Deze de- en het-kwestie komt voort uit het woordgeslacht. Zelfstandige naamwoorden zijn mannelijk, vrouwelijk of onzijdig, wat bepalend is voor:

Transcriptie

1 6 Woordgeslacht De tuin is onderhoudsarm aangelegd en aan de achterzijde van het huis is een mooi vlonderterras aangelegd die bereikbaar is via de tuindeuren vanuit de woonkeuken. ( In deze woningadvertentie staat een verkeerd verwijswoord: een terras die bereikbaar is. Dit soort fouten, die te maken hebben met het grammaticale geslacht van woorden, wordt veel gemaakt. Degenen die het Nederlands als moedertaal hebben, weten intuïtief welke zelfstandige naamwoorden de- en welke het-woorden zijn. Zo is het de deur en het gevoel. Voor anderstaligen (NT2-sprekers) is het gebruik van de of het niet vanzelfsprekend. Zij zullen dit per woord moeten leren. Deze de- en het-kwestie komt voort uit het woordgeslacht. Zelfstandige naamwoorden zijn mannelijk, vrouwelijk of onzijdig, wat bepalend is voor: de keuze van het lidwoord (6.1) de vorm van het bijvoeglijk naamwoord (6.2) de keuze van verwijswoorden (6.3) Basisboek spelling BOEK.indd :35

2 74 b a s i s b o e k spelling 6.1 Het juiste lidwoord (de of het?) Het Nederlands kent drie lidwoorden: de, het en een. Een is onbepaald lidwoord, de en het zijn bepaalde lidwoorden. Het gebruik van een levert geen problemen op; dit kun je voor bijna elk zelfstandig naamwoord in het enkelvoud zetten. een woord, een hamer, een gedachte Onzijdige zelfstandige naamwoorden krijgen als bepaald lidwoord het. Ook alle verkleinwoorden krijgen in het enkelvoud het. het raam, het kind, het leven, het gebouw, het ijsje Mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden krijgen als bepaald lidwoord de. Ook krijgen alle zelfstandige naamwoorden in het meervoud de. de deur, de bloem, de winst, de verzekering de deuren, de bloemen, de ramen, de kinderen de levens, de gebouwen Voor de keuze van het lidwoord is het dus niet van belang of een zelfstandig naamwoord mannelijk of vrouwelijk is. Om het juiste verwijswoord (paragraaf 6.3) te kunnen kiezen, is het onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke woorden echter wel belangrijk. Daarom gaan we er nu op in. Het verschil tussen mannelijke en vrouwelijke woorden is in het Nederlands al geruime tijd aan het vervagen, ook voor moedertaalsprekers. Een woordenboek of woordenlijst biedt dan uitkomst: daarin staat bij elk zelfstandig naamwoord of het mannelijk, vrouwelijk of onzijdig is. Achter mannelijke woorden staat in het Groene Boekje en Van Dale (m.), bijvoorbeeld indruk, de (m.). Bij vrouwelijke woorden wordt de afkorting (v.) gebruikt, zoals bij structuur, de (v.). Sommige zelfstandige naamwoorden zijn zowel mannelijk als vrouwelijk. Dit kun je in woordenboeken of woordenlijsten zien als alleen het lidwoord de achter het woord staat, zonder de toevoeging (m.) of (v.). Voor het woordgeslacht bestaat een aantal basisregels. Die geven echter niet voor ieder woord uitsluitsel. Basisboek spelling BOEK.indd :35

3 h o o f d s t u k 6 woordgesla c h t 75 onzijdig zijn A alle verkleinwoorden het hekje, het kindje, het cafeetje mannelijk én vrouwelijk zijn J de meeste namen van voorwerpen de bank, de kast, de naald, de pijp B namen van landen, provincies, steden en eilanden het bosrijke Finland, het 19-eeuwse Amsterdam, het zonovergoten Ibiza K algemene aardrijkskundige aanduidingen en namen van hemellichamen de stad, de rivier, de wereld, de ster C werkwoordstammen die als zelfstandig naamwoord gebruikt worden en beginnen met be-, ge- en onthet begin, het gebed, het ontslag L namen van rivieren en bergen de Rijn, de Mount Everest D hele werkwoorden die als zelfstandig naamwoord worden gebruikt het dromen, het weten, het schrijven M bijvoeglijke naamwoorden en (on)voltooide deelwoorden die zelfstandig gebruikt worden de zieke, de kleine, de overlevende E de meeste titels van boeken, films e.d. het meeslepende Gone with the Wind, het klassiek geworden De avonden N persoonsaanduidingen die voor mannen en vrouwen kunnen worden gebruikt de baby, de directeur, de kletskous F windrichtingen het zuiden, het noordoosten G namen van sporten en spelen het volleybal, het tennis, het ganzenbord H woorden op -asme, -isme, -ment en Latijnse woorden op -um het enthousiasme, het nationalisme, het document, het museum I sommige woorden op -schap het gereedschap, het koningschap Basisboek spelling BOEK.indd :35

