HERMENEVS. Een liefde in Siena. De geschiedenis van een beroemde roman. *

Transcriptie

1 HERMENEVS 32 e JAARGANG, AFL maart 1961 Een liefde in Siena De geschiedenis van een beroemde roman. *... Ik voldoe dus aan je verlangen, want je hebt het me nu al zo vaak en zo dringend gevraagd, dat ik me niet langer wil verzetten... Omdat je zelf dikwijls verliefd geweest bent en nog steeds een licht-ontvlambaar hart hebt, wil je dat ik een verhaal maak over twee gelieven... Goed, ik zal je je zin geven... maar verzinnen doe ik niets: er is genoeg dat historisch is... Ik zal je vertellen van een aangrijpende, ja bijna onvoorstelbare hartstocht, die twee beminden, om niet te zeggen ontzinden, verteerde. En mijn personen zijn niet uit oude tijden, bedekt door het stof der eeuwen; neen, in onze dagen laaide de gloed van deze vlammen op. Ook speelt de geschiedenis niet in Babylon of Troje, maar in onze eigen stad, al was dan ook één van het paar onder een noordelijke hemel geboren... Aldus schreef de humanist Aeneas Sylvius Piccolomini op 3 juli 1444 aan zijn vriend en leermeester Mariano Sozzini, toen hij hem de roman van Euryalus en Lucretia, de twee gelieven van Siena, toezond, die gedurende enkele eeuwen tot de meest gewaardeerde lectuur van het toenmalige beschaafde Europa zou behoren en die voor de auteur een bron van ergenis en moeilijkheden werd. De schrijver, die niet lang na het voltooien van deze frivole novelle tot de geestelijke stand overging, in de kortst mogelijke tijd alle kerkelijke rangen doorliep en in 1458 tot paus gekozen werd, heeft niets nagelaten om zich aan de verantwoordelijkheid voor dit bij zijn nieuwe waardigheid detonerende werkje te onttrekken. Hij stelde tenslotte zelfs een boete op het bezit ervan. Maar alle moeite was vergeefs, het boekje weigerde in vergetelheid te raken. Paenitet olim composuisse tractatum de duobus amantibus, schreef Aeneas nog op zijn oude dag aan een van zijn volgelingen. Wanneer ik bedenk hoe ik vroeger, toen ik nog jong was naar li- * Ter introductie van Redux Serie no. 7: Een Liefde in Siena (De Duobus Amantibus Historia) door Aeneas Sylvius Piccolomini. Een Nederlandse vertaling met commentaar verschijnt met steun van het Prins Bernhard Fonds binnenkort bij Boucher, Den Haag.

2 150 chaam en geest, een verhandeling over de liefde heb geschreven, kwellen mateloze wroeging, schaamte en droefheid mij het hart... Het succes van zijn werk was niet te stuiten. Vóór 1500 waren er alleen van de Latijnse tekst, in 1444 geschreven, al zevenentwintig uitgaven verschenen, daarnaast zagen vertalingen het licht in het Italiaans, Frans, Duits, Engels, Hongaars en Spaans. Voor deze grote populariteit zijn gemakkelijk verschillende oorzaken aan te wijzen. In de eerste plaats natuurlijk de sensatie dat een paus de schrijver was van een dergelijke lichtzinnige (het valt overigens nogal mee bij wat wij tegenwoordig gewend zijn) liefdeshistorie. Daar kwam bij dat het verhaal, althans in zijn grondtrekken, echt gebeurd was en de identiteit van de hoofdpersonen algemeen bekend. Duurzaam succes berust echter nooit op uiterlijkheden, maar wordt bepaald door wezenlijke kwaliteiten. De beschrijving van de hartstochtelijke liefde, die Euryalus (met welke naam Kaspar Schlick bedoeld is, de rijkskanselier van keizer Sigismund, die in 1432/33 in Siena vertoefde) en de schone, jonge, maar helaas gehuwde Lucretia voor elkander opvatten, heeft een overtuigingskfacht, die maakt dat men het verhaal ook heden nog geboeid kan lezen. Hun gedwarsboomde verlangens, de vele spannende en komische wederwaardigheden bij liun vindingrijke pogingen om elkander te benaderen en tenslotte de tragische afloop van de verhouding met Lucretia s dood, hebben talloze lezers in de loop der tijden geamuseerd en ontroerd en zelfs zó doen meeleven dat de Italiaanse vertaler Alessandro Braccio zijn lezers meende te moeten waarschuwen voor de al te treurige afloop van het origineel en er een happy end van eigen vinding aan toevoegt. Hij zorgt voor een vrolijke bruiloft, de hoofdpersonen sterven als krasse oudjes en laten acht gezonde en welgestelde zonen na. Het verhaal voor ons een min of meer gewone liefdesgeschiedenis, althans een variatie op een overbekend thema heeft in de tijd van zijn verschijnen, toen barre veldslagen, eclatante krijgsdaden en ander uiterlijk avontuur nog voor een belangrijk deel de litteratuur beheersten, de lezers zeker getroffen door zijn originaliteit. Weliswaar spelen ook hier zonderlinge situaties en buitensporige lotgevallen, die in de middeleeuwse romanlectuur al gemeen goed waren, een rol, maar een en ander is met een dergelijke ironie en zin voor humor verteld, dat ook de moderne lezer

