURFnet, juli 2015

3 VOORWOORD Al enkele jaren gaan ontwikkelingen op het gebied van open en online onderwijs snel. Lag de focus aanvankelijk op het open delen van leermaterialen, later kwamen daar open beschikbaar maken van cursussen, inclusief activiteiten als toetsing en uitreiken van certificaten bij succesvolle deelname, bij. Meer en meer staat open en online onderwijs op de bestuursagenda van instellingen voor hoger onderwijs. SURFnet (en haar voorloper SURF) speelt in deze ontwikkelingen een rol die gekarakteriseerd kan worden als enerzijds stimuleren en informeren en anderzijds realiseren van instellingsoverstijgende dienstverlening. Het voorliggende initiatief past binnen deze traditie. Om te kunnen bepalen aan welke dienstverlening van SURFnet behoefte is, is dit onderzoek uitgevoerd. Hierbij zijn met name stakeholders op operationeel niveau van onderwijsinstellingen aan bod gekomen: docenten, onderwijsondersteuners, ICT experts en last but not least studenten. En in de geest van het onderwerp werd een open aanpak gehanteerd. In een drietal Open Space sessies was deelname vrij voor iedere belangstellende en stelden de deelnemers zelf de agenda vast. Ondanks deze brede aanpak, wat potentieel kon resulteren in een grote divergentie aan onderwerpen, kwam een drietal onderwerpen steeds terug in de sessies. Voor mij, als pleitbezorger voor openheid in onderwijs, was de grote belangstelling voor open delen van leermaterialen een mooi resultaat van dit onderzoek. Dit past ook mooi bij de onlangs gepresenteerde strategische agenda HO2025 van minister Bussemaker. In die agenda wordt de ambitie verwoord dat in 2025 alle docenten aan Nederlandse HO-instellingen hun onderwijsmateriaal open beschikbaar stellen (Open Access Hoger Onderwijs) en dat we daarmee een voortrekkersrol in de wereld vervullen. Top-down ambitie en bottom-up wensen komen dus mooi samen: een betere basis om hierin stappen te zetten is bijna niet mogelijk! Als stakeholder in het hoger onderwijs ben ik blij met de resultaten van het voorliggende onderzoek. Ik hoop dat de energie die aanwezig was tijdens de sessies aanwezig zal blijven bij de planning en uitvoering van activiteiten om de in dit onderzoek geformuleerde wensen te realiseren. Vanuit mijn rol wil ik bijdragen aan realisatie van de ambities en ik hoop ook op veel medewerking van alle hogeronderwijsinstellingen in Nederland, zodat open onderwijs kan waarmaken waar het uiteindelijk over gaat: bijdragen aan onderwijs van topkwaliteit. Robert Schuwer Lector OER Fontys Hogeschool ICT en voorzitter SIG Open Education Eindrapport 3

4 1. MANAGEMENT SAMENVATTING Voor u ligt het eindrapport van het behoefteonderzoek naar instellingsoverstijgende dienstverlening voor Open en Online Onderwijs. Dit behoefteonderzoek is uitgevoerd in het kader van het project Open en Online Onderwijs van SURFnet. Het project Open en Online Onderwijs heeft als doel hogeronderwijsinstellingen in staat te stellen om Open en Online Onderwijs te integreren in hun onderwijsaanbod. Dit behoefteonderzoek is een verkenning van de huidige stand van zaken van de wensen die onderwijsinstellingen hebben ten aanzien van instellingsoverstijgende dienstverlening. De centrale vraag van het behoefteonderzoek luidde: Welke gezamenlijke behoefte is er aan instellingsoverstijgende dienstverlening op het gebied van open en online onderwijs? Aanpak Om tot een antwoord op deze vraag te komen, is een brede verkenning uitgevoerd. Gekozen is voor een creatieve aanpak waarbij in drie afzonderlijke Open Space sessies een groot aantal (in totaal 75) relevante professionals van diverse onderwijsinstellingen van MBO, HBO en universiteiten is betrokken. De Open Space sessies leverden een breed scala aan behoeften op die leven bij de professionals van onderwijsinstellingen: van learning analytics en serious gaming tot de juridische aspecten van het delen van onderwijsmaterialen. De drie meest genoemde/meest kansrijke thema s werden verder uitgewerkt in verdiepende workshops, te weten: Learning communities In het onderzoek kwam naar voren dat er behoefte is aan learning communities waar kennis, informatie en ervaring over Open en Online Onderwijs gedeeld kunnen worden. Daarnaast werd de wens uitgesproken om qua ordeningsvorm meer aan te sluiten bij de onderwijskundige vakgebieden. Beschikbaar maken en vinden van online leermateriaal Het verder ontwikkelen van het gepersonaliseerd onderwijs steunt sterk op de aanwezigheid van open en online leermateriaal. Dit materiaal moet allereerst beschikbaar worden gesteld. Vervolgens moeten de student en docent het (geverifieerde) leermateriaal snel kunnen vinden in één portal, met behulp van goede metadatering en integratie met digitale leer- en werkomgevingen. Een belangrijke randvoorwaarde hiervoor is een breed scala aan standaarden, onder andere met betrekking tot toegang en uitwisseling. Studentendossier en het EDU-account Uit het onderzoek blijkt de behoefte om studenten meer te faciliteren in het kunnen studeren bij de verschillende instellingen. Vanuit de gedachte een leven lang leren is de verwachting dat studenten steeds meer regie gaan voeren over hun eigen leerproces. Deze gedachte heeft zich vertaald naar een behoefte aan een erkend digitaal studentendossier, waarin de credentials van al het gevolgde onderwijs vastgelegd worden. Dit kan verder ondersteund worden door een instellingsonafhankelijk EDU-account waarmee de student op verschillende leerplatformen en systemen zou kunnen inloggen.

5 Positieve reacties Deelnemers hebben zeer positief gereageerd op het initiatief van SURFnet om een behoefteonderzoek uit te voeren. Professionals en instellingen geven aan dat de tijd rijp is om Open en Online Onderwijs verder te integreren in het onderwijsaanbod. Tevens gaven deelnemers aan dat het belangrijk is om nu meer instellingsoverstijgende dienstverlening te ontwikkelen en te implementeren. Hiervoor ligt een belangrijke rol voor SURFnet als spin in het web, samen met de onderwijsinstellingen zelf en diverse andere partijen (zoals DUO, Kennisnet, Studiekeuze123, LsvB en ISO). De volgende aanbevelingen worden gedaan om hierin de volgende stap te zetten: Ontwerp een gezamenlijke visie voor Open en Online Onderwijs. Ga op basis van de gezamenlijke visie en roadmap stap voor stap realiseren. Werk veelbelovende ideeën uit in een business case en bepaal de haalbaarheid en toegevoegde waarde van de dienstverlening. Betrek professionals en instellingen in een vroeg stadium en bouw samen aan diensten die helpen Open en Online onderwijs in het onderwijsaanbod te integreren. Vervolg SURFnet combineert de resultaten van dit behoefteonderzoek met de inzichten die een parallel uitgevoerde deskresearch naar Open Educational Resourses (OER) en Massive Open Online Courses (MOOC) platformen in het binnen- en buitenland heeft opgeleverd. Deze twee deelonderzoeken leiden tot aanbevelingen voor vervolgstappen voor instellingsoverstijgende dienstverlening op het gebied van Open en Online Onderwijs. Eindrapport 5

6 2. INLEIDING Achtergrond behoefteonderzoek Het project Open en Online Onderwijs is onderdeel van het innovatieprogramma Onderwijs op Maat van SURFnet. Met Onderwijs op Maat draagt SURFnet bij aan de ambitie van instellingen voor hoger onderwijs om gepersonaliseerd en flexibel onderwijs aan te bieden dat zo goed mogelijk aansluit bij de leerbehoeften van de individuele student. Het project Open en Online Onderwijs is erop gericht om instellingen in staat te stellen open en online onderwijs te integreren in hun onderwijsaanbod. Dit draagt bij aan het verbeteren van de kwaliteit, toegankelijkheid en doelmatigheid van het hoger onderwijs en het verbeteren van het studiesucces. Ontwikkelingen Open en Online Onderwijs heeft de afgelopen jaren een sterke ontwikkeling doorgemaakt. Over 10 jaar leren we overal en wanneer we willen: 24x7 open en online. Geen droom, maar werkelijkheid. De techniek is er al en de kans om dit te integreren in het onderwijs ook. Steeds meer onderwijs wordt online aangeboden, onder andere in de vorm van MOOC s. Welke tools en dienstverlening hebben MBO-instellingen, hogescholen en universiteiten nodig om aan de slag te gaan? En hoe kan SURFnet instellingen faciliteren in dit proces? Om een antwoord te krijgen op deze vragen besloot SURFnet een verkennend onderzoek uit te voeren naar Open en Online Onderwijs. Een belangrijk onderdeel hiervan is het behoefteonderzoek onder instellingen, studenten, docenten en specialisten in het werkveld. Dit rapport beschrijft de uitkomst van het behoefteonderzoek. Hierin wordt verslag gedaan van de behoeften die tijdens het onderzoek zijn geuit vanuit de instellingen. Er zijn geen interpretaties en analyses van de verkregen data gedaan. Daarnaast voert SURFnet een deskresearch uit naar bestaande dienstverlening ten aanzien van OER en MOOC s. Aansluitend aan het behoefteonderzoek vindt een integratie plaats van het behoefteonderzoek en deskresearch. Ook worden er analyses en interpretaties van de verkregen data gemaakt. Deze integratie moet antwoord geven op de vraag: Op welke manier kan worden voorzien in de behoefte aan (instellingsoverstijgende) dienstverlening, die wenselijk/zinvol wordt geacht? In hoeverre is het zinvol en mogelijk dat SURFnet de betreffende dienstverlening: Zelf (door-)ontwikkelt (al dan niet op basis van bestaande structuren/bestaande dienstverlening). Onder gunstige voorwaarden inkoopt bij marktpartijen?