4 76 b a s i s b o e k spelling vrouwelijk zijn O alle woorden die uitsluitend vrouwelijke personen of vrouwelijke dieren aanduiden de serveerster, de merrie, de fee mannelijk zijn R alle woorden die uitsluitend mannelijke personen of mannelijke dieren aanduiden de koning, de stier, de tovenaar P abstracte Nederlandse woorden die eindigen op -de, -heid, -ing, -nis, -schap, -te en -ij de schoonheid, de regering, de bakkerij, de vriendschap, de hoogte S werkwoordstammen die als zelfstandig naamwoord gebruikt worden de raad, de opzet, de start Q woorden die eindigen op de Latijnse, Griekse of Franse achtervoegsels -ea, -ica, -ie, -iek, -ine, -iteit, -theek, -suur, -tuur/-ture, -ade, -ide, -ode, -ude, -age, -se, -sis, -tis de discussie, de identiteit, de discipline, de natuur, de massage, de motoriek Oefening 1 Wat is het woordgeslacht van de volgende woorden? Maak zo veel mogelijk gebruik van de bovenstaande regels. 1 lengte 13 bloei 2 duik 14 waardigheid 3 uitbouw 15 kunst 4 bal 16 machine 5 appelsap 17 vacature 6 gezelschap 18 bestelling 7 zilver 19 Spanje 8 voetbal 20 ontknoping 9 universiteit 21 verwantschap 10 keizer 22 straat 11 varken 23 deskundige 12 zeug Basisboek spelling BOEK.indd :35

5 H o o f d s t u k 6 w o o r d g e s l a c h t Verbuiging van het bijvoeglijk naamwoord (het mooie huis) Zelfstandige naamwoorden zijn woorden waar je de, het en een (lidwoorden) voor kunt zetten. Bijvoeglijke naamwoorden zeggen iets over een zelfstandig naamwoord: ze geven daarvan een kenmerk, eigenschap of kwaliteit aan. Een bijvoeglijk naamwoord kan voor of achter het zelfstandig naamwoord staan. de tafel is groot (zelfstandig naamwoord tafel, bijvoeglijk naamwoord groot) de grote tafel (zelfstandig naamwoord tafel, bijvoeglijk naamwoord grote) Zodra het bijvoeglijk naamwoord vóór het zelfstandig naamwoord staat, zoals in de tweede zin, verandert het vaak van vorm. Het krijgt dan een uitgang (-e). Dit noemen we verbuiging. de-woorden het-woorden met onbepaald lidwoord een een grote tafel een scheve verdeling een mooi huis een bot mes met bepaald lidwoord de of het de grote tafel de scheve verdeling het mooie huis het botte mes in het meervoud vijf grote tafels veel scheve verdelingen vijf mooie huizen veel botte messen zonder lidwoord grote tafel! scheve verdeling! mooi huis! bot mes! met bezittelijk voornaamwoord mijn grote tafel mijn scheve verdeling mijn mooie huis mijn botte mes met aanwijzend voornaamwoord die grote tafel die scheve verdeling dat mooie huis dat botte mes Opmerking: als de vorm van het bijvoeglijk naamwoord verandert, verandert vaak ook de spelling. Dit zie je in bovenstaand overzicht bij groot (grote), scheef (scheve) en bot (botte). Voor extra uitleg verwijzen we naar bijlage 2. Basisboek spelling BOEK.indd :35