3 151 onder de bekoring komt. Ook zijn de conventionele banen van de de troubadourslyriek, die lange tijd de letterkunde beïnvloed had, verlaten. Hier niet meer de edele ridder, sans peur et sans reproche, die zijn vereerde, ongeloofwaardig reine en verheven vrouwe eeuwige trouw en dienstbaarheid wijdt. Euryalus en Lucretia zijn mensen van vlees en bloed, geen typen, maar individuen met goede en slechte eigenschappen. Zij bedoelen het goed, maar handelen vaak verkeerd, hun fouten worden echter door de omstandigheden begrijpelijk gemaakt. Aeneas is niet ongevoelig voor de werkelijke tragiek in Lucretia s situatie. Zij is, als alle meisjes uit voorname families van haar tijd, op al te jeugdige leeftijd door haar ouders (uitgehuwelijkt, waarbij van een eigen keuze van de levenspartner geen sprake was. De auteur heeft haar met veel begrip en sympathie getekend, al fulmineert hij zo nu en dan een locus communis van de middeleeuwse litteratuur, het hoorde er nu eenmaal bij tegen het nietswaardige en onbetrouwbare genus vrouw in het algemeen. Ook Euryalus is geen schurk, niettegenstaande het feit dat hij zijn beloften aan de vrouw die hij toch wezenlijk bemint, niet houdt. Ondanks zijn verscheurdheid en verdriet heeft hij, ouder en meer ervaren dan zijn maitresse, een open oog voor de praktische moeilijkheden, die een duurzame vereniging in de weg staan. Zelfs Lucretia s man, Menelaus, is niet regelrecht antipathiek, maar oud, lelijk en blijkbaar tot over zijn oren verliefd op zijn mooie jonge vrouw eerder een beetje zielig. Het is juist de schakering in de schildering der gevoelens en karakters van de hoofdpersonen, die dit verhaal zo modern maken, dat het ook nu nog vermag te ontroeren. Al deze dingen waren overigens in Duitsland en andere landen buiten Italië ongewoner dan in Italië zelf, waar o.a. Boccaccio (Fiammetta, Il Filostrato) Aeneas voorbeeld geweest is. Een andere factor die tot de roem van de novelle heeft bijgedragen en die de klassiek-gevormde lezer van vroeger en later geïntrigeerd heeft, is de overvloed van aanhalingen uit de klassieke litteratuur die Aeneas gebruikt. Hele passages zijn uit Odivius, Seneca, Terentius en tientallen andere Latijnse auteurs overgenomen of op hen geïnspireerd, het verhaal is als het ware uit citaten samengeweven. Een enigszins komisch effect heeft dit wel. Men stelle zich voor (mutatis mutandis is het daarmee te vergelijken) een moderne

4 152 roman samengesteld tdt fragmenten van de meest uiteenlopende werken: een beetje Goethe, een bladzijde Shakespeare, een paar regeltjes Roland Holst, een stukje Camera etc. Hiervan dan toch nog een aardig en soms zelfs treffend geheel te maken, is een merkwaardige prestatie. Met onnavolgbare handigheid weet Aeneas de woorden van zijn grote voorbeelden in zijn verhaal in te vlechten. Zo zegt hij bijvoorbeeld in zijn vertelling dat de liefde van Pyramus en Thisbe lang niet zo wonderbaarlijk is als die van zijn eigen held en heldin en formuleert deze gedachte dan met behulp van Ovidius welbekende regels op de volgende wijze: Quis nunc Thisbes et Pyrami fabulam demiretur inter quos notitiam primosque gradus vicinia fecit? Et quia domos habuere contiguas, tempore crevit amor. (Ov. Met. IV, 55 6o). Zeker is het voor vroegere lezers een sport geweest de verschillende plaatsen die Aeneas geïnspireerd hebben, thuis te brengen en de eigen eruditie te toetsen aan die van de auteur. Zoals hierboven reeds opgemerkt, heeft het verhaal ook in het buitenland veel bewonderaars gevonden en tot navolging gewekt. Onder de vele vertalingen is de Franse van Octavien de Saint- Gelais een van de interessantste en merkwaardigste. Het is een uitvoerige bewerking in 4600 verzen, in 1493 geschreven pour la charge expresse d une dame. Op aangrijpende wijze getuigt de Franse bewerker in een later geschrift van de noodlottige ziekte die hem tijdens zijn arbeid aan de roman overviel. Quant au premier le livre translatay D -Euryalus et de dame Lucresse Et qu en françois de latin gettay, Selon mon sens et ma rude simplesse, Par le vouloir et pour la charge expresse D une dame qui ce me commanda; Las, à la foys que celle me manda Sentu n avoys les ameres pinctures De viellesse en mes nerfz et jonctures.... Car ja pressé estoye de maladie Et puis aage m avoit d emblée prins. Quant je me vy si promptement surprins Sans y trouver ressource ne remyde, Plorer me mys, mais ce fust sans ayde. Uit Octavien s vertaling van De Duobus Amantibus volgt hieronder de episode van Lucretia s tweestrijd: zal zij toegeven aan

