Transcriptie

1 nr.33 september 2010 WaterLIJN 3 Doorgezaagde bunker toegankelijk voor publiek 4 Een nieuwe functie voor sluizen en stuwen 7 Woningen in het schootsveld van Fort Kijkuit Paul van der K lei Liniepont Fortenmaand vernieuwd De jaarlijkse Fortenmaand in september heeft een restyling ondergaan. Voor de 17e keer opent een groot aantal bijzondere locaties uit de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn deuren, maar ditmaal is de aanpak meer thematisch van aard. Vanaf 3 september 2010 zijn er tal van activiteiten rondom de thema s Vestingsteden, Forten, het Landschap en de Kastelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Zo zijn er theatervoorstellingen, onder meer voor kinderen, muziekprogramma s, workshops en rondleidingen. Ook is het mogelijk om te wandelen, fietsen of varen of zelfs een cabriotocht te maken. De meeste activiteiten zijn gratis. Voor een actueel overzicht van alle activiteiten: & 5 VESTINGSTEDEN FORTEN 11 & & 19 LANDSCHAP 25 & 26 KASTELEN Forten Honswijk en Everdingen verbonden Liniepont in de vaart Sinds 2 juli 2010 vaart er elke vrijdag en in het weekend een veerpont over de Lek. Het is een bijzondere pont, want hij maakt onderdeel uit van Panorama Krayenhoff, de overkoepelende visie op de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Tussen de forten Honswijk en Everdingen is er nu voor wandelaars en fietsers een verbinding die het mogelijk maakt om zonder omwegen de volledige hoofdweerstandslijn te volgen, van het Muiderslot tot de Biesbosch. Een mijlpaal dus voor de Waterlinie, maar ook voor de partners in het project. De financiering wordt verzorgd door het Rijk en de provincie, terwijl de drie betrokken gemeenten Houten, Culemborg en Vianen materiële steun gaven. We hechten veel waarde aan dit initiatief, en daarom faciliteren we het ook, zegt wethouder Margot Stolk van Vianen, dat een deel van Fort Everdingen binnen de gemeentegrenzen heeft liggen. De gemeente verzorgde de projectleiding van de nieuwe verbinding. vervolg op pag. 2

2 A G E N D A A C T U E E L Vervolg pag. 1 De Liniepont, die s zomers op vrijdagen en in het weekend elk half uur afvaart tussen 10 en 17 uur, is een belangrijke schakel in het regionale netwerk van fiets- en wandelpaden. De pont maakt het extra aantrekkelijk om dit gebied te verkennen, want wat is er nou leuker dan op zo n prachtige plek op het dek te staan?, aldus de wethouder. Het schip waarom het gaat is een negentiende-eeuwse vrachtschuit, nu verbouwd tot veerpont en geschilderd in de blauwe Waterliniekleur. Het voetveer is geschikt voor zo n tien personen. De Liniepont vaart volgend jaar ook naar Fort Werk aan het Spoel en legt in de toekomst mogelijk aan bij de loopgravenstelling Werk aan de Groene Weg. Exploitatie De partners in het Linieproject hebben de exploitatie van de pont, die ruim een ton per jaar kost, voor de komende tien jaar op zich genomen. Tot die tijd wordt de verbinding verzorgd door het bedrijf Uit waarde, dat meer veerverbindingen in de regio onderhoudt. Daarna moet de exploitant van de forten Honswijk en Everdingen, die momenteel wordt gezocht, het beheer overnemen. Wij zijn daar optimistisch over, besluit Margot Stolk. Want voor deze bijzondere locatie moet wel belangstelling zijn. BEELDENDE KUNST OP FORT AAN DE KLOP Fort aan de Klop presenteert gedurende de maand september werken van drie Utrechtse beeldende kunstenaars: Tomasz Vetulani, Elaine Vis en Jacolien de Jong. De kunstenaars lieten zich inspireren door de groene omgeving, de architectuur en geschiedenis van het fort. Hiermee wil Fort aan de Klop een begin maken met een traditie om regelmatig werk van