7 3. ONDERZOEKSVRAAG Zoals in de inleiding is aangegeven, richt het behoefteonderzoek zich op de vraag naar de behoefte voor instellingsoverstijgende dienstverlening vanuit SURFnet. De onderzoeksvraag van dit behoefteonderzoek is daarom als volgt geformuleerd: Welke gezamenlijke behoefte is er aan instellingsoverstijgende dienstverlening op het gebied van open en online onderwijs? Bij het onderzoek is uitgegaan van de volgende definities voor Open en Online Onderwijs. Deze zijn opgesteld op basis van het begrippenkader van SURFnet (dd. 21 mei 2015) 1. Open en online onderwijs: Gratis beschikbaar, open in tijd en plaats open voor bewerking en vrij toegangkelijk. Gratis beschikbaar: voor iedereen met internettoegang. En als het onderwijs onderdeel is van regulier onderwijs wordt er geen extra collegegeld gevraagd. Open in tijd en plaats: De student volgt onderwijs op een eigen gekozen moment en locatie. Open voor bewerkingen: Doordat leermateriaal wordt gepubliceerd met een open licentie. Vrij toegankelijk: Er worden geen ingangseisen gesteld. Online onderwijs: Onderwijs waarbij de leermaterialen, tools en diensten volledig of voor een substantieel deel via het internet beschikbaar worden gesteld. Deze definities zijn ook benoemd in de uitnodigingen voor de Open Space sessies en dienden daarbij als basis voor de gesprekken. 1 Eindrapport 7

8 4. OPZET ONDERZOEK 4.1 Onderzoek Open en Online Onderwijs Zoals in de inleiding al is aangegeven, bestaat het totale onderzoek uit drie onderdelen: 1. Behoefteonderzoek 2. Deskresearch 3. Synthese Het eindresultaat van het behoefteonderzoek is dit rapport geeft de resultaten weer van deel 1, het behoefteonderzoek. 4.2 Opzet behoefteonderzoek Van Aetsveld heeft de uitvoering van het behoefteonderzoek op zich genomen. Er is gekozen om een creatieve aanpak te hanteren, waarbij het betrekken van zoveel mogelijke relevante professionals van onderwijsinstellingen het primaire doel was. Om dit te faciliteren zijn de volgende activiteiten georganiseerd: 1. Drie Open Space sessies 2. Drie verdiepende workshops Van Aetsveld heeft gekozen voor deze onderzoeksvorm, om ervoor te zorgen dat: Er geen beperking was om behoeften te uiten. Door een open vraagstelling was het mogelijk dat alle mogelijke behoeften die er zijn, werden geuit. Ook behoeften waar SURFnet mogelijk niet aan had gedacht. Op elkaars ideeën kon worden doorgebouwd door deelnemers. In dialoog konden op die manier concrete beelden ontstaan over gewenste diensten. Helder zou worden bij wie welke behoeften aanwezig zijn en welke behoeften het sterkst zijn. In de zes genoemde sessies was het mogelijk met diverse mensen van verschillende onderwijs-instellingen in Nederland in gesprek te gaan. Mensen met diverse functies en achtergronden in het onderwijs waren aanwezig. In paragraaf 5.1 zijn de verschillende functies van de respondenten gespecificeerd. Van Aetsveld heeft als onafhankelijke partij ook gebruik gemaakt van observaties als onderzoeksmethode. Hierdoor kon neutraal en beschouwend naar de verschillende sessies gekeken worden (zie bijlage 4). Daarnaast bood deze brede aanpak een goede gelegenheid om nieuwe contactpersonen te betrekken bij dit thema, van buiten de bestaande overleggroepen. Via Van Aetsveld is hier vorm aan gegeven door ook respondenten uit hun netwerk uit te nodigen. Daarnaast wilde SURFnet het MBO meer betrekken bij het onderzoek in samenwerking met SAMBO-ICT. Ook hier is gehoor aan gegeven.

9 4.3 Open Space sessie Een Open Space sessie is niet voor iedereen een bekend fenomeen. Om deze reden volgt hieronder een toelichting. Open Space is een creatieve werkvorm om met een grote groep mensen in dialoog te gaan. Het karakter van dit soort sessies is dat het open is. Zo maken bijvoorbeeld de deelnemers zelf hun agenda. Hierdoor komen onderwerpen aan bod die de deelnemers zelf belangrijk vinden en ontstaat energie om open met elkaar in gesprek te gaan. Deelnemers met verschillende achtergronden zijn gewenst waardoor men elkaar versterkt met visie, vernieuwing en standpunten. Er wordt geen selectie gemaakt van deelnemers. Iedereen van de doelgroep waarvoor een Open Space wordt gehouden, is welkom. Open Space is een kleine 20 jaar geleden ontstaan, toen enkele consultants na hun jaarlijkse conferentie stonden na te praten. De algemene conclusie was dat de lezingen best interessant waren, maar dat ze het meeste hadden gehad aan de koffiepauzes. Het jaar daarna besloot men Uitnodiging Open Space om geen lezingen meer te organiseren, maar de hele conferentie als één grote koffiepauze op te zetten. En daarmee was de basis voor Open Space gelegd. De afgelopen 15 jaar is Open Space verder ontwikkeld tot een eenvoudig, maar krachtig gereedschap, dat momenteel in ruim 60 landen wordt toegepast. Zowel bij de overheid en not-for-profit organisaties als in het bedrijfsleven. Iedereen die wel eens een vergadering of bijeenkomst heeft georganiseerd, kent het probleem. Om de zaken vlot voor elkaar te kunnen krijgen, zou je het liefst zo min mogelijk mensen willen uitnodigen. Maar om ervoor te zorgen dat alle betrokkenen zich ook inderdaad betrokken voelen, zou je eigenlijk iedereen mee moeten laten praten. Allerlei andere vormen zijn ook denkbaar zoals het houden van een enquête of het afnemen interviews. Maar steeds doet zich hetzelfde probleem voor: of je praat met een beperkt aantal mensen of het is slechts eenrichtingsverkeer. Een Open Space Sessie is goed in te zetten wanneer bijvoorbeeld: Grote groepen mensen betrokken zijn (van 10 tot 1000 deelnemers) Complexe problemen aan de orde zijn Vernieuwende oplossingen nodig zijn Openlijke of verborgen conflicten spelen Draagvlak van groot belang is De deadline voor een oplossing gisteren was. Eindrapport 9

10 Deelnemers worden uitgenodigd om te komen als het thema ze aanspreekt; deelname is altijd op basis van vrijwilligheid. In de uitnodiging staat verder dat het succes van de bijeenkomst staat of valt met eigen inbreng. Bij Open Space staan passie en eigen verantwoordelijkheid centraal. Om het proces zuiver te houden, is het belangrijk dat een Open Space sessie wordt geleid door een ervaren begeleider die buiten de organisatie staat. In bijlage 2 is te lezen hoe een Open Space sessie inhoudelijk eruit ziet en welke principes eraan ten grondslag liggen. Er is gekozen om de 3 Open Space sessies op drie verschillende dagen te organiseren om zoveel mogelijk potentiële deelnemers de gelegenheid te geven om te participeren in het behoefteonderzoek. 4.4 Verdiepende Workshops De Open Space sessies leverden een schat aan informatie op, uiteenlopend van concrete ideeën en plannen tot toekomstdromen. Na afloop van de Open Space sessies werden deze beelden gedeeld met de opdrachtgever van het onderzoek, de projectleider Open en Online onderwijs en enkele andere betrokkenen vanuit SURFnet in een gezamenlijke sessie. Zij kozen samen drie onderwerpen om verder te verkennen in de verdiepende workshops. Bij de keuze voor de onderwerpen waren de bepalende criteria: Hoe vaak een behoefte genoemd was in de Open Space sessies. In hoeverre behoeften al in andere (deel)projecten van bijvoorbeeld het programma Onderwijs op Maat opgepakt worden. In hoeverre de behoeften aansluiten bij de (mogelijke) dienstverlening van SURFnet. Vervolgens zijn uitnodigingen voor de verdiepende workshops verstuurd aan alle aanwezigen tijdens de Open Space sessies. In deze verdiepende workshops zijn de ideeën, oplossingen, denkrichtingen en dromen betreffende deze drie onderwerpen concreter gemaakt. De volgende vragen zijn daarin behandeld en beschreven: Hoe ziet de wereld eruit als we jouw i dee of oplossing gaan uitvoeren? Omschrijf je droom eens? Wat is daar dan voor nodig, op lange termijn en op korte termijn? Juist in de interactie tussen de mensen ontstaan de beste ideeën, zegt onderzoeksleider Harry Rorije van Van Aetsveld. Tevens ontstaat hierbij sneller draagvlak voor innovaties. De andere kant van Open Space is dat er weinig ruimte bestaat om de inhoud van de sessie te regisseren. Dat maakt een Open Space sessie doorgaans ook spannend. Het is mooi om te zien dat SURFnet met de keuze voor Open Space de ruimte heeft gegeven om deelnemers zelf te laten bepalen waar de discussie over zou moeten gaan. Op die manier kom je erachter wat er echt leeft bij de (vertegenwoordigers van de) doelgroep en waar de behoefte ligt.