5 153 haar liefde-op-het-eerste-gezicht voor Euryalus of niet? Deze passage gaat terug op de bekende monoloog van Medea naar aanleiding van Jason s komst, bij Ovidius. Zelfs in deze poëtische Franse weergave is nog duidelijk te bespeuren hoe nauwkeurig Aeneas Sylvius zich aan zijn voorbeeld en inspriratiebron Ovidius heeft gehouden. Men legge er de Metamorphosen (VII, 12 ev.) maar naast! Comment Lucresse se emerueilloit q elle ne povoit aymer son mary et que mieulx aymoit ung estranger et de ce elle se arguoit et blasmoit et arguoit pro et contra. Bile se disoit a soy mesmes souvent: Je m esbahis, dont ce me peut venir Que je n ayme plus cordialement Menelaus et que je ne prens plaisir Avecques luy a le veoir et ouyr? Las, je n ayme rien que cest estranger Qui jour et nuyt me vient en souvenir, Cant que j en pers le boire et le menger. Ha, Lucresse, oublie ta folie, De ton chaste cueur oste la chaleur!... Se je povois sortir de tel langueur Plus ne seroys en si grant maladie... Je congnois bien lequel est le meilleur Et touteffois je veil suivir le pire, Conscience me dit: suy ton honneur! Et cupido dit que je le doy fuyre... Ha, Lucresse, se n aymes ton mary Et que d amours te vueilles entremettre De ce pays peus eslire ung amy Sans au péril d ung estranger te mettre... Sa grant beaulté, son aage, sa noblesse Et sa vertu m ont changé le courage... Trahyraige mon loyal mariage? Me fierayge en ung forain? nenny!... Il s en yra pour une autre espouser Et me lairra, c est le commun usaige, Je ne m en doy par se point abuser. Mais de traître ne porte pas la face, Sa noblesse ne le pourroit souffrir,... Je feray tant se je puis envers luy Qu il jurera me estre bon et loyal; Craindre ne doy estre deceue par luy, II semble doux, courtois et feal...

6 154 Se le reçoy une fois en ma grâce En luy donnant ung gracieux baiser... Servir vouidra sa maistresse et aiser Et se donra du tout a mon service... Par ses moyens je veil habandonner Mère, mary, mon pays et renommée; Car ma mère me veult redarguer, Mieulx sans mary fusse que mariée! Chascun a pays la ou il agrée Vivre et passer son temps, comme l en dit, Je ne pourroys estre plus maleuree Ne pis avoir que j ay, c est mon edit. Een bijzonder fraai exemplaar (er zijn er 6 op de hele wereld) van deze Franse bewerking bevindt zich in het Brits Museum. Het is blijkbaar bestemd geweest voor Charles d Orléans, want de aanhef luidt: En l onneur de la saincte trinité Louenge de vous, Charles, roy treschrestien, De latin en françois j ay translaté L ystoire du tresfort amoureux lien D Eurialus et de Lucresse, le maintien Que en amours ont eu durant leur vie, Ainsi que l a descript ou temps ancien Eneas Silvius, nommé pape Pie. Selon commune opinion, tousjours prier n est pas nécessité, zegt Octavien, men mag ook wel eens plezier hebben en daarom nodigt hij de vorst uit zich te amuseren met het Traicté tresrecréatif et plaisant de l amour indicible de Eurialus et de Lucresse. Prachtig zijn de 130 miniaturen in goud en allerlei kleuren, waarmee het Londense exemplaar 1 verlucht is. Ofschoon uitgevoerd in een uitermate gereserveerde stijl (Euryalus en Lucretia doen op het erotisch hoogtepunt meer denken aan een humeurig echtpaar dat met griep te bed ligt dan aan iets anders) suggereren de afbeeldingen en speciaal de figuur van de heldin toch de schoonheid en gratie die de tekst oproept. Bij een andere Franse vertaler, Antithus, (hij was maistre Antithus, chapelain de la saincte chapelle aux ducs de Bourgogne en vertaalde, ong. 1490, eveneens a la requeste des dames ) is Ovidius monoloog van Medea via Aeneas Lucretia, in de stijl 1 De plaatjes bij dit artikel zijn gemaakt naar een microfilm die van dit oude boek vervaardigd is door de fotografische dienst van het Brits Museum-