6 78 b a s i s b o e k spelling A Bij de mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden (de de-woorden tafel en verdeling) zie je dat het bijvoeglijk naamwoord altijd verbogen wordt als het voor het zelfstandig naamwoord staat. Groot en scheef bijvoorbeeld, krijgen steeds een verbuigings-e. B Bij de onzijdige zelfstandige naamwoorden schrijf je ook altijd een verbuigings-e, behalve als er een onbepaald lidwoord (een) voor staat. C Let op: sommige bijvoeglijke naamwoorden krijgen nooit een verbuigings-e. Dit geldt voor: een aantal voltooid deelwoorden die eindigen op -en en die bijvoeglijk worden gebruikt: de gebarsten ruit, de gewonnen wedstrijd, de gebakken vis stof- en materiaalnamen: het zijden hemd, de nylon panty s, de lichtmetalen velgen D Let op: soms krijgt een bijvoeglijk naamwoord geen verbuigings-e, terwijl dat volgens de regel wel zou moeten. Het gaat dan om vaste combinaties: het zelfstandig naamwoord, het algemeen belang, het centraal station Oefening 2 Schrijf de bijvoeglijke naamwoorden, die tussen haakjes staan, in de juiste vorm. 1 Met een (zilver) vulpen maakte zij aantekeningen in haar (rood) dagboekje. 2 Lyon was de (eerst) (Frans) stad met een (collectief) fietsenplan. 3 Parijs introduceerde in juli 2007 het grijzefietsenplan Velib. Velib van Vélos libres is de (voorlopig) bekroning van zeven jaar (groen) revolutie. 4 Het terrein van de (nieuw) hogeschool bestond voornamelijk uit (massief) (grijs) betonblokken. 5 Eigenlijk is Amsterdam maar een (klein) stadje. In een (half) uur fiets je door de (half) stad. 6 In Ikeda in Japan is een noedelmuseum waar je je eigen (plastic) bakjes met instant noedels kunt bereiden. Door ze later in (kokend) water te doen, maak je een (supersnel) maaltijd. 7 Te huur in de Dordogne: (romantisch) (oud) huisje in (middeleeuws) dorp met (zonnig) tuin en (groot) zwembad. 8 Het (interessant) verhaal van professor De Graaf maakte (enorm) indruk op alle aanwezigen. 9 Een (acryl) trui is bij (koud) weer veel minder warm dan een (wol), zei mijn (overleden) grootmoeder altijd. 10 De (gesprongen) leiding werd door een (vakkundig) loodgieter gerepareerd. Basisboek spelling BOEK.indd :35

7 H o o f d s t u k 6 w o o r d g e s l a c h t Verwijswoorden (hij, zij, haar, die, dat) Verwijswoorden gebruik je om naar zelfstandige naamwoorden te verwijzen. Zo breng je samenhang in de tekst aan. In deze paragraaf komen alleen die verwijswoorden aan bod die voor twijfel kunnen zorgen in verband met het woordgeslacht Persoonlijke voornaamwoorden A Naar onzijdige zelfstandige naamwoorden verwijzen we met het, naar mannelijke met hij en hem, naar vrouwelijke met zij, ze en haar en naar meervoudsvormen met zij of ze. 1 In het noodweer verloor de piloot het contact met de luchtverkeersleiding. Hij maakte daarom een noodlanding. (piloot, de (m.)) 2 De bioscoop is een paar honderd meter verderop. Als je doorloopt, zie je hem vanzelf aan je linkerhand. (bioscoop, de (m.)) 3 De wasmachine wordt morgen gerepareerd. Ze centrifugeert niet meer. (wasmachine, de (v.)) 4 In deze zaal vergadert elke woensdag het College van Bestuur. Het bestaat uit twee mannen en een vrouw. (college, het) 5 Deze laptops zijn heel goed. We bieden ze nu met korting aan! (laptops is meervoud) Als het woordgeslacht zowel mannelijk als vrouwelijk is (bijvoorbeeld de brandweer), is het gebruikelijk om te verwijzen met hij en hem. In het Nederlands is er een ontwikkeling gaande waarbij naar steeds meer dewoorden met hij wordt verwezen, ongeacht het woordgeslacht. Daarom doet ze in de derde zin misschien wat vreemd aan. Volgens het woordgeslacht is ze echter het juiste verwijswoord, want machine is vrouwelijk. B Er is één uitzondering op de regel die zegt dat we naar onzijdige zelfstandige naamwoorden verwijzen met het. Lees de volgende zin: Het meisje kwam tot de ontdekking dat het zijn boekentas op school had laten liggen. Volgens de regel zijn de verwijswoorden juist gekozen, want het woord meisje is onzijdig. Er wordt echter altijd een vrouwelijke persoon mee aangeduid. Basisboek spelling BOEK.indd :35