11 Eindrapport 11

12 5. RESULTATEN 5.1 Respondenten Aan de Open Space sessies van 26 mei, 29 mei en 3 juni 2015 namen ruim 75 mensen deel. Onderstaande figuur is een weergave naar functie. In bijlage 1 staat het overzicht van de instellingen waar de aanwezigen bij aangesloten zijn. Student 12% Docent 16% Beleid 28% Management 16% Adviseur 7% ICT 21% figuur 1: Verdeling aanwezigen Tijdens de verdiepende workshops van 24 juni en 29 juni en 3 juli waren 24 mensen aanwezig, gelijkmatig verdeeld over de drie workshops. Ook hier was een diversiteit aan functies te zien, wederom van verschillende onderwijsinstellingen (MBO, HBO en universiteiten). Het ging hierbij om docenten, projectleiders, beleidsadviseurs, informatiespecialisten en enkele studenten. Verder waren medewerkers van enkele ondersteunende organisaties (zoals Studiekeuze123, Studielink) uitgenodigd en aanwezig. Hoewel de nodige inspanning is verricht om veel deelnemers uit het MBO te betrekken bij het behoefteonderzoek, is het MBO minder sterk vertegenwoordigd in het behoefteonderzoek dan het hoger onderwijs.

13 5.2 Resultaten Open Space sessies Tijdens de Open Space sessie konden de deelnemers bij de start van de sessie zelf bepalen welk thema of idee ze wilden bespreken binnen het kader van de instellingsoverstijgende dienstverlening voor open en online onderwijs. De meeste gesprekken en discussies verliepen enthousiast, geïnspireerd en gedreven. Ook na de sessies werd door sommigen nog enthousiast doorgesproken en gediscussieerd over de onderwerpen uit de betreffende sessie. Enkele citaten van deelnemers: Wat fijn om in een dergelijke omgeving te kunnen praten over de ontwikkelingen in ons beroep die zo bijdragen aan de vernieuwing. Goed om te merken dat we niet de enige hogeschool zijn die stoeien met deze uitdagingen. Fijne sfeer, vol energie! Inspirerend! Deze sessie ís al onderdeel van het veranderproces. De meest voorkomende agendapunten tijdens de Open Space sessies waren de volgende: Learningcommunity online en open onderwijs Online portal Educational Resources en MOOC s Ratingsysteem content MOOC- Platform voor NL Adviseren en faciliteren bij de transformatie Community en repository vak/domeingericht Adviesdienst en proeftuin leerplatforms Juridisch advies over gebruik/ delen materiaal Learning analytics Samen Serious Games ontwikkelen Repository OER Eenvoudige toegang: EDU-account Erkenning. Digitaal studentendossier Standaard voor uitwisseling Eindrapport 13

14 Sommige punten kwamen in elke Open Space sessie aan bod (zoals learning community) en sommige werden slechts enkele keren genoemd. Zoals eerder vermeld werd na afloop van de drie Open Space sessies door SURFnet en Van Aetsveld in een gezamenlijke bijeenkomst bepaald welke drie (overkoepelende) thema s verder uitgediept dienden te worden in de workshops. Vanuit SURFnet waren naast de projectmanager Open en Online Onderwijs en community manager ook productmanagers, teamleiders en vendor management aanwezig. Sommige beelden, observaties en ideeën werden herkend, andere ideeen uit de open space sessies bleken voor deze groep nieuw te zijn. Enkele onderwerpen die werden genoemd, worden reeds in een ander onderdeel van het programma Onderwijs op Maat uitgewerkt, zoals de thema s Learning Analytics en leerplatforms. Er is om deze reden gekozen deze in dit onderzoek niet verder uit te diepen. Uiteindelijk werden de onderstaande drie thema s uitgekozen voor de verdiepende workshops. De resultaten van die workshops zijn te lezen in het volgende hoofdstuk. Omdat de term advisering wel in veel gesprekken en thema s naar voren kwam, wordt in dit rapport in paragraaf 5.4 hieraan nog specifiek aandacht besteed. In bijlage 3 worden de trefwoorden beschreven die genoemd zijn in de Open Space sessies bij de ideeën en behoeften die niet in een verdiepende workshop zijn behandeld. 5.3 Resultaten Verdiepende workshops De onderwerpen van de verdiepende workshops waren: 1. Learning Communities (5.3.1) 2. Het beschikbaar maken en vinden van online leermateriaal (Give & Take) (5.3.2) 3. Het digitaal studentdossier (5.3.3) Het tweede onderwerp (Give & Take) is een samenvoeging van enkele aan elkaar gerelateerde onderwerpen, te weten: Online portal Educational resources en MOOC s Rating systeem content Repository OER Standaard voor uitwisseling In de volgende paragrafen worden de resultaten van de drie workshops besproken. Per workshop wordt hierbij steeds een inleiding en een toelichting van de stand van zaken gegeven. Vervolgens wordt de reeds genoemde gemeenschappelijke droom van de groep aanwezigen beschreven. Tot slot wordt beschreven wat nodig is om op korte en langere termijn om deze droom (deels) te kunnen realiseren.

15 5.3.1 Learning communities Introductie Enkele citaten deelnemers: Samenwerking wordt steeds belangrijker Zo goed om te horen dat er al zoveel op bij het vernieuwen en verbeteren van het het gebied van techniek voorhanden is. onderwijs. We zijn niet meer alleen vanuit Het verbaast me dat de gesprekken zo onze eigen context (klas, vakgroep, weinig over techniek gaan en veel meer instelling, regio, land) bezig met onderwijs. over samenwerking en het omgaan met We maken als geheel het onderwijs beter veranderingen. om de generatie na ons verder te helpen. Bijzonder om te horen dat mijn collega-deelnemer aan deze workshop precies We werken samen om het best mogelijke onderwijs te creëren. Communities zijn met hetzelfde project bij haar instelling een belangrijk middel hierin. bezig is als ik. Volgende week gaan we gelijk met elkaar om tafel om te kijken Een (learning) community is een gemeen - wat we van elkaar kunnen leren. schap waarin betrokkenen samenwerken, Opvallend zeg: Onze dromen verschillen leren, denken en ontwikkelen. Een digitaal niet zoveel van elkaar! platform voor uitwisseling van kennis, content van peers, kan een welkome anvulling zijn. Volgens Hord (1997) 2 is er een aantal randvoorwaarden nodig wil een Learning Community effectief zijn. Belangrijk is dat er draagvlak, gezamenlijke creativiteit, gedeelde waarde en visie aanwezig is. Een learning community kan een krachtig middel zijn om effectief samen te werken. Via diverse kanalen kan expertise uitgewisseld worden, waardoor het lerend vermogen van de deelnemers groeit. Stand van zaken Rondom netwerkend leren over open en online onderwijs zijn al diverse communities actief in Nederland. Zo zijn er de Special Interest Groups 3 (SIG s) van SURF, bijvoorbeeld over de thema s Open Education en over Media en Education. Hierbij zijn diverse professionals vanuit onderwijsinstellingen betrokken om kennis en ervaringen te delen. De SIG s worden ondersteund door het online communityplatform SURFspace. Learningcommunity Hier kunnen niet alleen SIG-leden, maar alle medewerkers van onderwijsinstellingen kennis uitwisselen over ICT thema s. SURF biedt het professionalise- onderwijs online en open ringsprogramma SURFacademy 4 aan, waar medewerkers uit onderwijsinstellingen kennis delen over ICT thema s in onderwijs en onderzoek. Het programma wordt voor en door medewerkers uit onderwijsinstellingen aangeboden. Naast de workshops, seminars en schools binnen SURFacademy organiseert SURF jaarlijks een aantal grote conferenties, waaronder Dé Onderwijsdagen en HO-Link 6. 2 Hord, S. M. (1997), Professional Learning Communities Eindrapport 15