7 155 van de middeleeuwse allegorische poëzie, tenslotte veranderd in een dialoog tussen Lucresse en Raison : Lucresse: Raison: Lucresse:... O mon espoir qui tire sans compas mon cueur a toy, dont souffre maulx a tas... O noble dame, tu t en repentiras! Vise en toy mesme les honneurs que tu as... En ung estrange peut estre te fyras, Dont en fin deceue te trouveras Et demeuras au monde infortunee... Pense a garder ta bonne renommee, Et laisse aller toutes folles amours... Femme perdue, femme pleine de rage, Veulx tu ainsi tromper ton mariage?... Quant a ma mère, elle est toujours contraire A mon vouloir et ce que je vueil faire. etc. Van het werk van maistre Antithus bestaan slechts enkele exemplaren, versierd met enige grove, onbeholpen houtsneden» Evenmin bijzonder fraai, maar wel grappig om te zien zijn de illustraties in de Duitse vertaling van Nicolai von Weil (Niklas von Wyle). 1 In het exemplaar van zijn Translationen dat in de Koninklijke Bibliotheek aanwezig is, waarin met andere geschriften ook De Duobus Amantibus vertaald is, ziet men keizer Sigismund, verdekt opgesteld op het balcon van een hoog huis. Hij zit er, compleet met kroon, te loeren naar het balconnetje aan de overzijde, waarop Lucretia staat uit te zien naar een zwaarlijvige Euryalus, die te paard door het nauwe straatje rijdt. De beeldschone Lucretia lijkt er een zestigjarige matrone, die alle illusies over de jeugdige Italiaanse beauty de doodsteek toebrengt. Een volgend prentje vertoont Euryalus en Lucretia in een overdaad van fraaie kleding voor een omgewoeld bed. Ook hier verplettert Lucretia onder haar corpulentie de geloofwaardigheid van haar sex-appeal. Onder de in Duitsland verschenen uitgaven van de novelle verdient ook een merkwaardige Latijnse bewerking uit 1641 vermelding. Deze is van de hand van een hoogleraar van de universiteit 1 Niklas von Wyle, ong in Zwitserland geboren, leefde grotendeels in z. Duitsland. Hij is de oudste Duitse humanist. Zijn achttien Translationen bevatten vertalingen van Aeneas Sylvius, Petrarca, Poggio e.a.

8 156 in Marburg, die blijkbaar zo bekoord geweest is door de romance, dat hij zich het financiële offer van een publikatie op eigen kosten getroost heeft. Evenals Braccio dat gedaan had, gaf hij de brieven in verzen weer en de rest in proza. Deze brieven, die Aeneas in de vertelling had ingevlochten, geïnspireerd door zijn lectuur van de Heroïdes van Ovidius, hebben hier dus weer hun oorspronkelijke versvorm terug. Wat de uitgaven in de Nederlanden betreft: in de vijftiende eeuw zijn er vijf verschenen, later zagen nog verscheidene andere het licht. Een van de laatste is een herdruk die in 1706 in Leyden verscheen, getiteld:,,les amours de Sienne, où l on prouve que les femmes font mieux l amour que les vefves et les filles. (Wie zegt dat men alleen tegenwoordig maar pakkende titels kan bedenken?). Octavien de Saint-Gelais is niet de enige geweest, die zijn arbeid aan de beroemde novelle onder droevige omstandigheden verrichtte. Joseph Dévay vertelt in de inleiding van zijn uitgave van de Latijnse tekst (Budapest, 1903) van het veelbewogen leven van twee Hongaarse vertalers, wier werk respectievelijk in de zestiende en achttiende eeuw verscheen. Beide vertalingen zijn in verzen. De jongste telt er zelfs 4300 en is ook deze! geschreven op verzoek van een voorname vrouw ( mandante baronissa quadam ). Dévay zelf heeft zich, nadat hij uit zijn vaderland Polen wegens de progroms aldaar naar Budapest was gevlucht, onvoorstelbare moeite en opofferingen getroost om een kritische editie van het Euryalusverhaal samen te stellen uit de zeer corrupte, oude teksten die hij in diverse steden van Europa met de grootste inspanning had weten op te sporen. Voor dit werkje heb ik al mijn vrije tijd, mijn ogen en de frisse lucht, die ik zo nodig had voor mijn zwakke longen, opgeofferd, zegt hij in de inleiding. Het geld dat voor mijn voedsel bestemd was, heb ik uitgegeven aan boeken die ik hebben moest. Hoe vaak heb ik niet tot diep in de nacht zitten werken! Hoe vaak heb ik niet zitten huiveren in mijn onverwarmde kamer!... Geldt Nicolai von Weile als de eerste Duitse of liever niet-italiaanse humanist, men zou Dévay misschien de laatste c.q. een van de laatste kunnen noemen. Hij deelt in ieder geval met hen de

