Toespraken in de Amsterdamse Studentenekklesia op 7 februari 2010 door Geeske Hovingh en Mirjam Elbers

Transcriptie

1 Toespraken in de Amsterdamse Studentenekklesia op 7 februari 2010 door Geeske Hovingh en Mirjam Elbers Jong Geleerd 5: Brood genoeg? Voorlezing uit het boek Uittocht Exodus 16 Van Elim braken zij op en kwamen, heel de gemeente van de kinderen van Israël, in de woestijn van Sin tussen Elim en Sinai, op de vijftiende dag van de tweede maand na hun uittocht uit het land Egypte. En zij gingen tekeer, heel de gemeente van de kinderen van Israël, tegen Mozes en tegen Aäron in de woestijn. De kinderen van Israël zeiden tot hen: Was het ons maar gegeven gestorven te zijn door de hand van JHWH in het land Egypte toen wij nog zaten bij de vleespot en brood te eten hadden tot verzadigens toe. Want jullie hebben ons uitgeleid naar deze woestijn om heel deze vergadering te doen sterven van honger. JHWH sprak tot Mozes: Hier ben ik, ik zal jullie brood uit de hemel laten regenen, het volk moet uitgaan en ervan verzamelen, één dagmaat elke dag. Zo zal ik het beproeven of het gaat in mijn onderwijzing of niet. En het zal geschieden op de zesde dag: wat zij dan bijeengeraapt hebben, bereiden zij toe en het zal tweemaal zo veel zijn als wat zij verzamelen van dag tot dag. Mozes sprak, en Aäron, tot alle kinderen van Israël: In de avond zult gij erkennen dat JHWH u heeft uitgeleid uit het land Egypte. En in de morgen zult gij zien het overwicht van JHWH, dat hij gehoord heeft jouw tekeergaan tegen hem, JHWH. Wie zijn wij dat gij tekeergaat tegen ons? Mozes sprak: JHWH geeft u vlees te eten in de avond en brood in de morgen tot verzadigens toe - omdat hij gehoord heeft hoe gij tekeergaat tegen hem, JHWH. Wie zijn wij? Niet tegen ons gaat gij tekeer, maar tegen JHWH. Mozes sprak tot Aäron: Spreek tot heel de gemeente van de kinderen van Israël: Kom nader tot voor het aangezicht van JHWH want hij heeft gehoord hoe gij tekeergaat. 1

2 En het geschiedde toen Aäron het woord sprak tot heel de gemeente van de kinderen van Israël, dat zij hun aangezicht keerden naar de woestijn en daar: het overwicht van JHWH verscheen in de wolk. JHWH sprak tot Mozes en zei: Gehoord heb ik het tekeergaan van de kinderen van Israël. Spreek tot hen en zeg: Tegen de avond zult gij vlees eten, in de morgen zult gij u aan brood verzadigen, dan zult gij erkennen dat ik het ben, JHWH, uw God. En het geschiedde in de avond: de kwartel steeg op en bedekte het legerkamp. En in de morgen rond het legerkamp dauwde het. De dauw steeg op en daar, over het aangezicht van de woestijn een laagje fijnkorrelig iets, fijn als de rijp op het land. De kinderen van Israël zagen het en zeiden tegen elkaar: Wat is dat? Zij wisten niet wat het was. Mozes sprak tot hen: Dit is het brood dat JHWH aan jullie geeft, om te eten. Dit is het woord dat JHWH heeft opgedragen: Verzamel ervan, ieder naar de behoefte van zijn mond, ieder neme voor iedere schedel één omer, voor heel uw zielental, voor allen die zijn in uw tent. Zo deden zij, de kinderen van Israël, de een verzamelde veel, de ander verzamelde weinig. Zij maten het met de omer, wie veel verzameld had, hield niet over, wie weinig verzameld had, kwam niet tekort - ieder had naar de behoefte van zijn mond. Mozes sprak tot hen: Niemand mag er iets van overlaten tot de morgen. Er waren er die niet naar Mozes hebben gehoord, zij lieten iets over tot de morgen, dan zaten er wormen in en het stonk - Mozes ontstak in woede tegen hen. Zij verzamelden het, iedere morgen weer, ieder naar de behoefte van zijn mond. Als de zon heet was, smolt het. En het geschiedde op de zesde dag: zij verzamelden tweemaal zoveel brood, twee omer voor ieder. Alle grootvorsten van de gemeente kwamen het aan Mozes vertellen. Hij sprak tot hen: Dit is wat JHWH gesproken heeft: 2