kunstenaars te tonen. ZICHTBAAR SCHUILEN BIJ FORT ASPEREN Zo n 250 leerlingen van scholen in de omgeving van Fort Asperen hebben gewerkt aan het pimpen van groepsschuilplaatsen. Vooraf maakten de leerlingen zelf een ontwerp op maquettes. De bunkers zijn te bezichtigen en de maquettes worden tentoongesteld in openbare ruimten in de regio. WATERLINIEFESTIVAL FORT MAARSSEVEEN Op 10 en 11 september 2010 wordt op Fort Maarsseveen een Waterliniefestival georganiseerd. Tijdens dit cultuurfestival met theater, muziek, dans en cultuurhistorie zijn acht korte voorstellingen te zien. De voorstellingen zijn geïnspireerd op persoonlijke verhalen over het fort. Ook zijn er speciaal ingerichte Historische Kamers met aandacht voor de geschiedenis van de Waterlinie en het fort. OPEN MONUMENTENDAG De jaarlijkse Open Monumentendag op 11 en 12 september 2010 heeft als thema De smaak van de negentiende eeuw. Veel forten en kastelen zijn open voor publiek en organiseren activiteiten. Dit geldt onder meer voor de forten Pannerden, Ruigenhoek, Giessen en Vechten. DOORGEZAAGDE BUNKER TOEGANKELIJK Met een kunstproject aan de Diefdijk is de Nieuwe Hollandse Waterlinie op een unieke manier tastbaar gemaakt. Een groepsschuilplaats uit 1940, pal ten westen van de A2, is doorgezaagd en daarmee letterlijk open gemaakt voor het publiek. Het is voor het eerst dat een Nederlandse groepsschuilplaats op een dergelijke manier is bewerkt. Bezoekers kunnen nu dwars door de bunker heenlopen en de constructie van het gebouw op een bijzondere manier beleven. Om de Waterlinie nog beter zichtbaar te maken komt er vanaf de dijk een trap met een steiger die door de bunker het water in loopt. Zo ontstaat een lijn die de inundatiehoogte aangeeft als het land onder water zou worden gezet. DE LAATSTE JAREN VAN DE WATERLINIE In het boek Onheilstij. De laatste jaren van de Nieuwe Hollandse Waterlinie reconstrueert journalist Leendert van der Valk de teloorgang van de onneembaar geachte Waterlinie aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. Hij sprak met ooggetuigen boeren, molenaars, soldaten en de dochter van een NSB er en deed archiefonderzoek. Op basis hiervan stelde hij een literair non-fictiedocument samen. Het boek verschijnt in oktober bij Dutch Media Uitgevers en kost 17,90. ALLES OVER RESTAURATIE VAN FORTEN Sinds enige tijd is het Fortenvademecum van de Nieuwe Hollandse Waterlinie online te raadplegen. De site gaat over alles wat komt kijken bij het restaureren van forten, aldus Dimitra Hierck van het Projectbureau. Daar was grote behoefte aan, want forten hebben nu eenmaal hun specifieke bouwkundige kenmerken. Op de site kunnen architecten, forteneigenaren, aannemers en andere betrokkenen elkaar makkelijk vinden, om kennis en documenten te delen en hun expertise aan te bieden. Dit scheelt een hoop zoekwerk en leidt uiteindelijk tot meer kwaliteit. Op 1 juli 2010 vond de officiële presentatie van het Fortenvademecum plaats op Fort Vuren. Na ontvangst door beheerder Ben Spee en de presentatie van de website, kregen de gasten een rondleiding van Cor Borg, vrijwilliger op het fort. Hierna vond een levendige discussie plaats over dakbedekking en scheurvorming in het torenfort. Voor meer informatie: GRATIS LESSEN VOOR DIGITAAL SCHOOLBORD Sinds kort is een gratis lespakket over de Nieuwe Hollandse Waterlinie beschikbaar voor basisscholen. Met het pakket kunnen docenten geschiedenis en aardrijkskunde hun leerlingen op interactieve wijze meenemen in het verhaal van de Waterlinie. Leerlingen ontwerpen bijvoorbeeld zelf een eigen Linie en bedenken een nieuwe functie voor een fort. Animaties, foto's en filmfragmenten verlevendigen de les en geven goed inzicht in de thema's van de Waterlinie. Het is ook mogelijk de les te combineren met een bezoek aan een fort. De vier lessen zijn geschikt voor groep 8 en te downloaden via Op deze site zijn ook lespakketten voor andere scholen en groepen te vinden. 2 3