9 157 omvangrijke kennis van de klassieke litteratuur en de naïeve trots op die kennis. Hij was geen beroepsclassicus, maar een amateur. Zijn arbeid aan de novelle heeft de inhoud, de glorie en de troost van zijn leven uitgemaakt. Het voorwoord van zijn tekstuitgave, dat vergezeld gaat van zijn portret, is een document humain van de eerste orde. Enkele jaren na de publikatie van zijn zo moeizaam tot stand gekomen werk, kwam de volledige uitgave van alle brieven van Aeneas Sylvius (waarvan de novelle slechts een gering onderdeeltje vormt), verzorgd door prof. Rudolf Wolkan, die toegang had tot de manuscripten in de Weense Universiteitsbibliotheek, welke Aeneas zelf had geredigeerd en die hij door zijn secretaris had laten afschrijven. Naast het onaanzienlijke, buitengewoon slecht gedrukte boekje dat het levenswerk van Joseph Dévay vormt, doet de smetteloze volmaaktheid van deze monumentale uitgave 1 bijna harteloos aan. Dévay s inspanning is evenwel allerminst nutteloos geweest, want terwijl in Wolkan s uitgave de novelle schuil gaat in de enorme hoeveelheid van Aeneas andere brieven, maakte Dévay s afzonderlijke teksteditie van het verhaal dit voor een groter publiek bereikbaar en droeg op deze wijze tot de bekendheid ervan bij. De tweede, nog grotere verdienste ligt in de fanatieke ijver waarmee Dévay de klassieke litteratuur doorgewerkt heeft om alle door Aeneas gebruikte citaten en fragmenten op te sporen. Zij geven een goed inzicht in de belezenheid van Aeneas en van de andere humanisten en ontwikkelde lieden in zijn tijd. Om de persoon van Aeneas is reeds tijdens zijn leven een hevige strijd ontbrand, die tot in later eeuwen voortduurde. De oorzaak hiervan ligt in de grote omkeer die zich in zijn leven heeft voorgedaan. Tot zijn veertigste jaar had hij een goed deel van zijn tijd en energie besteed aan de bestrijding van de macht van Rome en zijn handel en wandel was allerminst onberispelijk. Vrij plotseling en op een voor hem zelf bijzonder voordelig ogenblik verzoende hij zich met de paus en trad tot de geestelijke stand toe, waarin 1 Daar het boekje van Dévay in ons land niet aanwezig is, is de uitgave van Wolkan, waarvan er enkele exemplaren in Nederland zijn, de enige die de volledige Latijnse tekst van De Duobus Amantibus (en van Aeneas andere epistulae familiares) bevat. Afgezien van enkele zeer oude drukken, die natuurlijk niet uitgeleend worden in de bibliotheken.

10 158 hij snel carrière maakte. Deze gang van zaken heeft hem in de ogen van velen tot een opportunist gestempeld. Natuurlijk is niet iedere bekering a priori onaanvaardbaar, maar in plaats van ruiterlijk voor zijn fouten uit te komen en een onomwonden peccavi uit te spreken, trachtte hij zijn vroeger optreden en zijn jeugdgeschriften (hij had, behalve een grote hoeveelheid brieven, o.a. veel frivole gedichten en meerdere scabreuse comedies geschreven) in een fraaier daglicht te stellen dan ze moreel verdienden. Daarbij zag hij er niet tegen op de uitgave van zijn eigen brieven in tweede redactie te vervalsen of door middel van een handigheid je te redresseren. Met sidderende oude hand, maar met onverzwakte geestvermogens bracht hij in zijn manuscripten verbeteringen aan, die onze bewondering wekken door het raffinement der inventie en de economie der middelen. Om een klein voorbeeld te geven: in een brief die handelt over een gewezen geliefde van hem zelf, wijzigt hij de naam van het meisje in Johannis nova voluptas ( het nieuwe liefje van J. ). Een even simpele als doeltreffende ingreep. Van sommige brieven ook (zoals een bijzonder vermakelijk schrijven aan zijn vader, waarin hij deze uitlegt, hoe hij, als ongehuwd man, aan een zoon gekomen is) heeft hij het auteurschap gemakshalve een ander in de schoenen geschoven. Het verhaal van de twee beminden van Siena was inmiddels echter zo beroemd geworden, dat hij zich aan de verantwoordelijkheid hiervoor niet meer kon onttrekken. De manier waarop hij dit jeugdwerk tracht goed te praten, is bepaald niet erg gelukkig. Het ging om de moraal, beweert hij, maar hij vergeet dat hij in de begeleidende brief aan Mariano Sozzini (bij de aanvang van dit artikel geciteerd) geschreven had: inguinem tuam prurire faciam. Het tweede excuus dat hij aanvoert: ik was nog zo jong, gaat al evenmin erg goed op. Hij was, volgens zijn eigen mededeling, bijna veertig,toen hij de gewraakte novelle de wereld in zond. Onder de verdedigers van Aeneas neemt Nicolaas Beets, die zijn proefschrift 1 aan hem wijdde, een voorname plaats in. Hij wijst er o.a. op, dat men Aeneas moet zien in het kader van zijn tijd en omgeving. Voor de humanisten onder wie hij verkeerde, kwam in het algemeen uiterlijke navolging van de Oudheid, imitatie van de antieke cultuur, het uitspreken van fraaie Latijnse rede- 1 Nicolaas Beets: De Aeneae Sylvii, qui postea Pius Papa Secundus, morum mentisque mutationis rationibus, Harlemi 1839.