3 Morgen is het de eerste sabbat, heilige sabbat voor JHWH. Bak wat jullie willen bakken, kook wat jullie willen koken, alles wat overblijft, zet dat weg, bewaar het tot de morgen. Zij zetten het weg tot de morgen zoals Mozes hen had opgedragen. En nu stonk het niet en zaten er geen wormen in. Mozes sprak: Eet vandaag, want deze dag is sabbat voor JHWH. Vandaag zul je niets vinden in het veld. Zes dagen zul je verzamelen, maar de zevende dag is sabbat. Dan is het er niet. En het geschiedde op de zevende dag: enkelen van het volk gingen uit om te verzamelen, maar vonden niets. JHWH sprak tot Mozes: Hoe lang nog weigeren jullie mijn opdrachten en mijn onderwijzingen te bewaren? Zie toch: JHWH heeft jullie de sabbat gegeven, daarom geeft hij je op de zesde dag brood voor twee dagen. Blijf waar je bent, iedereen, niemand mag weggaan van zijn plaats op de zevende dag. Zij vierden sabbat, het volk, op de zevende dag. Het huis van Israël, zij riepen de naam van het brood: manna. Het was als korianderzaad zo wit en smaakte naar honingkoek. Mozes sprak: Dit is het woord dat JHWH heeft opgedragen: Maak één omer vol en bewaar die voor uw komende geslachten, dat zij zien het brood dat ik heb doen eten in de woestijn toen ik u uitgeleid had uit Egypte. Mozes sprak tot Aäron: Neem een kruik, doe daarin één volle omer van het manna, plaats die kruik voor het aangezicht van JHWH en bewaar die voor uw komende geslachten. En zoals JHWH aan Mozes opgedragen heeft, zo heeft Aäron die geplaatst voor het aangezicht van de Getuige, om te bewaren. De kinderen van Israël hebben het manna gegeten, veertig jaar lang, totdat zij kwamen in bewoonbaar land. Gegeten hebben zij het manna tot zij kwamen aan de rand van het land Kanaän. De omer is een tiende van de efa. 3

4 Toespraak 1 - Geeske Hovingh 1. Afgelopen december boog een aantal jongeren zich over de vraag hoe dat zogeheten koninkrijk van God dichterbij zou kunnen komen. We lazen de Jesajatekst over het visioen van een nieuwe wereld. Sommigen waren cynisch: ja ja, en hoe dan? Anderen kwamen voorzichtig met positieve ervaringen, steentjes die bij lijken te dragen aan een betere wereld. Maar hoe organiseer je dat structureler? Wat voor zoden zet een enkele glimlach aan de dijk? Een van de antwoorden was: koester het leerhuis, denk samen na, wissel ervaringen uit, kijk het journaal, analyseer het, probeer de wereld te doorgronden. We zouden meer gaan vloeken, meer gaan huilen, maar het zou ons leven uiteindelijk steviger maken, evenals dat van anderen en ons open houden voor ieder nieuw begin van dat Koninkrijk van God. Vandaag zijn we bij een volgende zin van het Onze Vader aanbeland, die wederom vragen oproept: Geef ons heden ons dagelijks brood. Dat klinkt als een praktische uitwerking van die eerder genoemde woorden: Uw Koninkrijk Kome. We verbonden er het motto: Brood genoeg? aan. 2. Ik hoef jullie niet te vertellen dat er brood genoeg is om de hele wereldbevolking te voeden, maar dat het nogal ongelijk over de aarde is verspreid. Met dat feit worden we voortdurend geconfronteerd. Er is honger, oorlog, onrechtvaardige verdeling van basale levensmiddelen. We knijpen onze ogen dicht bij het journaal. Daar is Haïti. Mensen op het puin, turend naar de hemel. Waar zijn de helikopters met voedselpakketten? Waar is het manna? Er is helemaal niets. 