Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op 11 december 2011 door Alex van Ligten

Transcriptie

1 Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op 11 december 2011 door Alex van Ligten Derde adventszondag Psalm Benedik en magnifiek Voorlezing uit het verhaal over Jezus van Nazaret Lukas 1:26-56 In de zesde maand werd de engel Gabriël van Godswege gezonden naar een stad van Galilea met de naam Nazaret, naar een meisje nog maagd dat was uitgehuwelijkt aan een man met de naam Jozef, uit het huis van David - de naam van het meisje was Marjam. Hij kwam bij haar binnen en sprak: Verheug je, jij begenadigde, JHWH is met jou. Geschokt door dit woord vroeg zij zich af waarom zij zo werd begroet. De engel sprak tot haar: Vrees niet, Marjam, want jij hebt genade gevonden bij God. Zie, jij zult ontvangen in je buik en jij zult baren een zoon en jij zult roepen zijn naam Jezus -JHWH bevrijdt. Hij zal groot zijn en zoon van de Allerhoogste worden genoemd. En geven zal hem JHWH de God de troon van David, zijn vader; en hij zal koning zijn over het huis van Jakob voor altijd en eeuwig en aan zijn koninkrijk zal geen grens zijn en geen einde. Marjam sprak: Hoe zal dat gaan? - omdat ik met geen man gemeenschap heb. De engel antwoordde haar en sprak: Heilige geest zal over jou komen, kracht van de Allerhoogste zal jou overschaduwen. Daarom ook zal deze verwekte heilig worden genoemd en zoon van God. En zie, Elisabet, je bloedverwante, ook zij heeft een zoon ontvangen, in haar ouderdom, en die de roep had dat zij onvruchtbaar was - dit is haar zesde maand al. Want bij God zal niets onmogelijk zijn, geen woord. Marjam sprak: Hier ben ik, slavin van JHWH. Mij geschiede naar uw woord. En de engel ging van haar heen. Marjam stond op, in die dagen, zij haastte zich te gaan de bergen in naar een stad van Juda. Zij ging het huis van Zacharias binnen en begroette Elisabet. En het geschiedde toen Elisabet de groet van Marjam hoorde: het kind sprong op in haar schoot

2 en vervuld werd Elisabet van heilige geest. Zij verhief haar stem en riep: Gezegend jij onder de vrouwen, gezegend de vrucht van jouw schoot. Waaraan dank ik dit dat de moeder van mijn heer naar mij toe komt? Want zie, toen het geschiedde dat de stem van jouw begroeting in mijn oren klonk, toen sprong het kind op in mijn schoot, van vreugde. Gelukkig zij die vertrouwt dat de woorden in vervulling zullen gaan die tot haar gesproken zijn vanwege JHWH. En Marjam sprak: Mijn ziel maakt groot JHWH, mijn geest juicht voor God, mijn bevrijder, omdat hij heeft omgezien naar zijn slavin in haar vernedering. Zie, van nu af prijzen mij gelukkig alle geslachten, grote dingen heeft de machtige aan mij gedaan, o ja zijn naam is heilig. En zijn ontferming, van geslacht tot geslacht, komt over allen die hem eerbiedigen. Hij toont de kracht van zijn arm, slaat om de plannen van hun harten de hoogmoedigen uiteen, machtigen haalt hij neer van hun tronen, de vernederde tilt hij op. Hongerlijders zal hij verzadigen, rijken, leeg stuurt hij ze heen. Hij houdt overeind Israël, zijn jongen, hij gedenkt zijn ontferming, het woord dat hij gesproken heeft tot onze vaderen, tot Abraham en zijn nageslacht, voor altijd. Marjam bleef bij haar, drie maanden ongeveer. Toen keerde zij terug naar haar huis. Toespraak 1. Twee liederen geleiden ons vandaag: de lofzang van Maria, zoals we hem horen voorlezen uit Lukas 1 en zingen Niemand dan jij, en Psalm 103, die we zingen in Duren zal de liefde van God. Beide liederen heffen aan met mijn ziel : in Lukas 1 is het mijn ziel maakt groot de Heer, in de kerkmuziek kreeg dit lied zelfs zijn vaste titel, Magnificat naar de eerste regel in het Latijn: Magnificat anima mea Dominum, en Psalm 103 heft in het Latijn aan met: Benedic anima mea Domino. Het bekendste en meest geciteerde vers uit deze psalm is wat het slot van Psalm 103 vrij is geworden: Mensen hun dagen als gras, bloemen in open veld, de wind waait, ze zijn verdwenen, wie weet waar ze hebben gestaan. 2