11 Euryalus vermomt zich als sjouwer om in Lucretia s huis te komen. Euryalus verbergt zich onder het bed.

12 Euryalus klimt naar binnen geholpen door zijn vriend Achates. Lucretia en Menelaus in de wijnkelder.

13 Lucretia bezwijmt in Euryalus armen. gereserveerde stijl....

14 Griekse spiegel, brons, ca 470 v. C. Allard Pierson Museum, Amsterdam.

15 159 voeringen en het schrijven van dito brieven in de eerste plaats. Het leven was een spel, diepgaande overtuigingen en ideële overwegingen waren gewoonlijk van weinig belang. Drang naar avontuur, zucht om zijn talenten te laten schitteren en verlangen naar litteraire roem, schijnen, voor Aeneas zo goed als voor andere humanisten, belangrijke drijfveren geweest te zijn. Aeneas was geen diep-religieuse, maar wel een strijdvaardige natuur. De betekenis van zijn pontificaat ligt in zijn geestdrift voor de grootheid van de Kerk en de verdediging van het Christendom. Zijn grote illusie, een kruistocht tegen de Turken onder zijn persoonlijke leiding, is niet in vervulling gegaan. Pius II stierf voor het tot de uitvoering van die plannen kwam. A. F. RUITENBERG-DE WIT. Antieke kunst in Nederlandse Musea Allard Pierson Museum, Amsterdam. De behoefte van de mens om zijn uiterlijk te verzorgen en te verfraaien als ook de zucht tot opschik zijn welhaast van nature aangeboren neigingen. Het voorwerp dat bij uitstek dient om zich een beeld van het eigen uiterlijk te vormen speelde ook in de antieke wereld een grote rol: spiegels kenden niet alleen de Grieken, Etruriërs en Romeinen, doch reeds de Egyptenaren sedert het Oude Rijk, terwijl er ook uit de Myceense graven exemplaren tot ons zijn gekomen. De gehele Oudheid door bestond het spiegelvlak zelf uit een ronde of nagenoeg ronde, gepolijste bronzen schijf; een enkele maal was die verzilverd, vooral in de Romeinse keizertijd, toen daarnaast voor het eerst tevens glazen spiegels werden vervaardigd. Etruriërs en Romeinen pasten soms ook een vierkante vorm toe. De Egyptische en Myceense spiegels waren handspiegels, waarbij aan de schijf een greep van ivoor, been of hout was bevestigd. De oudste Griekse vertonen hetzelfde type, terwijl daarnaast een variant optreedt, waarbij schijf en greep uit één stuk brons zijn gemaakt en de greep soms een menselijke figuur meestal een onbeklede vrouw is geworden. In de tweede helft van de 6e

16 160 eeuw ontwikkelde zich hieruit een tweede type, dat tot het midden van de 5e eeuw gangbaar bleef: door de voortaan beklede vrouwenfiguur op een ronde basis, gesteund door leeuwenklauwen, te plaatsen, ontstond een staande spiegel. Nog later kwam een derde type in gebruik, een doos- of klapspiegel, slechts bestaande uit de gepolijste schijf, waaraan met een scharniertje een meestentijds fraai bewerkte deksel was bevestigd. De Etruriërs en Romeinen namen de drie genoemde Griekse typen in hoofdzaak over. De hierbij afgebeelde spiegel (totale hoogte 32 cm) is een voorbeeld van het staande type. Dat wij in de vrouwenfiguur, die in de rechter hand een bloemknop vasthoudt, Aphrodite moeten zien, moge, behalve uit de toepasselijkheid van het thema, blijken uit de op haar toe vliegende Eroten (waarvan de vleugels modern zijn) en uit de aan de schijf geappliqueerde duiven en roosjes, die immers aan deze godin gewijd zijn. De overgang van figuur naar schijf wordt gevormd door een symmetrisch tussenstuk waarin voluten zijn gegraveerd. Aan de achterzijde ervan rijst als extra steun een palmet op. Het gebaar waarmee de godin met de linker hand het kleed even opneemt, herinnert ons nog aan de laat-archaïsche korai. Doch de stijl van het in een peplos gehulde figuurtje dateert dit werk in de vroeg-klassieke periode en wel omstreeks 470 v. Chr. Dat het atelier, waar het vervaardigd is, op de Peloponnesus, toenmaals beroemd om zijn bronskunst, gesitueerd moet worden, staat wel vast, maar of dit Argos, Corinthe of een ander centrum geweest is, kan vooralsnog niet met zekerheid gezegd worden. Wassenaar. R. Chr. WOLFF. Bladvulling Bij bladering in oude, ook wel in jonge notities, die ongeordend in mijn bureau lagen, ontmoette ik enige Latijnse en een paar Griekse versregels, waaraan de lezers en lezeressen van Hermeneus misschien wat aandacht willen geven; een vier of vijftal is reeds opgenomen in de eerste jaargangen van ons tijdschrift. Op mijn verzoek verklaarde onze secretaris zich bereid de voor hem aanvaardbare versiculi van tijd tot tijd in de door hem gekozen volgorde als bladvulling op te nemen. De tekst is steeds te eenvoudig om vertaling nodig te maken. J. VAN. IJZEREN.

17 161 AAN HET NEDERLANDS ONTLEENDE SPREEKWOORDEN OF ZEGS- WIJZEN. Arboribus celsis ventorum maxima vis est. Argentum meruit si garrula saepe loquela Aurum ille accipiet qui taciturnus erit. Capta valet plus unica avis quam mille volantes. Disce horam durare tuam tempusque manere. HULDE AAN DE LEIDSE UNIVERSITEIT IN MEI Arx Leidensis erat saevum quae reppulit hostem Viribus ingenii barbariem superans. ENIGE ALBUM-VERSJES. Parvula Gymnasium quae semper laeta frequentas, Id precor ut nunquam laetitiam abicias. Ne tibi sit semper dux vitae docta Minerva Sedulitate: placent seria mixta iocis. Floribus in pratis favet ut lux candida solis, Sic precor ut vitae sit tibi candida lux. Alba sit nive candidior semper tibi vita Nec minus ingenium sit nive candidius. Nomine non tantum sed re quoque vera columba Esse velis: pacis semper amans volucris. J. v. IJ.