3. Nee, dan het volk Israël. Het is nog maar net weg uit het slavenhuis Egypte of de mensen lijken hun bevrijding al vergeten: ze hebben honger. Vrijheid mag leuk zijn, maar je kunt het niet opeten en daar in het land van de farao waren hun magen tenminste gevuld. Hier is niks. Vrijheid in de woestijn. Laat me niet lachen. Het volk mort, verlangt zelfs terug naar de vleespotten van Egypte. En wat doet God? Hij stuurt brood uit de hemel; manna op het land, wit als korianderzaad, zoet als honingkoek, dag in dag uit, veertig jaar lang. Het verhaal klinkt als een mythe want wie heeft er nu, zelfs zonder tomtom, veertig jaar in een woestijn nodig om een land te bereiken dat toch maar enkele honderden kilometers verderop ligt? Dat kan dan toch geen feitelijk reisverslag zijn? Waarom duurt de reis zo lang? En wat wil dit verhaal ons zeggen? 4. Het volk krijgt te eten, maar niet zomaar: dit gebaar is verbonden aan een vijftal lessen: ze mogen allereerst slechts verzamelen naar de behoefte van hun mond, wat betekent: zoveel als je nodig hebt om te overleven. Eén zogenaamde omer per persoon staat daarvoor, een minimumnorm. Iedereen heeft daar recht op en dat betekent soms dat de sterken wat moeten inleveren zodat de zwakkeren ook hun aandeel krijgen. Ten tweede mogen de mensen geen voorraden aanleggen omdat dat bezitsdrang in de hand werkt en dat zou weer tot ongelijkheid kunnen 4

5 leiden. Voor de sabbat, les drie, moeten ze juist wel vooraf verzamelen, waarop meteen les vier volgt: op de zevende dag van de week dient iedereen het werk te staken en verplicht rust in te bouwen. Als laatste alomvattende les moeten ze een gedenkteken creëren om het volk en de komende geslachten te herinneren aan de eerste vier lessen. Gelijke verdeling van voedsel dient als blijvende norm te worden ingesteld. 5. Sommige mensen in het verhaal weten daar weinig raad mee: ze houden toch iets voor zichzelf, gaan stiekem manna verzamelen op de dag van de sabbat; niets menselijks is hen vreemd. Maar ze krijgen ook onmiddellijk op hun lazer: het brood beschimmelt en als ze op de verboden dag gaan zoeken, vinden ze niets. Een lege woestijn. Wij kennen geen woestijn, ons leven zit vol met verleidingen, er is iedere dag van alles, ook op de sabbat, en je hoeft er amper moeite voor te doen. We hamsteren bij Albert Heijn, potten ons bezit op en worden er niet op afgerekend, in onze koelkasten kan immers geen schimmel optreden. Leven in vrijheid is voor mijn generatie volstrekt vanzelfsprekend en wat de daadwerkelijke behoefte van onze mond is? Geen idee. Er wordt ons geen halt toe geroepen in ons consumptiegedrag, we worden juist voortdurend aangemoedigd om méér te nemen, méér te doen, méér na te streven. Wat kunnen wij dus met dit verhaal? Wat is de definitie van genoeg in een wereld van teveel? Hoe kunnen wij die vrijheid leven? Hoe houden wij het verhaal van 'brood voor allen' levend zonder gefrustreerd te raken? Toespraak 2 - Mirjam Elbers Er was eens een volk dat torens moest bouwen, in een land niet eens zo ver hier vandaan. De torens moesten hoger en hoger. Elk jaar weer. Zo klonk het althans vanaf de hoogste verdieping: nóg hoger, nóg hoger zei een stem die wel uit de hemel leek te komen. Het volk rende als slaven, van s morgens vroeg tot s avonds laat. Zelfs midden in de nacht zag je hier en daar mensen werken aan de torens, de lichten gingen nooit meer uit. De angst regeerde. Wie niet mee rende, was ten dode opgeschreven. Wie wel mee kon rennen, rende zich dood. Zo was dat nu eenmaal, werd er gezegd. Vervelend, maar waar. Je had nu eenmaal volken die bestemd waren om