3 De dagen des mensen, zegt de oude Statenvertaling, zijn als het gras; gelijk ene bloem des velds, alzo bloeit hij. Als de wind daarover gegaan is, zo is zij niet meer en haar plaats kent haar niet meer. Het is het bekendste vers omdat het in de top-tien van teksten voor begrafenispreken staat. Geen betere zinnen om de menselijke betrekkelijkheid te beseffen dan deze. We denken wel dat we heel wat voorstellen, maar we zijn stervelingen en onze dagen zijn als het gras. En daar dan over mediteren, laat dat maar aan de predikheren en -dames over. Of nee, laat het juist maar liever niet aan ze over. Want als je dat ene eruit licht, die wijze maar berustende woorden over de vergankelijkheid van de sterfelijke mens, dan kom je buiten de vreugde, de hoop en de goede moed te verkeren, buiten het verlangen om met hart en ziel (en geheel uw verstand) te vieren dat duren zal de liefde van God. Met het uiten van mooie en diepzinnige dingen, bij een lied als dit moeiteloos op te lepelen bij iedere afzonderlijke zin, moet je oppassen. Voor je het zelf in de gaten hebt, sta je er mediterend naar te kijken, van buitenaf. Zo doen de artikelen over en de commentaren bij deze psalm het wel: De dichter heeft redenen te over om God te loven en hij... enzovoorts. De woorden over zo n psalm worden dan een analyse van andermans lofzang. Dat is niet goed. Het wezenlijke, en tevens charmante van de psalmen is dat ze liedjes zijn, dat je ze zelf op de lippen neemt, dat je zo, minstens in letterlijke zin, instemt met de woorden. Of je er ook met hart en ziel mee instemt, kan de vraag nog even blijven, maar je hébt het al meegezongen, je hébt deze woorden op de lippen gehad. Dat is een aangename eigenschap van een lied, dat het je zo deelgenoot maakt, dat de woorden van een liedje zich tot jóuw woorden maken. Dat je het je niet alleen maar eigen kunt maken door het aan te horen, maar ook door het zelf te zeggen, te zingen. En dan is het een ander soort spreken over God geworden dan dat spreken langs de zijlijn. Dit willen wij voor onze rekening nemen: een lied waarin Gods grootheid geroemd wordt, waarin het vol is van zijn vergeving. Vergeet nooit zijn chèsed die jou vergeeft, je bevrijdt, je verzadigt, staat in de letterlijke tekst van de psalm en onze weergave doet precies dát: zijn chèsed niet vergeten. Wat is die chèsed? Traditioneel wordt het vertaald met woorden als goedertierenheid, goedgunstigheid, maar zulke termen worden niet meer met goedertierenheid behandeld: want dat snappen de mensen niet meer een criterium dat niet geldt bij de eindeloze stroom beuzelarijen en speculaties die economen, journalisten en politici over ons uitstorten, maar dat wel wordt gehanteerd bij oude teksten die eerbied waard zijn. Goedheid, dat mag ook bij chèsed, maar het is wat vlak. Vriendschap, houdt Oussoren aan in de Naardense Bijbel, en Huub laat ons van liefde zingen. Chèsed komt van een werkwoord dat betekent; liefde betonen. Dus niet liefde voelen, maar het in de praktijk brengen. Liefde die is zoals vriendschap: blijft het theorie, dan heb je er niet veel aan, maar in de praktijk gebracht is het een kracht voor een leven in vreugde. 