3 R E P O R T A G E Nieuwe bestemming gezocht voor historische waterwerken De sluizen moeten weer werken Bij de Nieuwe Hollandse Waterlinie denk je niet meteen aan stuwen en sluizen. Ten onrechte, want ze waren destijds van cruciaal belang. Restauratie is echter een zaak van lange adem. Als je erin slaagt om met zo n oude sluis ook het waterbeheer duurzamer te maken, krijg je de financiering sneller voor elkaar. Dert Vlaander De plek is in een woord prachtig. Fort Asperen koestert zich in de zon, op het terras zijn enkele fietsers en wandelaars neergestreken, in het water van de Linge drijven waterlelies, de planken ruiken naar teer en in de verte koert een duif. Een mooie zomerdag bij de Asperense sluizen is een idylle, dat vinden eigenlijk alle aanwezigen. Maar dat geldt niet voor de beide inundatiesluizen bij het fort. Het is een understatement om te stellen dat deze moeten worden opgeknapt. De houten onderdelen zijn voor een deel vergaan, het metaal van de sluisdeuren roest, en het geheel wekt op geen enkele manier de indruk dat dit ooit voor de verdediging van Nederland een belangrijk complex is geweest. Gelukkig zijn er plannen voor restauratie, met steun van de Dienst Landelijk Gebied van het ministerie van LNV en het Waterschap Rivierenland. Dat is fantastisch, zegt Dert Vlaander, voorzitter van de Stichting Historische Sluizen en Stuwen Nederland (HSSN). De Asperense sluizen hadden een belangrijke rol in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Van hieruit kon een aanzienlijk deel van het Liniegebied tussen Everdingen en Gorinchem onder water worden gezet. Wij zouden graag zien dat de sluizen weer een gebruiksfunctie krijgen. Nu spelen ze geen rol meer. De deuren staan open, maar je kunt er niet doorheen varen, vanwege een aantal schotbalken die voorkomen dat het achterland onderloopt. Het zou geweldig zijn als de sluizen weer werken, en je misschien zelfs een beperkte inundatie voor het publiek zichtbaar kunt maken. Dat is ons ideaal. Ook kun je de sluizen gebruiken voor recreatie, bijvoorbeeld voor de kanovaart. Forten In het beeld dat de meeste Nederlanders hebben van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, spelen stuwen en sluizen nauwelijks een rol. De meeste aandacht gaat uit naar de forten. En ook bij de herontwikkeling van de Linie trekken de forten veel aandacht, om de eenvoudige reden dat er met een fort nu eenmaal meer valt te doen. Toch is dit gebrek aan aandacht niet terecht. Eigenlijk zijn de sluizen en stuwen het meest wezenlijke onderdeel van de Waterlinie. Het doel ervan was immers het land te inunderen als er een vijand werd verwacht, met een laagje water dat diep genoeg was om er niet doorheen te kunnen waden, maar ondiep genoeg om te voorkomen dat de vijand zich per boot zou verplaatsen. Om dit maatwerk te kunnen leveren, is in de loop der jaren een groot aantal inlaten, inundatiekanalen, sluizen en stuwen aangelegd. De meeste stuwen en sluizen leiden inmiddels echter een kommervol bestaan, net als overigens veel andere historische waterwerken. Dat is de reden dat we in 2006 onze stichting hebben opgericht, zegt Jan Arends, secretaris van de HSSN. We proberen media-aandacht te genereren voor dit onderwerp, en het op de politieke agenda te krijgen in de betreffende regio s. Wat dat betreft hebben we al een succesje geboekt: de Gelderse gedeputeerde