als farao s op de hoogste verdiepingen te zitten en van het uitzicht over de gehele aarde te genieten, en je had volken die bestemd waren om dienstbaar te zijn. Het zijn de stemmen die wij kennen, veel te goed kennen: Zo gaat dat nu eenmaal. We horen ze tot op vandaag. Je hebt nu eenmaal landen die zich uit de armoede omhoogwerken, en landen die dat niet doen. Je moet meedoen met het systeem. We hoorden het politici en bestuurders de afgelopen weken bij de openbare verhoren ook weer zeggen: Wil je topmensen in je bedrijf hebben, dan zul je ook topsalarissen en topbonussen moeten uitkeren. Wie niet meedoet, graaft zijn eigen graf. Zo is het systeem nu eenmaal. En trouwens, is het ook niet de bedoeling dat de sterken zich voortplanten en groot worden, en de zwakken ten onder gaan? Dat komt de mensheid als geheel toch alleen maar ten goede? 5

6 De stemmen van het land met de torens zijn stemmen die wij kennen. Nee, sterker nog: het zijn de huizen waarin we wonen, ook hier aan de gracht waar we vanmorgen zijn. Ook onze torens zijn gebouwd op slavernij en uitbuiting. Op kosten van anderen, die geen rechten hadden. Onze hele welvaart is erop gebouwd. Ons bestaan danken wij aan de dood van anderen. Zo cru is het. De een z n dood is immers de ander z n brood? Dat is in het klein zo, en dat is ook mondiáál zo. Al ons brood stinkt. Elke hap die we nemen. Niet alleen de bankdirecteur, ook de man in de straat, ook wijzelf, zijn daarin geheel en al betrokken. Zo gaat het nu eenmaal, de een leeft ten koste van de ander. Wij leven ten koste van anderen. Precies dat is wat de bijbel Egypteland noemt. Het land van de dood, van de honger, van de gevangenschap. En we zouden het er vanmorgen misschien niet eens over hebben, we zouden het volkomen normaal vinden, als er niet een stém had geklonken. Niet uit die torens, niet uit graftombes van de Farao s van deze wereld, maar een stem heel dichtbij. Een stem die eigenlijk niet kán, uit een braambos dat brandt maar niet wordt verteerd. Een stem die spreekt tot het hart van Mozes, een stem die zegt: Er is een einde aan deze gevangenschap, ik kom bevrijden! Een stem die het einde aankondigt van Egypte, ja van heel deze wereld. Grote bevrijding voor wie ten onder gaan in het Egypte van deze wereld. In het angstland van honger en dood. Ik kom bevrijden, zegt die stem. Van die stem vertelt heel de Tora; die stem ís Tora. En het gebed dat hier deze maanden centraal staat is een gebed in de geest van Tora. Het Onze Vader is de schreeuw vanuit Egypte, de roep om een andere wereld. Schreeuwend, bijna vloekend wordt er in de eerste drie beden omhóóg gezien: In godsnaam: Úw Naam, tegen alle dictators in die ten koste van mensenlevens naam willen maken; Úw Rijk tégen het doodsland Egypte in, en Úw wil, in plaats van de willekeur van de tiran, of van de natuur die in feite ook een tiran is. Drie schreeuwen vanuit de diepten. En dan volgen er nóg drie beden. Nu is de blik niet omhoog maar naar beneden gericht, op onszelf: we zien dan op óns brood, onze schulden en onze verzoeking. Als we de blik op de aarde richten, begint het met die eenvoudige, heel aardse bede om wat wij nodig hebben. Geef ons heden ons dagelijks brood. Zo aards en werelds gaat het er in de bijbel en bij die wonderlijke JHWH aan toe. Te vaak zijn we geneigd te denken, dat het in de kerk en in het geloof om het zgn. geestelijke gaat, in tegenstelling tot het aardse, het lichamelijke. De Duitse toneelschrijver Bertolt Brecht laat één van de hoofdpersonen uit de Driestuiversopera zeggen: Erst kommt das Fressen, dann die Moral. Het vreten komt