SWOT-analyse & Innovatieagenda Maritieme Piek Drechtsteden

Transcriptie

1 SWOT-analyse & Innovatieagenda Maritieme Piek Drechtsteden Bart Kuipers Larissa van der Lugt Michiel Nijdam Erasmus Universiteit Rotterdam (RHV b.v.) i

2 ii

3 SWOT-analyse & Innovatieagenda Maritieme Piek Drechtsteden Auteurs: Dr. B. Kuipers Drs. L.M. van der Lugt Drs. M.H.Nijdam RHV bv, Erasmus School of Economics, Erasmus Universiteit Rotterdam In opdracht van: Bureau Drechtsteden & Kennisalliantie Zuid-Holland Rotterdam, maart 2010 i

4 ii

5 VOORWOORD Hierbij treft u het verslag aan van een Innovatieagenda en een analyse naar sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen (SWOT) van de Maritieme Piek in de Drechtsteden. Deze piek is een onderdeel van het programma Pieken in de Drechtsteden, gericht op het verder versterken van nu reeds sterke en karakteristieke elementen van de Drechtsteden regio. Naast de pieken Binnenstad en Landschap is de piek Water in dit rapport benoemd als Maritieme Piek zo n sterk element. Onder de Piek Maritiem verstaan wij de in de Drechtsteden aanwezige bedrijvigheid gericht op deltatechnologie/waterbouw, binnenvaart, scheepsbouw, zeehaven en de aan deze activiteiten gerelateerde toeleveranciers en dienstverleners. Wij concluderen dat de in de Maritieme Piek samengebalde bedrijvigheid beoordeeld kan worden als een zeer sterk regionaal-economisch cluster, een concentratie van onderling verbonden bedrijvigheid met als sleutelelement de aanwezigheid van enkele leader firms ; grote bedrijven, zoals IHC en Boskalis, die een trekkende en initiërende rol spelen in het cluster. In deze rapportage benoemen wij echter niet alleen de sterkten, maar ook zwakten, kansen en bedreigingen die op de Maritieme Piek afkomen, denk bijvoorbeeld aan een zwakte als het ontbreken van de juiste onderwijsvoorzieningen in de regio gericht op de Maritieme Piek. Er is op dit moment sprake van een sterke dynamiek, zowel in de Maritieme Piek als in de externe omgeving. Natuurlijk is de huidige wereldwijde crisis van groot belang, maar daarnaast zijn vernieuwingen gaande op bestuurlijk gebied bijvoorbeeld de beoogde samenwerking tussen de zeehaven van Rotterdam en de zeehaven van Dordrecht en de komst van het containertransferium naar Alblasserdam. Nadat doel en aanpak van dit onderzoek zijn besproken, staan wij in hoofdstuk 2 van deze rapportage stil bij het huidige beleid in de Drechtsteden gerelateerd aan de Maritieme Piek. Hoofdstuk 3 gaat in detail in op samenstelling, werking en ruimtelijke structuur van de Maritieme Piek. Hoofdstuk 4 geeft de SWOTanalyse weer en hoofdstuk 5 de innovatieagenda. Hoofdstuk 6 gaat in op de vraag of het huidige beleid al of niet goed loopt, waar versterking noodzakelijk is en waar sprake is van witte vlekken in het beleid. Ondanks het feit dat op dit moment sprake is van een ambitieuze beleidsinspanning onder meer gericht op bedrijventerreinen, herstructurering en de uitvoering van beleid is nog een gerichte versterking mogelijk. Om het onderzoek in kort bestek te lezen raden wij u vooral dit hoofdstuk aan. Voor dit onderzoek zijn gespreken gevoerd met een groot aantal bedrijven die wij van harte danken voor hun medewerking. Ook danken wij de begeleidingsgroep die voor dit onderzoek is samengesteld voor de plezierige samenwerking. Rotterdam, maart 2010 Bart Kuipers, Larissa van der Lugt, Michiel Nijdam. iii