Annelies van der Kolk reikt binnenkort een prijs uit voor de best opgeknapte sluis of stuw van het afgelopen jaar. Een succesvol project waar HSSN-voorzitter Dert Vlaander direct bij betrokken was, is de restauratie van de Papsluis. Net als de Asperense sluis is deze sluis bij Werkendam een waaiersluis, die tegen de waterdruk kan worden geopend destijds, aan het begin van de negentiende eeuw een enorme innovatie, waarvan het auteursrecht hevig is betwist. De Papsluis verkeerde een aantal jaren geleden nog in zeer slechte staat, maar kon met steun van diverse partijen worden opgeknapt. Inmiddels is hij weer in volle glorie te bewonderen. Ik ben daar trots op, zegt Dert Vlaander. Ik heb met steun van alle betrokken partijen de financiering kunnen regelen. We gaan dat voor meer stuwen en sluizen proberen, hoe moeilijk het soms ook is. Bestemming Het was inderdaad niet eenvoudig om voldoende middelen op tafel te krijgen voor de restauratie van de Papsluis, herinnert Paul Berends van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie zich. Maar niet alleen het geld is een bepalende factor, ook de nieuwe functie. Die hoeft niet puur recreatief te zijn, maar kan ook te maken hebben met het waterbeheer van de toekomst. Sluizen en stuwen kunnen het water uit een gebied bijvoorbeeld langer vasthouden tijdens perioden van zware regenbuien, zodat je pieken elders voorkomt. Als je erin slaagt om met zo n oude sluis ook het waterbeheer duurzamer te maken, krijg je de financiering sneller voor elkaar. Overigens is het niet de bedoeling om alle waterwerken van de Waterlinie volledig te restaureren, aldus Paul Berends. Daarvoor zijn er teveel. We willen wel graag de werking van de verschillende sluistypen aan het publiek kunnen tonen, en dat alleen al is een flinke klus. Ook is het belangrijk dat we het functioneren van het fijnmazige inundatiesysteem van de Waterlinie kunnen uitleggen. Enthousiaste mensen als Dert Vlaander en Jan Arends zijn daarbij onmisbaar. Op 23 september 2010 organiseert de HSSN de Vierde Nationale Sluizendag. Voor meer informatie: De verwaarloosde inundatiesluis bij Fort Asperen Foto s Christiaan Krouwels 4 5

4 A C H T E R G R O N D V O O R T E G E N Staatsbosbeheer is grootste forteneigenaar in de Waterlinie Alle Nederlanders moeten hier een keer zijn geweest Wij willen dat zoveel mogelijk mensen kunnen genieten van onze forten, zegt Karin de Feijter. Sinds begin dit jaar is zij programmamanager Nieuwe Hollandse Waterlinie bij Staatsbosbeheer (SBB), dat met vijftien forten de grootste forteneigenaar is in de Waterlinie. Om dit doel te bereiken, liggen voor een aantal forten inmiddels plannen klaar. SBB heeft hiervoor eigen bijdragen gereserveerd, maar er zijn ook gelden uit de Nota Ruimte beschikbaar. Voor Fort t Hemeltje, dat wordt gerestaureerd en een nieuwe bestemming krijgt, is bijvoorbeeld drie miljoen euro gereserveerd. Mogelijk wordt het hoofdgebouw een kantoorlocatie, aldus Karin de Feijter. Het fort gaan we openstellen voor het publiek en de vleermuizen krijgen een aparte ruimte. Drie ton is beschikbaar voor het Werk aan de Groeneweg. Nu is dat nog een weiland met bomen en groepsschuilplaatsen, maar we willen het recreatief toegankelijk maken, en er het verhaal van de Nieuwe Hollandse Waterlinie vertellen. Bijvoorbeeld door een deel van de loopgraven te reconstrueren. Inundatievelden SBB wil meer samenwerken met andere forteneigenaren, aldus Karin de Feijter. Ons uiteindelijke doel is dat alle Nederlanders wel eens een keer in de Waterlinie zijn geweest, of er in elk geval van hebben gehoord. Dat bereik je natuurlijk niet in je eentje. En de Waterlinie omvat meer