2. Je kunt uit de psalm zelfs halen hoe God die liefde praktiseert. Hij komt niet aanzetten met van alles wat nodig nog eens uitgepraat moet worden, Hij houdt geen dossiers bij met wat we ooit allemaal gezegd en gedaan hebben, er zwerven bij Hem geen U-O-Me-briefjes rond: Hij is een en al vergeving. Dat is de teneur van de Heilige Schrift, en het is het hart van de Thora. Je bent je, om het zo eens te zeggen, nog niet of nauwelijks bewust van het feit hoe je af en toe de mist ingaat met je leven, je hebt geen idee wat je onbedoeld aanricht en voor zover je het wel weet: ach, dat hoort er toch allemaal bij, dat is onontkoombaar. Iedereen maakt fouten en er is overal wel

4 eens wat. Zo denk je, en zo is het ook. Ja, en daar doe je zelf ook aan mee, dat is zo, maar ook weer niet meer dan een ander... En dan klinkt daar ineens, terwijl jij er nog niet aan dacht, of naar zocht, of wist hoezeer je het nodig had: God vergeeft je. Dat bedoelen wij, zingen de psalmen van Israël, als we dat moeilijke, platgewalste woordje God gebruiken. Hem bedoelen wij, zingen de psalmen, die ons niet doet naar alles wat wij deden, een mooie regel uit de Liedboekversie van de psalm. De goede macht die niet quitte wil spelen, die ons omgeeft en ons erbij helpt om niet meer te denken: ik niet, dan een ander ook niet, en: jou krijg ik nog wel. Geen vergelding, maar het wegwuiven van schuld. Dat is Hij. In de eerste levensjaren komt een mens tot bewustzijn, en tot zelfbewustzijn dat is het moment dat het kleine kind niet meer over zichzelf in de derde persoon praat, maar ik gaat zeggen. Zo kom je bijbels gezien tot zelfbewustzijn op het moment dat je dat woord vergeving hoort. God is jou genadig, Hij heeft jou vergeven, klinkt het. En dan zeg jij: Ik? Word ik bedoeld? Dan ga je nadenken en, terugziende op hoe het was, merk je hoezeer je vergeving nodig hebt om verder te kunnen met je leven, hoe groot de schuld wás. Nog sterker: God had die eindeloze vergeving allang in huis, lang voordat er sprake was van onze schuld. Hij was al een en al genade, nog voordat wij ook maar op de gedachte kwamen te zondigen. Dat heeft te maken met zijn vaderschap, dat de psalm bezingt. Zoals ouders zich ontfermen over kinderen, ontfermt zich Adonai over wie Hem aanzien (vs 13), over wie zijn woord aanvaarden en het volbrengen (VL 102). Aan dit ouderschap van God zou alle ouderschap in de wereld zich moeten spiegelen. Dit is de definitie van een vader of een moeder: iemand die zich over het kind ontfermt. Dat is een betere maatstaf dan al het DNA ter wereld. Bij een goede vader of moeder gaat het feit dat hij of zij de vader of moeder van dit kind is boven alles uit. Hoe bont het kind het ook maakt, de ouders blijven de ouders. Zo moet het zijn. Zo is het niet altijd. Er gebeuren de vreselijkste dingen, juist met weerloze kinderen. Het zicht op Gods goedheid wordt soms juist door ouders benomen. Maar Gods vaderschap wil juist de trend zetten in een heel andere richting: die van de ontferming. Dit alles en nog meer neem je dus voor je rekening als je het zingt. Dat is mooi gezegd, maar is het ook wáár? Klopt het met onze ervaring? Is dit wat wij werkelijk voor onze rekening kúnnen nemen, als we kijken naar wat er gebeurt, naar hoe wij leven, naar wat ons overkomt? Nee. Het beschrijft niet onze dagelijkse werkelijkheid. Duren zal de liefde van God, dat is niet iets wat wij werkelijk ervaren. Soms misschien wel, maar meestal is het ver weg. Het blijven woorden. Daar stuiten we op de kwetsbare kant van dit geloof van Israël, dat het tot ons komt in woorden, verhalen, geboden. Gesproken en geschreven tekst. In de kerstnacht gaat het via de herders wel over het woord dat geschíed is, maar blijven het daarmee geen woorden óver een geschieden? Het geschieden zelf is buiten ons bereik, de woorden blijven over. 3. Daarbij twee kanttekeningen. De lofzang in Lukas 1 wordt gezongen door een meisje dat bij het eerste horen van buitenissige woorden gezegd heeft: Mij geschiede naar uw woord. En omdat ze zich heeft opengesteld voor het geschieden van het woord, kan ze zingen: Mijn ziel maakt groot Adonai. Mijn ziel, dat wil zeggen: heel mijn 4