6 iv

7 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING: MARITIEME PIEK DRECHTSTEDEN Vraagstelling: SWOT-analyse Maritieme Piek Aanpak: vijf stappen 5 2 BELEID MARITIEME PIEK DRECHTSTEDEN 9 3 CLUSTERANALYSE MARITIEME PIEK De Maritieme Piek als regionaal-economisch cluster Fysieke locatie Maritieme Piek Ruimtelijk-economische situatie Maritieme Piek Structuur cluster en regionale spin-off in de Drechtsteden Specifieke clustervariabelen Maritieme Piek Groei & ambitie segmenten 53 4 SWOT-ANALYSE MARITIEME PIEK Deltatechnologie: sterkten Maritieme Piek Deltatechnologie: zwakten Maritieme Piek Deltatechnologie: kansen Maritieme Piek Deltatechnologie: bedreigingen Maritieme Piek Natte logistiek: sterkten Maritieme Piek Natte logistiek: zwakten Maritieme Piek Natte logistiek: kansen Maritieme Piek Natte logistiek: bedreigingen Maritieme Piek 76 5 INNOVATIEAGENDA MARITIEME PIEK DRECHTSTEDEN Inleiding Bevindingen: innovatie in de Maritieme Piek Knelpunten innovatie bedrijfsleven Maritieme Piek Conclusies: innovatieagendapunten 83 6 CONCLUSIES & AANBEVELINGEN Inleiding Conclusies Rollen, taken en ambities Strategische trajecten Maritieme Piek Drechtsteden 91 7 BIJLAGEN 99 v

8 Figuur 1: Netwerken van leader firms in Rotterdam & Drechtsteden zijn onderling verbonden Bron: M. Nijdam (2009). v

9 1 INLEIDING: MARITIEME PIEK DRECHTSTEDEN Pieken in de Drechtsteden In samenwerking met het ministerie van Binnenlandse Zaken startten de Drechtsteden van 2002 tot 2004 een experiment om de regionale en stedelijke uitdagingen samenhangend aan te pakken. Het bureau Berenschot en de commissie Dijkstal verrichtten daartoe onderzoek naar de (bestuurlijke) samenwerking in de Drechtsteden. Een advies van de commissie Dijkstal heeft in 2004 onder meer geleid tot het investeringsfonds Manden maken. Het doel was om meer uitvoeringskracht in de regio te krijgen. Dertig projecten zijn hierdoor versneld uitgevoerd. De Drechtraad heeft Manden maken in 2008 geëvalueerd en concludeerde dat het een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de versterking van de bestuurskracht. Naar aanleiding van deze evaluatie heeft de Drechtraad opdracht gegeven voor een vervolg op Manden maken. Dit vervolg heet Pieken in de Drechtsteden. De pieken hebben tot doel om sterker te maken wat sterk en karakteristiek voor onze regio is. Er zijn drie pieken benoemd: ten eerste de Piek Water, bestaande uit maritieme technologie, innovatie en binnenvaart. Ten tweede de Piek Landschap gericht op unieke landschappen in de Drechtsteden en ten derde de Piek Binnenstad : de binnenstad als centrumfunctie van de Drechtsteden. In deze rapportage richten wij ons op de Piek Water die in het vervolg van deze rapportage wordt aangeduid met de Maritieme Piek, dit aansluitend op het belangrijke maritieme cluster dat de essentie van de Piek Water uitmaakt. Klassiek regionaal-economisch complex rond Deltatechnologie en natte logistiek De benaming piek bij maritieme technologie/water, innovatie en binnenvaart is terecht, gegeven de vooraanstaande rol van de Drechtsteden in de deltatechnologie. De sector kent enkele op wereldschaal opererende leader firms die aan de regio zijn gebonden door krachtige toeleveranciernetwerken. Er is sprake van een klassiek regionaaleconomisch complex rond Deltatechnologie (zie hoofdstuk 3). Daarnaast is sprake van een sterke positie in de natte logistiek : binnenvaart met gerelateerde toeleveranciers en de zeehaven van Dordrecht. Positionering in Haven-industrieel complex Rotterdam Recentelijk positioneren de Drechtsteden zich als deelcluster in het grotere cluster Havenindustrieel complex Rotterdam. Dat de relatie tussen de Drechtsteden en mainport Rotterdam voor de hand ligt blijkt uit figuur 1, waar het netwerk van leader firms in Drechtsteden en mainport Rotterdam is weergegeven: dit netwerk kent een aantal onderlinge relaties in maakindustrie en logistiek. Kenmerk van de relatie tussen de Drechtsteden en mainport Rotterdam is dat gezocht wordt naar een complementaire rol. De Drechtsteden zijn niet alleen een convergentiepunt in het achterlandnetwerk van Mainport Rotterdam maar ook een overloopgebied. De Drechtsteden bezitten unieke eigenschappen om de complementaire rol met mainport Rotterdam inhoud te geven. In onderliggende beleidsstukken worden enkele voorbeelden van deze complementaire rol gegeven: De complementaire rol van de Drechtsteden voor wat de binnenvaart betreft kan hier grosso modo worden aangegeven als: Rotterdam concentreert zich op de zeevaart, de Drechtsteden concentreren zich op de binnenvaart. En: De Drechtsteden zouden zich (mede op basis van hun traditie terzake) kunnen richten op hun rol als concentratiepunt voor know how met 1