16 In samenwerking met Ministerie van OCW organiseert SURFnet de stimuleringsregeling Open en Online Onderwijs 7. Hierbij ontvangen geselecteerde projecten bij hogeronderwijsinstellingen een subsidie om te experimenteren met open en online onderwijs. De kennis en ervaring die zo wordt opgedaan wordt weer gedeeld op landelijk niveau. Buitenlandse voorbeelden van learning communities zijn het Amerikaanse platform Merlot II van California State University 8, Open Education Europa 9, gesteund door de Europese Commissie, P2PU 10 en OpenStudy 11. Dit zijn grote platforms, waar kennis en leermateriaal toegankelijk is. Het Emerge consortium 12 dat een regionale (Leiden, Delft en Den Haag) insteek heeft, is een ander Nederlands voorbeeld van een samenwerkingsverband. Welke behoeftes zijn genoemd? Algemene Learning community Open en Online Onderwijs (OOO) Door de deelnemers van de sessies is de behoefte genoemd aan een doorontwikkeling van de huidige learning communities over Open en Online Onderwijs. Hierin kan kennis, informatie en ervaringen worden gedeeld. Ook worden daar best practices uitgewisseld, waardoor deelnemers van elkaar kunnen leren. In aanvulling op het huidige aanbod wordt met name gevraagd om meer professionals in het onderwijs te bereiken. Dus niet alleen ICT ers, maar vooral ook docenten en onderwijsvernieuwers. Daarnaast is de wens uitgesproken een overzicht te hebben van contactpersonen die zich bezighouden met specifieke thema s op het gebied van open en online onderwijs, waardoor mensen elkaar makkelijker vinden (verwijsfunctie). Inhoudelijk moet deze community docenten helpen online onderwijs te maken. Dit door middel van tips en tricks (toolkit). Vakinhoudelijke Learning communities Een andere behoefte is die aan domein- of vakgerichte communities voor docenten. Dit zijn communities waar docenten van één bepaald vakgebied met elkaar inhoudelijk kunnen samenwerken, gezamenlijk onderwijsmateriaal kunnen ontwikkelen of uitwisselen en hun kennis en ervaringen kunnen delen. De balans tussen halen en brengen van kennis is erg belangrijk voor het slagen van de community. Dit zou bewaakt moeten worden door de faciliterende partij en de community zelf. Tevens is de behoefte genoemd om elkaar zowel online als offline (fysiek) te ontmoeten. Deelnemers kunnen lokaal met elkaar afspreken, waardoor reisafstand beperkt blijft. Hierin kunnen best practices worden gedeeld die in de praktijk zijn toe te passen. Dit kan aan de hand van het TPACK model 13 worden gedaan. Hierin wordt stilgestaan bij de combinatie: content, didactiek en

17 techniek. Ook nationaal en internationaal zijn er bijeenkomsten waar men elkaar kan ontmoeten. Een community kan worden ondersteund door een digitaal platform. Als docent (of expert in ICT in het onderwijs) moet je hierin je eigen plekje krijgen, waar je eigen materiaal kunt opslaan. Een wens is verder om je te kunnen abonneren op favorieten van peers en om een vraag-enantwoord gedeelte op te nemen. Om deze reden is het aansluiten van experts of adviseurs een belangrijke factor in een dergelijke community. Aangegeven werd dat het op dit moment voor docenten moeilijk is overzicht te hebben over de ontwikkelingen op het gebied van Open en Online Onderwijs. Domein-/vakgerichte communities kunnen de open en online wereld overzichtelijker maken voor docenten. Instellingsoverstijgend Er is een duidelijke vraag naar een coördinerende partij die de kennisdeling instellingsoverstijgend faciliteert en stimuleert, waardoor niet elke instelling voor zichzelf zaken ontwikkelt (hetgeen SURFnet nu in feite doet, maar wat misschien onvoldoende bekend is). Deelnemers gaven aan dat het goed is als ook vanuit de politiek een extra oproep komt te kiezen voor open en online onderwijs. De verwachting is dat bestuurders dan samen opdracht kunnen geven tot gezamenlijke curriculumontwikkeling op bepaalde vakgebieden en dit zouden kunnen faciliteren met een gezamenlijk budget voor relatief dure leermiddelen, die in co-creatie ontstaan, waardoor efficiëntievoordeel ontstaat. Dit voordeel steunt docenten om meer te gaan werken in communities. Ook is de behoefte genoemd een partij te hebben, die instellingen kan verbinden en veranderkundig aan de slag gaat om ook de onderstroom te betrekken. Met onderstroom wordt bedoeld de groep mensen (veelal van de werkvloer) die meestal niet in de positie zijn hun mening/wensen/ideeën te uiten. Dit kan door reuring te creëren, interactie en communicatie te stimuleren en drempels (grenzen tussen instellingen) weg te nemen. Meerdere deelnemers geven aan dat ze graag meer internationaal samen willen werken aan het verbeteren van Open en Online Onderwijs. Hierin vervagen grenzen tussen landen, regio s en instellingen. Studenten moeten altijd en overal kunnen leren op een manier die bij hen past, zowel in termen van leerstijl als wat betreft de mate van interactie en begeleiding. Instellingen zijn hierin katalysator voor het leren. De focus hierbij is niet meer op je eigen instelling of vakgroep, maar op de maximale ontwikkeling van de student! Het is belangrijk dat communicatie en interactie centraal staat en niet de techniek. Een valkuil is denken in systemen (bijvoorbeeld een platform) in plaats van communities. Netwerkend leren een boost? Samenvattend komen de volgende te ontwikkelen initiatieven naar voren uit het onderzoek. SURFnet kan hierin een stimulerende en faciliterende rol spelen. 1. Versterk de algemene community Open en Online Onderwijs. Er is nog veel te ontwikkelen op dit gebied. Zoals al eerder beschreven, bestaat de behoefte om kennis te delen, elkaar te ontmoeten en te inspireren. De SIG Open Education bestaat reeds. Het (door)ontwikkelen van een landelijke community (met o.a. regionale activiteiten) kan in deze behoefte beter voorzien. De SIG Open Education kan dan als een spin in het web met alle lokale en regionale communities contact houden en samenwerken. Eindrapport 17

18 2. Ondersteun instellingen en docenten met het ontwikkelen van lokale learning communities. Bij docenten is een duidelijke behoefte om deel te nemen aan learning communities. Het is interessant te onderzoeken hoe dit ook op lokaal niveau kan worden gestart. Wellicht kan SURFnet initiëren, faciliteren, samenbrengen en aanjagen. Belangrijk punt dat deelnemers in het onderzoek aangeven is de behoefte elkaar ook persoonlijk te ontmoeten. 3. Breng instellingsoverstijgend samenwerken/interactie verder op gang. Het is overduidelijk dat er behoefte is instellingsoverstijgend te werken, te denken en te ontwikkelen. Er zijn echter verschillende barrières (o.a. politiek, belangen, financiën, tijd). SURFnet kan als onafhankelijk partij enkele barrières helpen slechten en impulsen geven samen te gaan werken. 4. (help bij) Starten domein-/vakgerichte communities. De docenten en medewerkers zijn vaak gedreven vanuit hun oorspronkelijke professie. De passie die ze hebben voor het lesgeven en opleiden van studenten bindt hen en versterkt de samenwerking. Docenten geven aan dat het niet gemakkelijk is een domein-/vakgerichte community te starten en draaiende te houden. Hierbij kan hulp worden geleverd vanuit SURFnet, middels initiëring en aanjagen Het beschikbaar maken en vinden van online leermateriaal (GIVE & TAKE) Introductie De afgelopen jaren hebben er al vele technologische ontwikkelingen plaatsgevonden, die het delen en gebruiken van Open en Online leermiddelen vanuit Repository technisch oogpunt mogelijk maken. De technische basis lijkt aanwezig te zijn, OER zo bleek ook uit de Open Space sessies. In deze sessies werd aangegeven dat de huidige basis echter nog niet zo goed is dat het delen en vinden van leermiddelen gemakkelijk gaat en vriendelijk in Standaard gebruik is. Juist dit aspect werd in de Open Space aangegeven als verbeterpunt benoemd. De aanwezige docenten geven aan dat ze vanuit hun primaire voor uitwisseling taak opleiden het onderwijs verder willen ontwikkelen, studenten motiveren en zorgdragen voor een verder gepersonaliseerd onderwijs. Technische hulpmiddelen moeten worden geïntegreerd in de werkwijze van docenten en studenten. Deze moeten zo eenvoudig mogelijk in gebruik zijn en efficiënt in te zetten, zonder veel extra handelingen van de docent en student. Dit vraagt op technisch vlak om een doorontwikkeling van ICT middelen, standaardisatie en samenwerking tussen verschillende instanties. Zeker in een wereld waar heel veel leermiddelen aanwezig zijn, maar toch nog zo moeilijk kunnen worden gevonden. Stand van zaken Het deskresearch geeft een overzicht van enkele bestaande platforms waarop docenten leermiddelen kunnen delen. Bij veel hoger onderwijsinstellingen is een repository aanwezig (bijvoorbeeld Sharekit), waar leermiddelen in worden opgeslagen. Met harvesters (verzamelsoftware) kunnen uit verschillende repositories gegevens over leermiddelen worden verzameld en beschikbaar worden gesteld via een portal (zoals wikiwijsleermiddelenplein.nl). Ook is het mogelijk Online portal Educational Resources en MOOC s