eerst, dan pas de moraal, het goede gedrag, het denken over wat goed en wat slecht is. Dat klinkt heel hard en ordinair, maar het is goed gezien. Er moet eerst wat in je maag zitten, voordat je ook kunt gaan nadenken over goed en kwaad. Je honger moet gestild zijn voordat je je überhaupt goed kunt gedragen. Dat had Brecht goed begrepen. Je kunt niet hele landen en volkeren uithongeren en dan van ze verlangen dat ze zich netjes gedragen! De Tora van Mozes en het Onze Vader van Jezus, ja het hele aardse boek van de bijbel, is dan ook geen moraal voor ná het eten, geen geestelijk woord voor in de vrije tijd, of een stukje zingeving ná het harde werken in de torens van onze wereld. Het zijn geen normen en waarden voor bij het geklaag aan de goed 6

7 gevulde borreltafel. In de Tora ís het brood de moraal. In de Tora gaat het om de ontdekking van de aarde, ja de bevrijding van de aarde. En het verhaal gaat dat Mozes werd aangeraakt door die stem. Hij werd zelf die stem. Hij leidde zijn volk weg uit het land van de angst, het land waar alle torens worden gebouwd op de lijken van een anoniem volk. Ik kom bevrijden, zei Mozes. En ze lachten hem uit. De dingen zijn immers zoals ze zijn. Niemand kan toch tegen de hoogste man in de hoogste toren op? Maar Mozes hield vol, drong aan, werd telkens weer in beweging gezet door die vreemde stem die zei: Ik zal met je zijn. En ondanks een sputterend volk en ondanks een stotterende Mozes zette de bevrijding zich door. Ze werden allen door het water gehaald, en op weg gezet naar een nieuw land. Een land waar iedereen zou ontvangen naar behoefte. Waar geen mens zal leven ten koste van een ander, en waar tóch een ieder verzadigd is. Want dat eenvoudige woordje brood staat dus voor alles wat wij nodig hebben. Willen we dienstbaar kunnen zijn aan deze God, aan zijn Naam, zijn koninkrijk, zijn wil, dan hebben we brood nodig. Wat heb je nodig, bróódnodig, om werkelijk mens onder mensen te kunnen zijn? Eten, drinken, kleding, onderdak. Heel praktische zaken. Liefde zonder dat gaan baby s dood - geborgenheid, gezondheid, hulp van buren, werk, erkenning. Een dag om te rusten, in de hectiek van alle dag. En dus ook een overheid die zo goed mogelijk het dagelijks brood garandeert, werk en inkomen. Een rechtvaardige regering en een rechtvaardige samenleving. Heel actueel en heel aards. Dat alles ligt besloten in dat ene eenvoudige woordje brood. Met het dagelijks brood wordt dienstig brood bedoeld, brood dat ergens voor dient. Geen brood om mee te pochen (kijk eens hoeveel ik er van heb!), geen brood om mee te spelen, maar brood dat dient. Dat dienstbaar is aan de dag, aan het pad dat je gaat. Dienstbaar aan het leven voor Gods aangezicht. Het volk dat op de weg van de bevrijding is gezet, krijgt er alvast wat van te proeven in de woestijn. Als je ergens ziet hoe concreet en aards de Tora van JHWH is, en hoe aards je daar over moet denken, dan is dat bij het verhaal over het manna in de woestijn. Brood van een andere orde. Het verschijnt zonder ervoor te hoeven werken. Als genade van boven. Maar, net als de liefde, kun je het niet in een doosje doen. Je kunt het niet oppotten. Wie het wil bewaren voor zichzelf, die komt bedrogen uit: want dan raakt het manna bedorven met wormen en het gaat stinken. Het is niet bedoeld om op te potten, om je er op te laten voorstaan, om je zelf te redden en te verzekeren. Nee, het is als met spinazie die gekookt is: je kunt het niet bewaren en later weer opwarmen. Het manna uit de hemel is een dagmaat, maat voor één dag. Ménselijke maat. Want je kunt schuren vol brood