10 2

11 betrekking tot bouw, onderhoud en reparatie van binnenvaartschepen, inclusief kennisontwikkeling ten behoeve van innovatie, alsmede op de stimulering van onderwijsvormen gericht op het afleveren van voldoende kwantitatieve en kwalitatieve capaciteit op diverse niveau s. Als rolverdeling met Rotterdam geldt hier: Rotterdam doet de logistiek, de Drechtsteden doen de techniek. Bezien vanuit een hoger perspectief kent Rotterdam als belangrijke clusters het havenlogistieke- en het petrochemische cluster; nauw aan elkaar gerelateerd en beide van wereldschaal. De Drechtsteden versterken deze twee clusters door de Deltatechnologie eveneens een cluster op wereldschaal. Kennisgerelateerde initiatieven Maritieme Piek In dit Deltatechnologische cluster is sprake van een aantal actuele kennisgerelateerde ontwikkelingen zoals (a) Ecoshape, het in 2008 in Dordrecht gevestigde Topinstituut Waterbouw en Ecologie, (b) de wens om specifieke opleidingen voor de waterbouwsector te ontwikkelen en op te starten, zoals een TiasNimbas opleiding gericht op International Contracting en (c) het voornemen om de Drechtsteden zich te ontwikkelen tot een proeftuin voor Urban Flood Management. (d) Voorts is sprake van plannen om te komen tot een kenniscentrum voor de binnenvaart. Maritieme Piek kent vier zwaartepunten De Maritieme Piek in de Drechtsteden kent vier economische zwaartepunten. Naast (1) deltatechnologie gaat het om activiteiten rond (2) havens en logistieke dienstverlening, (3) binnenvaart en (4) scheepsbouw. Deze vier zwaartepunten zijn omgeven door een sterk netwerk van toeleveranciers en (logistieke) dienstverleners. 1.1 VRAAGSTELLING: SWOT-ANALYSE MARITIEME PIEK De Drechtsteden bevinden zich op dit moment in een fase waarin men de Maritieme Piek nader wil definiëren en afbakenen en een gemeenschappelijke, gedragen regionaal-economische agenda wil ontwikkelen. Een onderdeel daarvan is het vaststellen van kansen voor de regio, gerelateerd aan de Maritieme Piek. Als duidelijk is wat de kansen zijn, worden deze ingevuld uitgaande van de vier O s: Overheid, Ondernemers, Onderzoek en Onderwijs en wordt een basis gecreëerd voor het maken van keuzes voor de verdere ontwikkeling van de Maritieme Piek in de Drechtsteden. Eind 2005 is door TNO een SWOT-analyse uitgevoerd waarin regionale kansen voor de Drechtsteden in maritieme sectoren zijn vastgesteld. Deze SWOT-analyse was gebaseerd op een literatuurstudie 1 en is nader ingevuld op basis van twee workshops. Naast zicht op sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen voor de Drechtsteden zijn aangrijpingspunten geformuleerd voor noodzakelijk geachte kennisontwikkeling in een op te stellen kennisagenda voor het Kenniscentrum Shipping Valley. Deze SWOTanalyse uit 2005 is inmiddels door een veelheid van ontwikkelingen gedateerd. Er bestaat daarom behoefte aan een upgrade van deze SWOTanalyse. Bij deze upgrade gaat het om vier onderzoeksvragen. 1. Wat zijn sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen relevant voor de Maritieme Piek in de Drechtsteden? Uit de inventarisatie van sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen moet duidelijk worden wat de rollen en taken van de overheid zijn om de beoogde kansrijke economische ontwikkelingen te stimuleren, dan wel om te reageren op voorziene bedreigingen. De uitkomsten van de SWOTanalyse zijn een basis voor de Drechtsteden om duidelijke keuzes te maken en om tot een gemeenschappelijk gedragen agenda te komen. 1 Met name gebaseerd op: Berenschot (2005). 3