19 via verschillende sites en portals leermiddelen te zoeken en die (handmatig) te gebruiken in de eigen digitale leer- en werkomgeving van de instelling. Echter de tijd die gepaard gaat met het delen, vinden en gebruiken van leermiddelen vinden de deelnemers van de sessie in de meeste gevallen niet opwegen tegen het zelf ontwikkelen van leermiddelen voor eigen gebruik. Vandaar Ratingsysteem content dat op dit moment weinig wordt gedeeld. Hetgeen gedeeld is, wordt weinig gebruikt, omdat het moeilijk vindbaar is en het veel tijd kost in te schatten of de leermiddelen geschikt zijn en van voldoende kwaliteit zijn. Deelnemers geven aan dat hoewel wikiwijsleermiddelenplein bedoeld was voor het gehele onderwijs in alle sectoren, het nooit aangeslagen is bij het hoger onderwijs. Behoefte De deelnemers van de sessies beschrijven de volgende behoeften: Vanuit instellingen en docenten is behoefte aan één portal met beoordeelde content door andere docenten, verschillende relevante filter-mogelijkheden (zoals domein-/vakgerichte filters) en slimme (intuïtieve) zoekmogelijkheden. Deelnemers geven aan dat belangrijk is dat de content zowel afkomstig is van onderwijsinstellingen vanuit Nederland als daarbuiten, aangezien in het buitenland veel interessante content aanwezig is. De portal moet worden opgenomen in sites/portals van diverse communities, van instellingen etc., zodat voor docenten content op een logische plek is te vinden. De portal moet kunnen worden gepersonaliseerd, bijvoorbeeld door een mijn lijst optie zoals bij Netflix of Spotify, die kan worden gedeeld met peers, vinden de deelnemers. Ook voor studenten is behoefte aan zo n portal met personalisatie-opties. De huidige vanuit SURFmarket en HBO Kennisinfrastructuur beschikbare repositorydienst (Sharekit) is met name ontwikkeld voor het delen van kennisproducten, die via de HBO-kennisbank (portal) worden ontsloten. Deelnemers geven aan dat er behoefte is om Sharekit aan te passen, zodat het eenvoudig is om leermiddelen op te nemen en te delen. Ook integratie tussen digitale leer- en werkomgevingen (DLWO s) en deze repository is gewenst. Hierdoor worden docenten niet onnodig lastiggevallen met ingewikkelde kopieerslagen. Veel HBO-instellingen en enkele universiteiten zijn lid van HBO Kennisinfrastructuur. Inmiddels zijn op vele vlakken al standaarden in het onderwijs in gebruik of in ontwikkeling die ook met betrekking tot open en online onderwijs relevant zijn. De behoefte is uitgesproken dat ook voor het gemakkelijker delen, vinden en gebruiken van leermaterialen, standaardisatie van protocollen tussen onderwijsinstellingen, leveranciers en technische middelen nodig is. Dit betreft een breed terrein van metadatering van leermiddelen tot afspraken over één leerling- en studentnummer. De insteek moet volgens de deelnemers van het onderzoek zijn, dat het docenten en studenten zo eenvoudig mogelijk wordt gemaakt om te delen, vinden en te gebruiken. Eindrapport 19

20 Gezamenlijke roadmap voor het onderwijs Op de vraag aan de deelnemers hoe kan worden gekomen tot de benodigde technische randvoorwaarden kwamen twee aspecten naar voren: Samenwerking en regie in het onderwijs, en een een goed doordacht stappenplan. De deelnemers adviseerden ervoor te waken de technische ontwikkelingen te groots en te ingewikkeld te laten worden. Volgens de deelnemers is een gezamenlijke roadmap nodig, die door meerdere partijen met elkaar wordt gecreëerd en gedragen, zoals SURFnet, DUO, SION, Studielink, Studiekeuze123, Kennisnet, Ministerie van OC&W, leveranciers van producten en anderen. De hartenkreet die hierbij werd geuit was: Zorg er telkens voor dat het perspectief van docent en student centraal blijft staan, zodat we met elkaar niet verzanden in technische discussies en onmogelijkheden Studentendossier Introductie In de Open Space sessies is gesproken over de mogelijkheid om een instellingsoverstijgend digitaal studentendossier in te richten. Hierin wordt het complete portfolio en credentials van afgeronde studie onderdelen van de student (fulltime en deeltijd) opgenomen. De deelnemers gaven aan dat dit een grote stap zou zijn in het verder flexibiliseren en personaliseren van het onderwijs. Erkenning Digitaal studentendossier Stand van zaken In het verleden zijn enkele initiatieven opgestart om te komen tot een systeem/platform, waarin het portfolio van de student kon worden vastgelegd. Hierbij is de voormalige SIG NL Portfolio betrokken geweest. Deze SIG heeft veel materiaal verzameld over internationale ontwikkelingen/ platformen, zoals Europass en Calibris. Ondanks deze inspanningen is het tot op heden in Nederland niet gelukt één digitaal erkend studentendossier of -portfolio te creëren. Er bestaat al een aantal diensten en projecten die kunnen bijdragen aan de doelstelling op landelijk niveau een digitaal erkend studentendossier te creëren: Studielink 14 biedt een landelijke infrastructuur voor het inschrijfproces. Hierin werken hogeronderwijsinstellingen samen met DUO. Studiekeuze123.nl biedt een overzicht van alle door de NVAO geaccrediteerde bachelor- en masteropleidingen en associate degrees in Nederland. De gegevens zijn afkomstig van een groot aantal bronnen, waaronder CBS, ROA, VSNU, de Vereniging Hogescholen en DUO. Kies op Maat is een samenwerkingsverband tussen een aantal instellingen. Via Kies op Maat biedt de instelling aan studenten de mogelijkheid om keuzevakken en minors te volgen over de grenzen van de eigen instelling heen. Het is een site met keuze informatie voor studenten, een set van procedures en afspraken over verrekening, inschrijfprocedures en uitwisseling van informatie. Kennisnet werkt in opdracht van SION aan een ontwerp voor een nummervoorziening die een unieke en persistente onderwijsidentiteit voor leerlingen en docenten moet kunnen leveren. SURFnet is betrokken bij dit project. 14

21 Daarnaast is er momenteel al een centraal diploma register 15, waarin alle diploma s van het hoger onderwijs worden geregistreerd. Het digitale uittreksel is een pdf document, voorzien van een certificaat. Het certificaat is het bewijs dat het document afkomstig is van DUO. Ook zijn er nog (internationale) ontwikkelingen in het gebruik van zogenaamde badges. Voor studenten is het op dit moment nog ingewikkeld om leermiddelen van verschillende instellingen te gebruiken, onderwijsmodules te volgen en aan te tonen dat deze succesvol zijn afgerond. Je kan als student MOOC s volgen op verschillende platformen. Je kunt je inschrijven bij minors van andere instellingen. Je kan switchen van een studie naar een andere, maar daar moet je als student wel heel veel moeite voor doen. Behoefte De deelnemers van de sessies geven aan dat: Er een behoefte is om studenten meer te faciliteren in het kunnen studeren bij verschillende instellingen (publiek en particulier). Vanuit de gedachte een leven lang leren is de verwachting dat studenten in de toekomst veel meer hun eigen leertraject gaan samenstellen. Deze behoefte vertaalt zich in een algemeen te gebruiken, instellingsoverstijgend EDU-account, waarmee je op allerlei leerplatforms zou kunnen inloggen en een digitaal leerdossier zou kunnen bijhouden. Hierin worden je credentials (gevolgde en afgeronde modules en opleidingen) en je eigen portfolio vastgelegd. Deelnemers geven wel aan dat het belangrijk is dat de student de regie heeft en eigenaar is van zijn/haar dossier. De behoefte bestaat dat het dossier kan worden gekoppeld met bijvoorbeeld een LinkedIn account. Een behoefte bestaat naast cijfermatige resultaten ook andere resultaten op te nemen in het leerdossier, zodat het als een soort showcase oftewel e-portfolio kan werken. Ook het opnemen van competenties en leerstijlen is een belangrijke behoefte. Dit zou dan resulteren in een situatie waarin de student met een klik op de muis zijn portfolio kan delen met een toekomstige opleidingsinstelling in plaats van de stapels papier die nu nodig zijn. Studenten benoemen de behoefte aan het centraal elektronisch kunnen vastleggen van diploma s en behaalde geverifieerde modules. Hierdoor heb je als student altijd je materiaal beschikbaar en gaat het niet meer verloren of raakt het zoek. Tevens kwam de behoefte aan toepassing van big data naar voren (die ontstaan door het verbinden en vindbaar maken van veel data). Dit kan toegevoegde waarde hebben: bijvoorbeeld door op basis van anonieme gegevens onderzoek te doen, zouden studenten op basis van een profiel een gericht studiekeuze advies kunnen krijgen. En dan niet alleen op basis van hun cijfers, maar ook op basis van andere studieresultaten en studiegedrag. Een sterke behoefte is ook om overzicht te krijgen van alle producten en ontwikkelingen die er zijn op het gebied van bijvoorbeeld studentendossiers (leerdossiers). Er is een sterke interesse om te weten wat er internationaal gebeurt op het gebied van studentendossiers en portfolio s. In welke landen zijn bijvoorbeeld systemen ontwikkeld en waar zijn ze in gebruik met eventuele ervaringen en best practices? 15 Eindrapport 21