18 162 Dichtoefeningen (Drie latijnse gedichten met commentaar) I HET POËTISCH WONDER τ θην τάδε τερπν πεπ νθεις (Theocr. Id. VII, 83) Pendent purpureae rosae quas liquit Lalage, cum fugeret meum lectum. nunc iterum siti consumor Veneris, iam satis ebrius. fluxas ut nitidae fiant spes vult falsa rosas spargere lacrimis. me nunc vivere sic iuvat herbarum arbitrio quin potius feram fletus ad mare amarius! Daphnis pallidus in Naide mersus est, caecus luminibus novis pastor fidus: item me dea commovet. bubo stridet in imbribus: vanus tardus amor,,,mors resonant agri montesque irremeabilis. solae dulce malum Pierides levant. Vertaling De purperen rozen hangen slap, die Lalage achterliet toen zij mijn bed ontvluchtte. Nu word ik wederom verteerd door de dorst van Venus, al dronken genoeg. Om de verlepte rozen weer fris te maken wil een valse hoop ze besprenkelen met tranen. Het lust mij nu zo te leven volgens de willekeur van planten Waarom niet liever draag ik Mijn tranen naar de bitterder zee! Daphnis, kwijnend voor Nais, is verdronken, blind met nieuwe ogen, de trouwe herder. Net zo verbijstert mij de godin. De katuil snerpt in de regenbuien:,,ijdel de trage liefde, dood weergalmen velden en bergen waaruit geen terugkeer mogelijk is. Alleen de Pieriden verlichten het zoete kwaad.

19 Commentaar 163 Dit vers is, met nog twee andere in dezelfde trant en taal, met koppige vlijt bijeengezocht uit woordenboeken, en daarom meer het resultaat van passen en meten dan van bacchische inspiratie, meer de vrucht van geleerde lectuur dan van overweldigende ervaring. Ik kan dus wel, geloof ik, als een goochelaar achteraf de dubbele bodems laten zien, en de touwtjes waar het aan vast zit. Daarbij lijkt dit mij een geschikte gelegenheid om mijn opvattingen over poëzie onder woorden te brengen, want dat ik de teksten zelf gemaakt heb tel ik als voordeel; ik kan nu in een volmaakte cirkelredenering aan het licht brengen wat ik eerst zelf verstopt had. Het eerste gedicht zal het poëtisch wonder demonstreren, het tweede het raadsel der liefde, het derde de poëtische continuïteit. De maat is de zgn. 4e Asclepiadeïsche strofe: Alleen deze maat, en de naam Lalage heeft het gedicht met Horatius gemeen. De laatste regel vormt de moraal, en staat als zodanig buiten het gedicht. Als we deze niet meetellen valt het in twee gelijke helften uiteen op de caesuur na herbarum arbitrio. De eerste helft bevat liet uitgangspunt, de persoonlijke situatie. Deze is op zichzelf onzedelijk en hopeloos. Zin en richting geven aan de individuele ervaring en emotie is de taak van de poëzie. In de tweede helft wordt het hele gedicht door het mythisch exemplum op en hoger plan gebracht. In de eerste helft heeft de hoofdpersoon dorst, ondanks, nee, juist dank zij het feit dat hij al zoveel gedronken heeft. Ook de rozen hebben dorst. Hij hoopt nu dat hij, na de dorst van de bloemen gelest te hebben, ook zijn eigen verlangen zal kunnen bevredigen. Maar hij drenkt de bloemen met zijn tranen, waardoor ze nog meer zullen verleppen. De magiër vindt het nu beschamend zich zo door planten te laten ringeloren. Zijn pogen is even zinloos als water naar de zee dragen, want van tranen zal de zee niet zouter worden. Dit brengt hem in de tweede helft op de mythe van Daphnis, die volgens een versie uit wanhopige liefde in zee sprong. Het lijden van Daphnis is in de bucolische poëzie voorbeeldig (cf. Verg. Ecl. V, 20 v.) Deze centrale plaats heeft de mythe wel te danken