dan de forten alleen, aldus Karin de Feijter. Ook dat mag wel wat duidelijker worden. De inundatievelden waren bijvoorbeeld van groot belang voor het functioneren van de Linie. Nu zijn die velden vaak in gebruik bij agrariërs, en merk je weinig meer van de oorspronkelijke betekenis. Samen met de boeren kun je de geschiedenis beter zichtbaar maken. Daarvoor zijn allerlei Werk aan de Waalse Wetering Chris Will) Karin de Feijter mogelijkheden: excursies bijvoorbeeld, maar ook de verkoop van streekproducten. We moeten wat dat betreft ambitieus zijn en kansen zien. Torenforten Ook op andere manieren kan de samenhang tussen de forten worden benadrukt. Recreatieve verbindingen, zoals fiets- en wandelpaden maar ook de nieuwe Liniepont tussen de forten Honswijk en Everdingen, leveren een bijdrage aan het ervaren daarvan. De grootste uitdaging van de Waterlinie is te laten zien dat het een geheel vormt. Verdeeld over vijf provincies en 26 gemeenten is dat niet eenvoudig, en het gevaar van versnippering is groot. Als grootste forteneigenaar in het Liniegebied kunnen wij een rol spelen om dat te voorkomen, en dat doen we graag. Het mooiste van de forten vind ik zelf de diversiteit: groot, klein, torenforten, noem maar op. Het Werk aan de Waalse Wetering vind ik zelf een van de mooiste plekken. Dat is een prachtig uitzichtpunt over het Eiland van Schalkwijk en het geeft een goed beeld van het ontwerp van de Waterlinie en zijn verdedigingslijnen. Bovendien is het net als veel andere forten een eiland van rust en ruimte, natuur en cultuurhistorie. In de Fortenmaand september organiseert Staatsbosbeheer op diverse forten activiteiten, waaronder vleermuisrondleidingen, een vleermuistheater en koken in de keuken van het fort. Voor meer informatie: of Overzicht van het terrein Deels gesloopte groepsschuilplaats Woningen in het schootsveld van Fort Kijkuit In het dorp Vreeland in de gemeente Loenen worden zestig woningen gebouwd bij het schootsveld van Fort Kijkuit. De gemeente heeft hierover afspraken gemaakt met een onderneming aan de Kleizuwe, nabij de Vecht. Wat vinden direct betrokkenen hier van? Margot Rehbock Wethouder gemeente Loenen De betreffende ondernemer moet met zijn houtverwerkingsbedrijf uit de gemeente vertrekken, onder meer vanwege geluidsoverlast en hinder van zware vrachtwagens. Om die verplaatsing te financieren, wil hij woningen ontwikkelen. Dat kan, want het terrein valt binnen de rode contouren van het streekplan. Om deze woningbouw mogelijk te maken, moet een groepsschuilplaats worden gesloopt. De ondernemer was daar al mee begonnen, maar die werkzaamheden heeft de gemeente voorlopig stilgelegd. Daarnaast wordt de openheid van het gebied, een voormalig inundatieveld, natuurlijk aangetast. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ik daar pas in een heel laat stadium over hoorde. Het Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie is inmiddels op bezoek geweest, en heeft de ondernemer verzocht de eerste schetsen ter beoordeling aan hen voor te leggen. Wij vinden, alles afwegende, dat het een goed plan is. Overigens wil ik benadrukken dat de ondernemer in kwestie positief staat tegenover de Waterlinie. Hij heeft zelf een boerderij aan de overkant van het terrein, en hij gaat een nabijgelegen kazemat opknappen. Klaas de Jonge Stichting Menno van Coehoorn Fort Kijkuit Ik hoorde van deze plannen via mijn netwerk, en heb daarna meteen aan de bel getrokken bij de gemeente. Dat heeft ertoe geleid dat de sloop van een groepsschuilplaats voorlopig is stilgelegd. Wij verzetten ons tegen de plannen omdat er historische bouwwerken worden gesloopt, en omdat we bang zijn dat