22 Hoe verder? Door de deelnemers werden de volgende aspecten als belangrijke startactiviteiten aangegeven om een studentendossier (oftewel leerdossier) te realiseren: Het opstellen van een (maatschappelijke) business case waarin duidelijk wordt wat er voor alle stakeholders te winnen valt. Naast financiële aspecten zouden ook maatschappelijke aspecten dienen te worden uitgewerkt. Dit zou dan de meerwaarde van een dergelijk dossier kunnen weergeven. Steun zoeken bij de overheid, waarbij dit breder is dan alleen het ministerie van OCW, aangezien ook belangrijke meerwaarde kan liggen op economisch of sociaal gebied. Steun zoeken bij onderwijsinstellingen en ook bij diverse andere partijen zoals DUO, UWV, Kennisnet, SION, Studielink, Studiekeuze123, VNO/NCW, ISO en LsvB. 5.4 Advisering Door de snelle ontwikkelingen is menigeen het overzicht kwijt van wat allemaal beschikbaar is en wat er in binnen- en buitenland leeft op het gebied van Open en Online Onderwijs. Dit gaat zowel om leermiddelen, ondersteunende producten (bijvoorbeeld ELO s, repositories), juridische aspecten van het delen en gebruiken als om portals (toegangsdeuren) tot de leermiddelen. In de Open Space sessies werd dit door de deelnemers ook aangegeven. Instellingen, docenten en overkoepelende organen stoeien met de veelheid aan mogelijkheden, ontwikkelingen en producten. De gemiddelde docent en medewerker heeft zijn/haar handen al vol aan het bijhouden van alle nieuwe ontwikkelingen binnen de eigen onderwijsinstelling. Behoefte Tijdens de sessies gaf menig deelnemer aan een grote behoefte te hebben aan onafhankelijke advisering en ondersteuning op het gebied van ontwikkelingen van Open en Online Onderwijs. Naast mijn reguliere werk is het onmogelijk om alle ontwikkelingen bij te houden is een regelmatig gehoorde uitspraak. Bij navraag blijkt dat deze behoefte op velerlei gebieden ligt. De volgende gebieden voor advisering komen naar voren: Gebruik van beschikbaar open leermateriaal (o.a. tekst, beeldmateriaal, video, boeken, websites) voor de eigen te ontwikkelen cursussen. Auteursrechtelijk advies over gebruik van leermateriaal van andere onderwijsinstellingen of docenten. (Wat mag je wel of niet gebruiken? Wat zijn juridische gevolgen van eventueel verkeerd gebruik?) Implementeren van de vernieuwing binnen de instellingen, maar ook instellingsoverstijgend. Hierbij is het belangrijk om naast technische en organisatorische aspecten ook de veranderkundige aspecten mee te nemen. Aanschaffen/selecteren van hulpmiddelen voor Open en Online Onderwijs. Dit kan onder andere zijn op gebied van protocollen/standaarden en aanbestedingsregels, maar ook op kwaliteit van een tool/product en de integreerbaarheid van de eigen systemen/tools. Inrichten en gebruik van producten of informatie voor Open en Online Onderwijs, waarbij bijvoorbeeld aanpassen van werkprocessen, opslag van data, hergebruik, etc. aan de orde komen. Onafhankelijk advies bij het kiezen van elektronische leeromgevingen, waarbij onderwijs-

23 instellingen niet alleen afhankelijk zijn van de informatie die zij op internet vinden en de informatie van (commerciële) bedrijven, die gericht zijn op het aanbevelen van hun eigen producten. Informatie over use cases en best practices die bij andere onderwijsinstellingen hebben plaatsgevonden. Overzicht van welke organisatie/bedrijf wat doet en/of te bieden heeft in de markt. Organisatie van strategie workshops. Deelnemers geven aan dat ze bij de onderwijsinstellingen vaak niet de tijd hebben zaken zelf uit te zoeken rondom de innovaties op gebied van Open en Online Onderwijs. Het is ook jammer van de middelen (tijd en geld) om dit voor iedere hoger onderwijsinstelling opnieuw uit te zoeken. Een belangrijk aspect bij de advisering is het onafhankelijke karakter daarvan. Op dit moment is de advisering en ondersteuning meestal commercieel van aard. Dit maakt dat onderwijsinstellingen een onvoldoende beeld krijgen van de (on)mogelijkheden van deze producten en diensten. Juist nu in het volle spectrum van producten en diensten is de roep om onafhankelijk advies groot onder de deelnemers van de sessies. Onderwijsinstellingen willen door middel van onafhankelijk advies een beter beeld krijgen van de mogelijkheden en op grond daarvan betere beslissingen nemen over hun verbetertrajecten. Daarnaast hebben deelnemers aangegeven behoefte te hebben aan één centraal punt in Nederland om vragen te stellen over bepaalde producten, diensten en ontwikkelingen op het gebied van Open en Online Onderwijs. Soms gewoon om zich te oriënteren op een voor hun nieuwe markt of om juist meer ervaringen te horen op basis van use cases bij andere onderwijsinstellingen. Gevraagde advisering De adviesbehoefte richt zich samengevat op een aantal kerngebieden, te weten: 1. Juridische aspecten van Open en Online Onderwijs 2. Leerplatformen (DLWO/ELO s) kiezen en aanbesteden 3. Transformatie van de ICT-architectuur in de organisatie 4. Aanschaf van producten (ELO, repositories, portals) 5. Implementatiestrategie van een eventueel nieuw ontwikkelde werkwijze Deze advies behoefte is vaak voor meerdere instelling van belang, aangezien instellingen veelal met dezelfde vraagstukken zitten. Daarnaast is het van belang dat regie wordt genomen op het gebied van Open en Online Onderwijs, om zodoende goede afspraken te (gaan) maken over uitwisselingen en standaardisaties. Dit betekent dat er (centraal vanuit één overkoepelende instantie) moet worden getrokken aan deze standaardisatie volgens de deelnemers. Zo niet, dan vrezen zij dat diverse lokale ontwikkelingen in de toekomst niet of minder goed aansluiten bij landelijke of internationale ontwikkelingen. Eindrapport 23

24

25 Voor SURFnet ligt hier een mooie kans, aldus deelnemers aan de Open Space sessies en de workshops. Door haar centrale rol in het huidige veld, de aanwezige kennis en haar krachtige infrastructuur kan SURFnet de onderwijsinstellingen prima faciliteren en ondersteunen bij toekomstige ontwikkelingen. Eindrapport 25

26 6. NAWOORD 6.1 Onderzoekers In de afgelopen maanden is onder hoge tijdsdruk het behoefteonderzoek naar dienstverlening rondom Open en Online Onderwijs door SURFnet en Van Aetsveld uitgevoerd. De planning had een harde deadline, dus veel ruimte was er niet. Veel docenten en medewerkers van onderwijsinstellingen zijn op het eind van het schooljaar druk met het afronden van het huidige studiejaar en ook al weer aan het vooruitwerken voor het nieuwe schooljaar dat in september begint. Kortom een uitdaging om toch met voldoende mensen in contact te komen die hun kennis, ervaring en inspiratie willen bijdragen aan dit belangrijke onderzoek. Dit resulteerde erin dat medewerkers af en toe op hun vrije dag toch nog de reis naar Utrecht ondernamen om sessies bij te wonen. We willen alle deelnemers van harte danken voor de tijd die zij hebben vrijgemaakt om deel te nemen aan het behoefteonderzoek. We waarderen hun inzet en bijdrage om meer zicht te krijgen op de behoeften die er zijn in het werkveld op het gebied van instellingsoverstijgende dienstverlening voor Open en Online Onderwijs. Het is steeds weer mooi om te zien waartoe mensen samen in staat zijn. Waar eerst nog even twijfel was of er wel voldoende thema s naar voren zouden komen tijdens de Open Space sessies, zo verrast was iedereen dat de agenda zo snel gevuld was. In dit behoefteonderzoek is een eerste stap gezet in het verbeteren van de (instellingsoverstijgende) dienstverlening voor Open en Online Onderwijs. Nu is het zaak samen met SURFnet, de SIG s en andere (keten)partners meer vorm en inhoud te gaan geven aan de toekomstige ontwikkelingen. Hiertoe zal de synthese, die aansluitend aan dit behoefteonderzoek wordt opgesteld, een aanzet geven. Harry Rorije Rikus Marring Marc de Haas van Dorsser Sarah Kroes E info@aetsveld.nl W