5 wezen, alles wat ik ben, datgene waardoor ik ik ben, dat maakt groot de NAAM, die is: Ik-zal-zijn, de reddend Tegenwoordige, de God van de bevrijding uit het slavenland, de God die er was, is en zijn zal, die bij jou is, bij mij, die ons omringt met zijn goedertierenheid, wiens liefde duren zal. Voor de terneergedrukte komt Hij op, zingt Maria, de vernederde tilt hij op. Dat is kanttekening 1 bij het bezwaar dat het maar woorden zijn. Maria laat het zelf geen woorden blijven. Ze stelt zich ervoor open dat het geschiedt. Dat wát geschiedt? Het heil des Heren, zijn gerechtigheid voor alle mensen. Kanttekening 2 gaat met die gedachte nog verder. De psalm zingt: Adonai doet gerechtigheid en rechtvaardigheid aan alle verdrukten (vs 6). En wij vragen: Waar zie je dat dan? Wat merk je ervan? Al de verdrukten door alle tijden heen, alles wat er nu gebeurt, de onschuldige mensen, groot en klein, die geen leven hebben en een onverdiende dood vinden... Hoezo doet God gerechtigheid? Het staat verderop in de psalm, maar je moet er even naar zoeken, want je leest er zomaar overheen. Het gaat in vs 20, zeggen de standaardvertalingen, over Gij Gods engelen, krachtige helden die zijn woord volvoert. Mooie, maar wel wat martiale, opgeblazen taal, en dat snapt de moderne mens niet, dus we lezen er liever overheen. Engelen zijn voor de kerstnacht, maar daarna horen ze als te naïeve voorstelling van zaken, thuis op placemats (die twee Rafaël-engeltjes), verder niet. Maar het gaat niet over engelen én sterke helden die zijn woord volvoeren; het betekent: de mensen die zijn woord doen, díe zijn als sterke helden, engelen van mensen, want ze zijn boodschappers en in-praktijk-brengers van Gods liefde. Die zijn woord aanvaarden en het volbrengen, die zijn woord dóén, dus. God doet gerechtigheid en recht aan alle verdrukten, en het is sterk en zelfs heldhaftig van je, om niet te zeggen engelachtig, als je zijn woord doet. Dus: wat God doet, wordt aan mensen toevertrouwd om te doen. Hij handelt in de gerechtigheid die mensen tot stand brengen, volvoeren, doen. Wat wij Hem toeschrijven en -zingen wordt wáár, daar waar mensen opstaan tot gerechtigheid, waar ze het werk van God ter hand nemen. Daar blijven het niet meer louter woorden, maar daar geschiedt het. En alle woorden, in de bijbel ván God, en daarbuiten óver God, dienen om ons dat in te scherpen. Als onze woorden, preken, theorieën en boeken over God niet minstens óók gaan over recht en gerechtigheid op deze aarde, dan spreiden ze allesbehalve kennis van wat ons te doen staat ten toon. Dan gaan ze nergens over. Het spreken over de God van Israël is spreken over bevrijding, heil en zegen, vrede, toekomst. Los daarvan heb je het hooguit over religie, maar over niets substantieels. Veel geschrijf over God en geloof is niet meer dan het reviseren van oude dogma s, gehobby en geknutsel aan ouderwetse geestelijke meubeltjes, maar van wezenlijk belang is dat allemaal niet. De God van Israël valt alleen te zeggen, te ervaren in noties van hoop en verwachting op heil en gerechtigheid, een hoop die zó sterk is dat hij geen verre toekomst meer blijft, maar al in onze levensdagen doordringt. Dat is het liedje dat ik niet kan laten, onder het gaan. Zo moge het zijn.