hebben en toch niet dat wat je nodig hebt voor deze dag en andersom: je kunt het krap hebben, maar toch ontvangen wat je nodig hebt om deze dag te doen wat goed is in Gods ogen. Ieder had naar de behoefte van zijn mond (vers 18), zo is de conclusie. Het is de voorsmaak van het beloofde land. Ieder een kruikje vol, in verbondenheid met elkaar. En daarom luidt dat gebed in de geest van Tora ook niet: geef mij heden mijn dagelijks brood, maar geef óns heden óns dagelijks brood. Daarmee is het allerbelangrijkste van dat brood gezegd. Namelijk dat het óns brood is. Het is 7

8 brood om te delen, anders is het niet óns brood. In het Onze Vader leren we wij en ons zeggen. Het is dus een kritisch gebed, om ons erop attent te maken dat brood gedeeld moet worden voordat het werkelijk brood is. Tora geeft aan het brood een kritische zin. De stem van Mozes stelt ook de dringende vraag: dient het brood dat je eet de bevrijding van mensen, de verbondenheid van ons allen met elkaar? Of dient het Egypte, het bestaan ten koste van anderen? Als de Toraman Jezus in de woestijn is, wordt verteld dat hij weigert om brood uit stenen te maken om zijn eigen honger te stillen. Brood zal niet zijn brood zijn, voor eigen hachje, voor eigen behoud. Zoals hij ook geen koninkrijken wenst om over te heersen of engelen om hem een naam te maken. Hij is gekomen om te dienen, niet om gediend te worden. Hij is gekomen om zelf brood te worden voor anderen. Zo is Jezus teken van die bevrijdende stem van Tora. En niet voor niets werd brood zelf een synoniem voor Tora. En wordt de messias het levende brood genoemd. Broodnodige stem uit de hemel, die het einde aankondigt van een wereld gebouwd op het bloed van rechtelozen. Daar begonnen deze toespraak mee: hoe wij allemaal, gewild of ongewild, deel uit maken van deze wereld, hoe al ons brood stinkt. Een wereld die de bijbel Egypte noemt. Land waar je alleen maar verdrukker of verdrukte kunt zijn. Farao of slaaf. Jij ten koste van anderen of een ander ten koste van jou. Er lijkt in deze wereld geen andere mogelijkheid. Zo realistisch is de bijbel over de mens. Het volk van verdrukten is de vrijheid nog niet tegemoet gegaan, of ze gaan zelf ook weer kleine Egypte s stichten. We hoorden het in de lezing: er wordt natuurlijk onmiddellijk geprobeerd om het manna op te potten, om de hand te lichten met de rustdag, enzovoorts. Wij kennen immers geen andere orde dan de bestaande orde, dan de orde van Egypte. En geef toe: alle dingen, ook de goede dingen die wij doen, komen voort uit de orde van Egypte. Uit het leven naar de wetten van onze wereld. Uit meedoen met het systeem. Daarin is de bijbel heel realistisch. Het verhaal van Tora is óók een verhaal van mislukking. En het verhaal van Jezus zeker. Die geheel andere orde van Jezus, die niet gekomen was om zichzelf te redden, hangt gekruisigd aan een paal, in een uithoek van de wereld. Zo rekent het systeem af met wat er niet in past. En ook daar, bij dat kruis, klinkt nog één keer die roep: Red toch jezelf man. Jij bent toch de zoon van God?! Hij doet het niet. In hem krijgt Egypte geen kans. Integendeel. Heel Egypte heeft hij aan het kruis genageld. Er is een einde aangezegd aan de orde van Egypte. Je bent niet langer slaaf meer van de torens, geen rat in de race. Wie Tora leest, valt van zijn geloof: het geloof namelijk in dat dingen nu eenmaal gaan zoals ze gaan. Je wordt hier in de ekklesia van je geloof gerúkt, door die stem die is gegaan naar alle uiteinden van de aarde. Egypte is het einde aangezegd. Je bent vrij. Wat zouden wij Egypte dan nog langer dienen? 8