8 80 b a s i s b o e k spelling Daarom kiezen we bij zulke woorden toch voor vrouwelijke verwijswoorden: Het meisje kwam tot de ontdekking dat ze haar boekentas op school had laten liggen Bezittelijke voornaamwoorden Het bezittelijk voornaamwoord geeft een bezitsrelatie aan. Voor onzijdige en mannelijke woorden gebruiken we zijn, voor vrouwelijke woorden haar en voor meervoudsvormen hun. 1 De koningin nam haar man mee op staatsbezoek. (koningin, de (v.)) 2 De raad besloot zijn advies zorgvuldig te verpakken. (raad, de (m.)) 3 In de zomer opende het nieuwe cafeetje zijn deuren. (verkleinwoorden zijn onzijdig) 4 Sommige treinreizigers vergeten hun bagage mee te nemen. (treinreizigers is meervoud) Aanwijzende voornaamwoorden De aanwijzende voornaamwoorden zijn: deze, die, dit en dat. Naar onzijdige woorden verwijzen we met dit of dat, naar alle andere (ook meervoudsvormen) met deze of die. 1 Dit gebouw wordt volgend jaar gerenoveerd. (het gebouw) 2 Ik vond deze toets veel te moeilijk. (de toets) 3 Herinner je je nog die vakantie in Frankrijk? (de vakantie) 4 Die mensen weten niet waarover ze praten. (mensen is meervoud) Betrekkelijke voornaamwoorden Betrekkelijke voornaamwoorden verwijzen naar een eerder genoemd woord of naar eerder genoemde woorden (het antecedent) en tegelijkertijd verbinden ze zinnen met elkaar. dat en die A Voor onzijdige zelfstandige naamwoorden gebruiken we dat, voor alle andere die. Basisboek spelling BOEK.indd :35

9 H o o f d s t u k 6 w o o r d g e s l a c h t 81 waarvan, waarmee, van wie, met wie enzovoort B Voor zelfstandige naamwoorden die naar zaken verwijzen, gebruiken we de combinatie waar + voorzetsel. C Voor zelfstandige naamwoorden die naar personen verwijzen, gebruiken we de combinatie voorzetsel + wie. Hier is het woordgeslacht dus niet meer van belang! 1 Het orkest dat gisteren speelde. / Het orkest waarvan de dirigent flauwviel. 2 De advertentie die in de krant stond. / De advertentie waarin boeken werden aangeboden. 3 De lerares die op de fiets komt. / De lerares van wie wij Engels krijgen. 4 De huizen die te koop staan op internet. / De huizen waarop een bod is uitgebracht. 5 Aan de achterzijde van het huis is een mooi vlonderterras aangelegd dat bereikbaar is via de tuindeuren (zie ook de zin aan het begin van dit hoofdstuk). In dit overzicht staan alle verwijswoorden op een rijtje: Verwijswoord persoonlijk bezittelijk aanwijzend betrekkelijk Woordgeslacht voornaamwoord voornaamwoord voornaamwoord voornaamwoord onzijdig het raam het zijn dit, dat dat mannelijk de bus hij, hem zijn deze, die die vrouwelijk de ballade zij, ze, haar haar deze, die die mannelijk en vrouwelijk de tafel hij, hem (evt. zij, ze, haar) zijn (evt. haar) deze, die die meervoud de ramen, de bussen, de ballades, de tafels zij, ze, hen hun deze, die die Basisboek spelling BOEK.indd :35

10 82 b a s i s b o e k spelling D Let op: het gebeurt nogal eens dat er naar een zelfstandig naamwoord in het enkelvoud verwezen wordt met een verwijswoord voor meervoudsvormen. De reden ligt voor de hand: het gaat hier om zelfstandige naamwoorden die een groep aanduiden: Het feestcomité ging voortvarend aan de slag. Twee maanden later hadden zij een compleet programma klaar liggen. Dit is grammaticaal echter onjuist: feestcomité is onzijdig enkelvoud, en dus verwijs je ernaar met het. De persoonsvorm moet uiteraard ook in het enkelvoud staan: Het feestcomité ging voortvarend aan de slag. Twee maanden later had het een compleet programma klaar liggen. Als je dit onnatuurlijk vindt (een comité bestaat altijd uit meer mensen), kun je het verwijswoord het omzeilen door een andere formulering te kiezen: Twee maanden later hadden de leden een compleet programma klaar liggen. Twee maanden later lag er een compleet programma klaar. Oefening 3 Verbeter alle foute verwijswoorden. 1 Het kabinet kon haar besluit om te snijden in de uitkeringen goed motiveren. 2 In Berlijn, dat rond 1230 gesticht is, vindt tegenwoordig volop stadsvernieuwing plaats. 3 De erfenis werd eenvoudig verdeeld; hij bestond uit een servies, twee antieke kastjes en een horloge. 4 De natuur laat zich niet beheersen; ze gaat haar eigen gang. 5 Onze manager wilde een teambuildingsdag organiseren. Hij meende dat zo n dag goed zou zijn voor de samenwerking, wat binnen ons team niet altijd goed loopt. 6 Deze stad, die aan een rivier ligt, heeft haar inwoners veel te bieden. 7 Het oude vrouwtje stopte zijn rozenkrans in zijn tas en schuifelde voorzichtig de kerk uit. 8 Deze plantje moet elke week water hebben. Ik heb hem van mijn grootouders gekregen en ben er erg zuinig op. 9 De bevolking kwam in opstand. Ze gingen met spandoeken de straat op. 10 Sebastians familie gaat elk jaar een paar weken naar Portugal, want daar liggen hun wortels. Basisboek spelling BOEK.indd :35