27 6.2 SURFnet Janina van Hees en Kirsten Veelo (SURFnet) vertellen over hun ervaringen tijdens het onderzoek. Aanpak Het project Open en Online Onderwijs loopt tot Nu wij nog relatief aan het begin van het project staan, wilden we dit onderzoek graag een brede vraagstelling meegeven; we zitten in een stadium waarin we daar op een constructieve wijze vervolg aan kunnen geven. Adviesbureau Van Aetsveld kwam met het idee om Open Space sessies te organiseren. Deze opzet sprak ons aan, maar tegelijkertijd was er een risico we niet voldoende deelnemers zouden kunnen betrekken. Ook maakt de open opzet het lastig de focus te houden. De doorslaggevende factor om desondanks voor Open Space sessies te kiezen was voor ons dat deze opzet de kans bood om nieuwe doelgroepen aan te boren. Wij wilden graag de luiken opengooien en nieuwe mensen betrekken. Gelukkig bleek bij de inschrijvingen voor de Open Space sessies direct al dat mensen enthousiast waren. De bijeenkomsten hadden een geheel eigen dynamiek. Mensen vonden het verfrissend dat zij zelf de agenda van de gesprekken konden bepalen; hierdoor ontstond er energie. De Open Space sessies hebben ons veel inzicht gegeven in de behoeftes die leven bij de doelgroep. Daarnaast ontstonden er ook verbindingen tussen mensen. Er zijn onderling veel contactgegevens uitgewisseld. Dit was niet de opzet van de bijeenkomst maar absoluut een bijkomend voordeel van de interactieve bijeenkomsten. De aanpak heeft een breder resultaat opgeleverd dan de oorspronkelijke vraag naar de behoefte van instellingen aan technische dienstverlening op landelijk niveau. Het gesprek gaat al snel over dienstverlening, ICT en onderwijs in het algemeen. Dit heeft wel interessante en onverwachte resultaten opgeleverd: Het is nuttig om te zien welke onderwerpen leven bij de onderwijsinstellingen. Dat hebben de Open Space sessies heel inzichtelijk gemaakt. We dachten bijvoorbeeld vooraf dat er veel behoefte zou zijn aan een nationaal MOOC platform, maar deze behoefte lijkt er niet zo te zijn. Uit de Open Space sessies kwam bijvoorbeeld naar voren dat meer behoefte is aan een infrastructuur voor het opslaan en delen van (open) leermaterialen. We vonden het studentendossier een leuk en innovatief idee. Daarmee werk je toe naar de selflearner ; een student die verantwoordelijkheid neemt voor zijn eigen onderwijs, die aansluiting zoekt bij de arbeidsmarkt en opleidingen gaat volgen bij verschillende instellingen. De vakgerichte insteek vonden we ook een veelbelovende denkrichting. Deze ordeningsvorm zou meerwaarde kunnen bieden. Rondom toetsen zijn al voorbeelden van vakspecifieke benaderingen. Verder richten we ons tot nu toe vooral op de instellingen als geheel. Een opvallend punt is dat veel deelnemers een behoefte uiten aan diensten en producten die wij op dit moment al aanbieden. Kennelijk zijn de betreffende diensten dan nog onvoldoende bekend. Enerzijds betekent dit dat we de juiste dingen doen, anderzijds is het voor ons een duidelijk teken dat we meer over het voetlicht moeten brengen wat SURFnet en de SIG s nu al te bieden hebben. Eindrapport 27

28 Naast de nieuwe inzichten hebben we ook veel waardevolle feedback gekregen op onze ongoing business. Vervolg De resultaten uit dit onderzoek zijn op verschillende niveaus bruikbaar. Zo helpen de resultaten om binnen SURFnet nieuwe dienstverlening te ontwikkelen en onze huidige dienstverlening te verbeteren. Daarnaast worden de uitkomsten breed gedeeld binnen SURFnet, maar ook daarbuiten met bijvoorbeeld de SIG s, de onderwijsinstellingen en het ministerie van OCW. De resultaten van dit behoefteonderzoek worden naast de inzichten gehouden die ons deskresearch heeft opgeleverd. Een aantal van de genoemde wensen zal worden opgenomen in het jaarplan 2016 van SURFnet dat na de zomer wordt voorbereid. Onze productmanager onderwijs gaat samen met de programmamanager een keuze maken welke thema s als eerste worden opgepakt en uitgewerkt. Zij kijken welke ideeën het meest veelbelovend zijn en waar het hoger onderwijs als geheel het meeste aan heeft. Dit zal leiden tot plannen voor het ontwikkelen en implementeren van een waardevol product of dienst. We zullen echter niet alle goede ideeën en behoeften kunnen oppakken, mede ook gezien de hoeveelheid tijd en geld die het kost om ze uit te voeren. Hierin zullen we een goede afweging moeten maken. Voor nu willen we graag alle deelnemers van harte danken voor de tijd die zij hebben vrijgemaakt om mee te denken in dit behoefteonderzoek. We zijn heel blij met de brede input die we hebben mogen ontvangen. Janina van Hees is projectmanager bij SURFnet van het project Open en Online Onderwijs binnen het programma Onderwijs op Maat. Kirsten Veelo is Community Manager bij SURFnet en heeft het behoefteonderzoek aangestuurd.

29 7. BIJLAGEN BIJLAGE 1: Deelnemende organisaties In totaal hebben 75 deelnemers van 32 instellingen deelgenomen aan de Open Space sessies. Zij kwamen van de volgende instellingen: Instellingen Albeda College De Haagse Hogeschool Emerge/Elevate Health Fontys Hogescholen Hanzehogeschool Groningen HKU Hogeschool InHolland Hogeschool Leiden Hogeschool Utrecht Hogeschool van Amsterdam Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Interstedelijk Studenten Overleg Jongeren Organisatie Beroepenonderwijs Landelijk Overleg Fracties (LOF) Vrije Universiteit Landstede Groep LUMC MBO College Hilversum OCW Open Universiteit ROC van Amsterdam Saxion SURFnet Technische Universiteit Eindhoven The Hague University Technische Universiteit Delft UNESCO-IHE Universiteit Leiden Universiteit Utrecht Universiteit van Amsterdam University of Twente LOI Hogeschool BIJLAGE 2: Aanpak Open Space sessie Werkwijze Aan het begin van de bijeenkomst zitten alle deelnemers in een grote cirkel in de centrale ruimte. Er zijn geen tafels; het midden van de cirkel is leeg. De cirkel maakt duidelijk dat iedereen gelijkwaardig is en een even waardevolle inbreng kan hebben. Een van de wanden van de ruimte is bijna leeg. Die lege wand is de agenda voor de conferentie. Iedereen die een onderwerp heeft dat hij of zij belangrijk vindt en waar hij of zij energie in wil steken, wordt uitgenodigd om dat onderwerp op de agenda te zetten. Dat doet men door naar het midden van de cirkel te lopen, een stuk papier en een stift te nemen en naam en onderwerp kort en kernachtig op te schrijven. Vervolgens staat men op en kondigt luid en duidelijk het onderwerp aan, zodat iedereen het kan horen. Men kiest een tijd en een vergaderruimte en hangt het vel papier aan de wand. Zo zal in korte tijd de agenda voor de bijeenkomst ontstaan. Als alle onderwerpen zijn opgehangen, krijgt Eindrapport 29

30 iedereen de gelegenheid om voor zichzelf te bepalen waar hij of zij aan mee wil doen en kan de eigenlijke bijeenkomst van start gaan. Principes tijdens sessie: Wie er ook mogen komen, het zijn altijd de juiste mensen. Dit voorkomt dat men zich laat beperken door gedachten als: Was meneer Pieterse nou maar gekomen, dan hadden we tenminste.... Die gedachten hebben geen zin, want meneer Pieterse is er niet. De mensen die wel zijn gekomen, zijn blijkbaar de mensen die dit onderwerp belangrijk genoeg vinden om er tijd in te steken. 1. Als het begint, begint het. Een principe dat men in andere delen van de wereld al eeuwen lang heel gewoon vindt; wij in het Westen moeten er nog erg aan wennen. Door wat losser met de tijd om te gaan creëer je meer ruimte voor creativiteit en inspiratie. 2. Wat er gebeurt, is het enige dat kon gebeuren. Dit is een uitnodiging om de situatie die zich hier en nu voordoet te accepteren. Het verleden kan niet meer beïnvloed worden, de toekomst wel. 3. Elke kunstenaar weet dat hij een kunstwerk dat klaar is niet moet proberen te perfectioneren. Dit geldt ook voor de sessies; als het klaar is, is het klaar en wordt de sessie afgesloten. Het omgekeerde geldt ook: als vijf minuten voor het eind een briljant idee geopperd wordt, dan eindigt de sessie op dat moment niet omdat het tijd zou zijn. Naast deze 4 principes is er een wet: de Wet van de Twee Voeten. Wat als een deelnemer op enig moment gedurende de een sessie het gevoel heeft niets te leren en geen bijdrage kan leveren? De wet zegt: Gebruik dan je twee voeten. Als je besluit dat deze plek op dit moment voor jou niet de juiste is, ga niet onderuit in een stoel hangen; wacht niet tot het over is of tot het vanzelf weer interessanter wordt. Ga naar een sessie waar je wel energie van krijgt en energie kunt geven. Of ga bij de koffieautomaat staan, want ook tijdens een Open Space sessie vind je daar altijd wel een! BIJLAGE 3: Niet verdiepte behoeften Van de acht onderwerpen die genoemd zijn in de Open Space sessies, die niet verder verdiept zijn in workshops zijn, zijn dit de trefwoorden en vragen. Wel zijn sommige onderwerpen wel in de workshops aan de orde gekomen, maar dan meer in de randvoorwaardelijke of aanpalende zin, zoals bijvoorbeeld het EDU-account. MOOC platform voor NL Technisch platform voor MOOC s (Nederland) Behoefte aan Nederlandstalige MOOC s Nu vooral internationale platforms, probleem voor kleine instellingen