20 164 aan Theocritus, die in zijn Ie Idylle op heel geheimzinnige wijze zijn dood in het water aanduidt als een religieus wonder. In zijn meest verbreide vorm vertoont de Daphnis-mythe overeenkomsten met die van Attis 1 : hij beminde een nymf (Nais Th. Id. VIII), maar werd in dronkenschap ontrouw en tot straf verblind of stortte van een rots in zee. Als kern van de vele varianten 2 zou men kunnen beschouwen de fatale liefde. Deze kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd: als onbeantwoorde liefde van Daphnis zelf (dat is in de Ie Idylle de mening van Hermes, 77 8), of ook omgekeerd kunnen de fatale gevolgen veroorzaakt worden door het simpele feit dat een meisje hem zoekt (dat is de mening van Priapus, 82 5) 3. Zo werd Daphnis het voorbeeld voor de ongelukkige verliefde, cf. Ovidius AA, I, 730: Pallidus in lenta Naide Daphnis erat. In dit gedicht zijn de traditionele elementen weer op andere manier verbonden: Daphnis is trouw de typische trouwe herder, Il pastor fido 4 maar zijn liefde komt telaat, hiervoor wordt hij gestraft. Hiermee is iterum in de derde regel niet in strijd; de gebeurtenis herhaalt zich, dit bevrijdt het vers al van het anecdotische, verg. het δη τε in Sappho Fr. 1, 15 vv. 5 Caecus luminibus novis: hij wordt verblind door nieuw licht, blind met nieuwe ogen. Zo werd ook tenslotte Oedipus, toen het te laat was, een blinde ziener (S. OR 413, 1273), net als Tiresias. De straf geeft op tragische wijze inzicht. De uil is een spotter, σκώψ, uil, komt van σκώπτω spotten (cf. Ath. IX, 391b). In Th. ld. I, 136 krijsen de uilen van de bergen als Daphnis sterft. De bubo meer speciaal is een dirum mortalibus omen (Ov. Met. V, 550), cf. Verg. Aen. IV, 462: solaque culminibus ferali carmine bubo, als Dido gaat sterven. De uil spot dus: de liefde komt, met het berouw, telaat. Net zo spotte Kupris: Jij zwoer nu wel Eros te zullen vloeren, Daphnis, maar ben 1 G. Lanowski, La passion de Daphnis, Eos 42 (1947), 175 vv. 2 Besproken door A. S. F. Gow, Theocritus, II, 1952, 1 vv., en C. M. Bowra, Greek Lyric Poetry, , De twee standpunten sluiten elkaar uit, vandaar de moeilijkheid, die door Daniel Heinsius (geciteerd door L. C. Valckenaer, Theocriti Decem Eidyllia, 1773, 22) het duidelijkst geformuleerd werd: quomodo ea quam offenderat Daphnis diceretur ζητε ν τ ν άφνιν, cum potius eum fugere debebat. De tegenspraak is natuurlijk opzettelijk. 4 M. I. Gerhardt. La Pastorale, 1950, B. Snell, Die Entdeckung des Geistes, , 100.

21 165 je nu niet zelf door de wrede Eros gevloerd? (Id. I, 97 8). Deze Daphnis, die door Eros, de god van het bloeiende voorjaar (cf. Theognis I, ) overwonnen wordt, en smelt als sneeuw (Th. Id. VII, 76) wordt daarmee in de sfeer van de winter gebracht. Dit plaatst ons voor het probleem van de negatieve held. De ernstige Griekse kunst houdt zich bij voorkeur bezig met het lijden, sterven, van de mythische heros; vaak wordt dit in een tragische interpretatie aannemelijk gemaakt als het gevolg van een zonde. 1 Dit negatieve, zondige aspect, dat het meest in het oog springt, werd door de philosophische en later de Christelijke kritiek gretig aangegrepen, en is de ondergang van het heidendom geworden. Wij klassiek gevormden merken door gewenning het probleem vaak niet meer zo op, maar het wordt ons misschien het duidelijkst bewust wanneer wij kinderen inwijden in de mythologie; wij moeten dan eerst enig excuus bedenken voor de wel spannende, maar zo weinig stichtelijke verhalen die we gaan vertellen. Ook voor de Griekse dichter gold dit probleem; voor een deel kon hij het oplossen door te wijzen op de moraal: de tragische ondergang vormt een waarschuwing tegen hybris. Maar ook probeert men vaak het lijden van de sympathieke held zelf een positieve kant te geven, via de religieuze overtuiging dat de dood, 2 meer speciaal het doden van het slachtoffer, 3 de noodzakelijke voorwaarde voor leven is. Deze absolute religieuze paradox kan uiteraard moeilijk logisch aanvaardbaar gemaakt worden. 4 In de Ie Idylle wordt dit mysterie o. a. aangeduid door de adunata die optreden wanneer Daphnis sterft (132 6). De natuur is in de war, maar toch is dit op geheimzinnige wijze een verandering ten goede: de doornstruiken dragen viooltjes en hyacinthen, voorjaarsbloemen; de den draagt peren; het hert, anders het slachtoffer van de jacht, bijt nu de honden, en de uilen wedijveren met de nachtegalen. 5 1 Maar juist door dit aannemelijk maken wordt de sympathie met de zondige held versterkt. De Oedipus Rex combineert de twee gruwelijkste zonden, incest en vadermoord, toch is zijn lijden begrijpelijk, wij kunnen medelijden. 2 W. B. Kristensen, Het leven uit de dood, A. B. Jensen. Das religiöse Weltbild einer frühen Kultur, Zie mijn artikel in Hermeneus 31 (1960), De navolger Vergilius is duidelijker, hij laat op het lijden van Daphnis (Caesar) een apotheose volgen: Deus, deus ille, Menalca! (V, 64).

22 166 Ook in dit gedicht een vruchtbaarheidswonder: de regenbuien nemen de taak van de tranen over, en zullen de bloemen, die door mensenkracht niet te redden waren, verfrissen. De laatste regel vat deze paradox samen: de Muzen van het herdersdicht maken het kwaad zoet; de poëtische liefde is een γλυκ πικρον, een bitterzoet, sinds Sappho (Fr. 130 L P). Deze regel is een parafrase van het begin van de XIe Idylle van Theocritus: Geen ander medicijn is er tegen de liefde, Nikias, volgens mij, geen zalf of smeersel, buiten de Pieriden. J. P. GUÉPIN.