11 H o o f d s t u k 6 w o o r d g e s l a c h t Afsluitende oefeningen A Vul op de streepjes de ontbrekende lidwoorden in. Onderstreep het juiste verwijswoord. Schrijf de bijvoeglijke naamwoorden die tussen haakjes staan in de juiste vorm. 1 Sinds zijn / haar introductie op 1 januari 2000 was euro niet zó veel waard ten opzichte van dollar. 2 De gemeente Amsterdam heeft de Hell s Angels voor de rechter gesleept. Via (gerechtelijk) procedures wil hij / ze / het de motorclub dwingen een deel van zijn / haar clubterrein terug te geven. 3 automerk Volkswagen, die / dat erg populair is bij jongeren, bracht vorige maand zijn / haar (nieuw) type Golf op de markt. 4 Amsterdam kreeg in 2004 twee keer per jaar zijn / haar eigen modeweek. 5 De universiteit gaf zijn / haar personeelsleden een traditioneel kerstpakket, die / dat onder andere wijn, ragout en een kandelaar bevatte. 6 Ik had een (bijzonder) droom, maar begrijp niet wat hij / ze / het zou kunnen betekenen. 7 kolonialisme kende zijn / haar piek in de 19e eeuw. 8 batterijtje in mijn (digitaal) horloge heeft zijn / haar langste tijd gehad. B Verbeter alle fouten in onderstaande zinnen. 1 Eindelijk is er een boek verschenen die stap voor stap uitlegt hoe je een juiste probleemstelling formuleert. 2 Tijdens marktdagen is er meer winkelende publiek in deze straat, omdat vele niet graag over de drukke markt lopen. 3 Bij het geven van feedback reageer je op gedrag die je hebt waargenomen in een specifiek situatie. 4 Criminalisering en radicalisering is een probleem die ons uiteindelijk allemaal aangaat. 5 Alex is opgegroeid in een ondernemersgezin die altijd in bloemen hebben gehandeld. 6 Het vooruitstrevend beleid van de regering miste haar effect niet. Basisboek spelling BOEK.indd :35

12 84 b a s i s b o e k spelling C Onderstreep het juiste lidwoord en verwijswoord. Schrijf de bijvoeglijke naamwoorden die tussen haakjes staan in de juiste vorm. Waar is de / het (echt) geven? Maatschappelijk verantwoord ondernemen is schijn De / Het (Amerikaans) fastfoodketen McDonald s wordt gezonder en duurzamer. De / Het bedrijf kondigt breed aan vanaf (volgend) jaar (beter) frituurvet te gaan gebruiken en over te schakelen op (biologisch) vlees en scharreleieren. Deze / Dit / Ze trekt links en rechts de aandacht. Bedrijven ontdekken steeds vaker goede doelen als manier om zich te profileren. Dat lijkt een (goed) zaak. Alles ten dienste van een (beter) klimaat, een (beter) gezondheid, de bestrijding van armoede of (beter) onderwijs, zou je zeggen. Maar is McDonald s dan opeens onbaatzuchtig? Uiteraard niet. Het gaat uitsluitend om de positionering van de / het bedrijf als een (milieuvriendelijk), (gezond) onderneming. Daarvoor is een (duur) campagne nodig. Zo wordt de / het schijn gewekt dat McDonald s het goed voor heeft met de wereld en zijn / haar bewoners. Deze / Dit (nieuw) enthousiasme van bedrijven heeft (bedenkelijk) kanten. Ga maar eens naar de / het (Stedelijk) Museum in Amsterdam. Je zou een ruimte verwachten die / dat aan kunst gewijd is. Maar het lijkt er eerder op dat je in een filiaal van de ABN Amro verzeild bent geraakt. Overal kom je die geelgroene bordjes van de bank tegen. Als klant van de bank krijg je nog korting ook. Want ABN Amro is hoofdsponsor van de / het (Stedelijk). (nrc.next, 1 augustus 2007) Basisboek spelling BOEK.indd :35