31 Adviseren en faciliteren bij transformatie Stappenplan veranderproces Instellingen ondersteunen bij de transitie Faciliteren kennisdeling door workshops/trainingen, pressure cooker, publicaties, communities, best practices etc. Inzichtelijk maken bestaande (menselijke) netwerken Wat SURF nu al goed doet verder uitbreiden. Behoefte bepalen, verbinden, begeleiden, samenbrengen van mensen, informatie ontsluiten en bij elkaar brengen. Community en repository vak/domeingericht MBO: Taal en rekenen, Burgerschap OER voor basisvakken HBO: Engels, Wiskunde, Economie, Methoden van onderzoek, Nederlands Specifiek ingericht voor gepersonaliseerd leren We onderscheiden ons niet in basisvakken: samen basisvakken ontwikkelen, meer ruimte voor specifieke vakken Publieke onderwijsinstellingen worden zelf weer de uitgever Specifieke domeingerichte communities en repositories bijvoorbeeld Anatomie, Muziek Ondersteunen in de specifieke vakgerichte didactiek en toetsing Kwalitatief getoetste OER s Classificering materiaal Netwerkfunctie SURF Ondersteunen oud-studenten (leven lang leren op je vakgebied) Adviesdienst en proeftuin leerplatforms Adviserende, faciliterende platformrol SURF aanschaf en gebruik nieuwe tools Meer kennisdelen over aanbesteden en aanschaffen tools Proeftuin voor tools faciliteren Learning communities opzetten Kleine tools beschikbaar stellen Samenwerking stimuleren tussen instellingen die met dezelfde tools bezig zijn Juridisch advies over gebruik/delen materiaal Veel vragen over juridische aspecten Intellectueel eigendom content Docenten zijn onzeker over copyright Wat mag gedeeld worden en wat niet? Learning analytics Learning analytics verzamelen van MOOC s en online content Zorgen dat instellingen en docenten beschikking krijgen over data Geen afhankelijkheid creëren van commerciële partijen Eindrapport 31

32 Samen Serious Games ontwikkelen Speel in op de belevingswereld/wensen van de student Vooral HBO en MBO Rol van SURF hierin: behoefte bepalen, verbinden, verbreden, begeleiden, realiseren Eenvoudige toegang: EDU-account Student kan bij verschillende instellingen inloggen met EDU-account Afgestudeerden hebben EDU-account voor levenslang leren Met het EDU-account heb je toegang tot oneindige leeromgeving Voor instellingen makkelijker om doelgroepen te bereiken Invoering zal bij het ministerie belegd moeten worden BIJLAGE 4: Observaties onderzoekers Gedurende de diverse sessies heeft Van Aetsveld door middel van observatie een aantal gemeenschappelijkheden uit de sessies gehaald. Deze zijn puntsgewijs weergegeven, gecategoriseerd naar thema s. Overzicht Op internet en bij de onderwijsinstellingen is open en online onderwijsmateriaal aanwezig en ontwikkeld. Echter doordat geen specifieke metadata voor het hoger onderwijs door de gebruikers wordt toegevoegd, is het de grote kunst geschikt materiaal vinden en op een goede (vindbare) manier beschikbaar te stellen aan anderen. De schijnbaar onontwarbare kluwen van ontwikkelingen en producten op het gebied van Open en Online Onderwijs. SURFnet heeft veel kennis over Open en Online Onderwijs. Echter, ook zij heeft niet het totaal overzicht van alle initiatieven en werkende producten op gebied van Open en Online Onderwijs. Regelmatig komen in de sessies termen, organisaties of producten voorbij die minder bekend zijn bij de deelnemers (bijvoorbeeld SION in laatste workshop). Hieruit ontstaat het beeld dat waarschijnlijk geen enkele partij in het onderwijs het totaaloverzicht heeft op dit gebied. Studenten van de huidige (jonge) generatie zoeken snel hun eigen weg op internet en vinden veel online leermateriaal. Echter is vaak niet duidelijk wat de status van het leermateriaal is. Ze worden niet optimaal gefaciliteerd bij het zelfstandig leren. Bij het Open en Online Onderwijs zijn heel veel stakeholders betrokken. Alleen in Nederland al zijn er in het hoger onderwijs veel onderwijsinstellingen (69 MBO, 37 HBO en 14 Universiteiten). Daarnaast zijn koepelorganisaties als de MBO raad, Vereniging Hogescholen en VSNU

33 aanwezig. Ook zijn er koepelorganisaties op gebied van ICT (bijvoorbeeld SURFnet, Kennisnet en SAMBO-ICT). Daarnaast bestaan diverse Special Interest Groups (SIG s) met een kerngroep. Voor een docent is er geen overzicht wie waarmee bezig is. Dit zorgt voor eilandontwikkeling bij vernieuwing en minder gebruik maken van elkaars kennis en inzichten. Veel deelnemers geven aan dat bij gebrek aan zicht op goede voorbeelden, instellingen zelf aan de slag gaan om onderwijsmateriaal te ontwikkelen, tools te ontwikkelen of aan te schaffen. Draagvlak Tijdens het onderzoekstraject bleek dat het aansluiten van het MBO via SAMBO-ICT niet goed is gelukt. Dit heeft ook tot gevolg dat het geluid van het MBO niet breed genoeg is doorgeklonken in de sessie. (Dit zou eventueel in een aanvullend onderzoek nog verhelderd kunnen worden). Samenwerken Medewerkers uit het onderwijsveld zijn enthousiast over het onderwerp Open en Online Onderwijs en de onderzoekaanpak. Ze delen veel met elkaar tijdens de sessies. Dit enthousiasme werkt aanstekelijk. Hogescholen en universiteiten hebben in het verleden samengewerkt om online leeromgevingen/ repositories van de grond te krijgen. Dit heeft er echter niet toe geleid dat hogescholen en universiteiten momenteel dezelfde infrastructuur gebruiken (bijvoorbeeld HBO kennis-infrastructuur). Dit betekent dat bij toekomstige ontwikkelingen hogescholen en universiteiten een verschillende uitgangspositie hebben, waarmee rekening moet worden gehouden. Implementatie Bij het ontwikkelen van nieuwe diensten en technologieën is er meestal minder aandacht geweest voor de implementatie. Hierdoor vinden vernieuwingen moeilijk hun weg naar de docenten en uiteindelijk studenten. Meer aandacht geven aan implementatie en de veranderkundige kant daarvan (hoe zorgen we ervoor dat de verandering gaat landen en echt gebruikt gaat worden?) is een randvoorwaarde voor succesvolle introductie van nieuwe diensten. Cruciale veranderkundige elementen hierbij zijn onder andere draagvlak/betrokkenheid van de doelgroep(en) tijdens de visievorming en ontwikkelingen, communicatie over de ontwikkelingen en implementatie met oog voor de eindgebruikers. De studenten willen graag flexibel hun onderwijs volgen. Het liefst op tijden die hun het beste uitkomen, op plekken die hun inspireren. Het huidige onderwijs is hier nog niet klaar voor. Ook de bekostiging en de doorbelasting en dergelijke maken het momenteel juist moeilijker om een deel van je studie bij een andere onderwijsinstelling te volgen (ondanks de standaardisatie via ECTS). Draagvlak Gebleken is dat eerdere ontwikkelingen op zich (technisch) goed opgezet waren (bijvoorbeeld repositories), maar dat ze onder andere door onvoldoende vulling met materialen, snel niet of nauwelijks meer werden gebruikt. De organisatiegraad van docenten in het hoger onderwijs is gering. Er is geen docentenvak- Eindrapport 33

34 bond of iets dergelijks die zich hard kan maken voor de ontwikkeling van het docentenvak op het gebied van Open en Online Onderwijs. Zo n instantie of vereniging van docenten zou hierin de stem van de docenten kunnen zijn. De studenten zijn wel georganiseerd middels de ISO en de LsvB. Aan het onderzoek heeft een beperkt aantal studenten deelgenomen. Deze studenten waren dan vooral aanwezig tijdens de Open Space sessies. Hierbij bleek hoe belangrijk en waardevol hun input is bij het inbrengen van ideeën of het bijstellen van bestaande beelden. Bij de deelnemers ontbreekt het zicht op een duidelijke (landelijke) visie op gebied van Open en Online Onderwijs, waarin kaders en randvoorwaarden zijn vermeld. Dit heeft tot gevolg dat onderwijsinstellingen deze kaders zelf moeten ontwikkelen, terwijl de gevraagde kaders juist landelijk van belang kunnen zijn. Het vinden van Open en Online Onderwijsmiddelen kan pas gaan slagen als iedereen (instellingen, docenten, studenten) hun succesvolle en kwalitatief getoetste onderwijsmaterialen beginnen te delen. Pas dan kunnen deze ook weer gevonden worden door anderen. Het maken van gezamenlijke en gedragen afspraken is momenteel urgenter dan het verbeteren van de techniek. Techniek Wat keer op keer naar voren komt is dat de techniek niet (meer) de bottleneck is. Die techniek is er en wordt steeds verbeterd tot betere faciliteiten. De digitale vaardigheden van docenten zijn nog onvoldoende. Het is belangrijk om hier (eerst) voldoende in te investeren, alvorens docenten te laten werken met (complexere) systemen. Veel medewerkers van SURFnet hebben een technische (ICT) achtergrond. Dit maakt dat de focus eerder op de technische realisatie van producten en diensten ligt dan op de begeleidende en adviserende vlakken. Divers Het delen van onderzoekspublicaties is heel wat anders dan het delen van leermiddelen. In het delen van onderzoekspublicaties zijn al flinke stappen gezet en dit lijkt goed ontwikkeld. Iedereen vindt opnieuw het wiel uit. Bij de leermiddelen is het delen minder ver ontwikkeld. Redenen die genoemd worden die het delen van leermiddelen in de weg staan zijn: Angst bij de docenten of hun materiaal wel goed genoeg is Angst bij docenten dat hun materiaal verkeerd wordt gebruikt