het hier niet bij blijft. Straks blijkt het plan toch niet rond te krijgen met zestig woningen, en dan moeten het er meer worden. Wie weet waar die woningen dan worden gebouwd misschien aan de overkant van de weg waar nog enkele Linieobjecten staan en wat daarvoor moet worden gesloopt? Wij begrijpen dat de gemeente wil bouwen, maar wat ons betreft gebeurt dat niet op deze manier. Dimitra Hierck Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie We gaan deze kwestie aan de orde stellen in de eerstvolgende vergadering van de enveloppecommissie Vechtstreek-Zuid, want we willen graag weten hoe het komt dat dit niet eerder in deze commissie aan de orde is geweest..we zijn daarnaast gaan kijken op het terrein, en zijn tot de conclusie gekomen dat het beter is als er op een andere plek wordt gebouwd. Dit gebied moet open blijven. Mocht dat toch niet haalbaar zijn, dan willen we dat het ontwerp van tevoren aan ons wordt voorgelegd en dat het wordt aangepast. Hoe precies, dat moeten we onderzoeken. In elk geval is het aantal woningen veel te groot voor deze plek. In het ruimtelijk ontwerp is het verder belangrijk om de zichtlijnen en de relatie met het fort zo goed mogelijk in stand te houden. In de architectuur en vormgeving van de woningen kun je je verder laten inspireren door de houten huizen die oorspronkelijk in het schootsveld werden gebouwd. Maar ik wil benadrukken dat er geen standaardoplossingen zijn. En ons uitgangspunt blijft: niet bouwen in het schootsveld. Esther Rust NM 6 7

5 E E N B I J Z O N D E R E P L E K Vlinders op Fort Hoofddijk Atlasvlinder De vlinderkas op Fort Hoofddijk is open tot 12 september Voor meer informatie: Milo en zijn grootvader Fladderen. Dat is het woord dat je als eerste te binnen schiet bij het betreden van de vlinderkas in de Botanische Tuinen van de Utrechtse universiteit. Links en rechts schieten de felgekleurde insecten heen en weer, en soms heb je het gevoel dat je moet duiken, als de vogelvleugelvlinder met een spanwijdte van meer dan vijftien centimeter vlak over je hoofd scheert. De vlinderkas en de Botanische Tuinen zijn gevestigd bij Fort Hoofddijk uit De bomvrije kazerne en remises dienen tegenwoordig als ondergrond voor de rotstuinen en de voormalige artillerieloods is nu winkel en ontvangstruimte. Heel jonge kinderen vinden de vlinders in het begin soms eng, zegt Akkie Joosse van de Botanische Tuinen. Maar de driejarige Milo uit Nieuwegein denkt daar heel anders over. Hij doet niets liever dan naar die beestjes kijken, zegt zijn grootvader Job Jansen. We gaan hier elke vakantie wel een paar keer heen, en elke keer vindt hij het geweldig. En ikzelf ook. Waar ik ook ben, in de Noordoostpolder of in Australië altijd zoek ik wel ergens een vlindertuin op. Kort leven Vandaag is een bijzondere dag, want er is net een Atlasvlinder uit zijn cocon gekropen. Een Atlasvlinder eet niets tijdens zijn korte leven van vier à vijf dagen: hij teert op de reserves die hij als rups heeft opgebouwd. In die tijd paart hij en plant hij zich voort, om daarna het tijdelijke met het eeuwige te verwisselen. Milo kijkt met open mond naar de vlinder, terwijl zijn grootvader een foto maakt. Wat is er nou eigenlijk zo bijzonder aan?, vraagt hij zich hardop af. Om direct zelf het antwoord te geven: Ze zijn gewoon mooi. Akkie Joosse WaterLIJN is een uitgave van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie. Oplage Postbus 406, 3500 AK Utrecht Bezoekadres: Muntstraat 7, Utrecht Redactie: Titia de Zeeuw-Blom, Irene Visser en Chris Will info@hollandsewaterlinie.nl Tekstverzorging: Bert Bukman Vormgeving: SOK Visueel Management Druk: Calff&Meischke, Amsterdam