12 Figuur 2: Issue analyse: de belangrijkste issues in de Maritieme Piek Drechtsteden Communicatie bedrijfsleven / overheid Globalisering / Azie/ O- Europa De crisis Innovatie Maasvlakte II Andere Pieken Offshore Urban Flood Management / MARE Ecoshape Nederland maritiem Land Waterwegen Kennisalliantie Zuid- Holland Wegtransport Duurzaamheid Regiogrenzen Maritieme Piek Hoofdkantoren / ontwerp afdelingen Kennisinstellin gen Marin, Deltares, TU Delft Nieuwe service concepten Dijkcultuur Drechtsteden ROM-D Deltatechnologie / waterbouw Maritieme Piek Drechtsteden Scheepsbouw baggerschepen/ binnenvaart Jachtbouw Voldoende en op maat geschoold personeel Leerpark Dordrecht Opleidingen/ scholing Leader firms Strategisch samenwerken Onderhoud Geluid problematiek Maritieme dienstverleners Binnenvaart Toeleveranciers Drechtsteden Schone motoren/ brandstoffen Binnenhavens IOD Recreatievaart Vergunningenproblematiek Natte bedrijventerreinen Opslagbedrijven Binnenvaartcultuur Drechtsteden EICB / kenniscentrum t Plaatje Sliedrecht Shipping Valley Zeehaven Overslagbedrijven Distributiecentra Branche organisaties Kantoor- en Regiefunctie Deltapoort Faciliteiten op maat (hellingen) Samenwerken haven Rotterdam Complementaire relatie Rotterdam Poort Randstad / Mainport Overflow functie voor mainport R dam Moerdijk Droge bedrijventerreinen Logistieke dienstverleners Container transferium WDO Waternetwerken Zeespiegelstijging Spoor Congestie Mainport visie EZ Toeleveranciers buiten Drechtsteden Structurele groei binnenvaart 4

13 2. Welke rollen/taken/ambities zijn noodzakelijk vanuit de overheid om op een juiste wijze in te spelen op de geïnventariseerde sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen van de Maritieme Piek in de Drechtsteden? De Drechtsteden willen duidelijkheid krijgen welke initiatieven en faciliteiten belangrijke stakeholders in de Maritieme Piek in de Drechtsteden van de lokale en regionale overheden verwachten om ambities waar te maken en kansen te realiseren. Maar de lokale en regionale overheden willen ook weten wat de verwachte bijdrage van de drie andere O s ondernemingen, onderzoek en onderwijs en van de hogere overheden is, om kansen en ambities te benutten. Er zijn in de afgelopen jaren reeds een aantal belangrijke keuzen gemaakt in de Drechtsteden. Duidelijk moet worden: - of de reeds gemaakt strategische keuzen voor de regionale ontwikkeling van de Drechtsteden ook inderdaad de juiste zijn; - deze duidelijkheid moet zowel blijken uit een wetenschappelijke benadering als uit een toets van het bedrijfsleven actief in de Maritieme Piek; - vervolgens is het de vraag of de overheid met de juiste aanpak deze strategische keuzen tracht te realiseren, dan wel dat aanvullende acties zijn te benoemen. 3. Wat zijn de bijdragen en ambities van ondernemingen, onderzoekspartijen, onderwijspartijen en hogere overheden aan de ontwikkeling van de Maritieme Piek in de Drechtsteden? Als duidelijk is wat verwacht kan worden van de verschillende stakeholders, willen de Drechtsteden op regionaal niveau komen tot de instelling van uitvoeringsinstanties (ROM-D). Het uiteindelijke resultaat is een concreet programma van samenhangende initiatieven en activiteiten, waar alle relevante partijen optimaal bij betrokken zijn en waarbij duidelijk is wie wat moet gaan doen. 4. Welke innovatiethema s zijn van belang en welke daaraan gerelateerde actiepunten zijn te benoemen? In aanvulling op de bovenstaande drie vragen van de Drechtsteden is een vierde vraag geformuleerd door de Kennisalliantie Zuid-Holland. De Kennisalliantie Zuid-Holland heeft het voornemen om een vergelijkbare analyse uit te voeren als in het hier voorliggende voorstel besproken en ziet meerwaarde in het aanhaken bij de studie voor de Drechtsteden. Daarbij heeft de Kennisalliantie de behoefte om in de SWOT-analyse primair uit te gaan van de input van ondernemers, zowel van ondernemers gerelateerd aan de Deltatechnologie ( Natte waterbouw, baggeractiviteiten, etc.) als aan de logistieke dienstverlening (zeehaven Dordrecht, binnenvaart, etc.). Deze vier vragen zijn beantwoord door een aanpak in vijf stappen. Hieronder beschrijven wij deze aanpak. 1.2 AANPAK: VIJF STAPPEN Stap 1. Issue-analyse en mental map Maritieme Piek In stap 1 is een issue-analyse uitgevoerd over de Maritieme Piek in de Drechtsteden. Door twee oriënterende bijeenkomsten met de opdrachtgever en door de uitvoering van een aantal gesprekken met door de opdrachtgever aangedragen stakeholders uit het bedrijfsleven is een actueel en breed beeld ontstaan van de belangrijkste issues die spelen in de Maritieme Piek (figuur 2). Het resultaat is een gedeelde visie door stakeholders in de Drechtsteden en onderzoekers over de belangrijkste issues in de Drechtsteden, inclusief uitgangspunten, kansen en ambities, alsmede hete hangijzers, discussiepunten, taboes en zwakke signalen in de Drechtsteden. 5

14 Figuur 3: Aanpak SWOT-analyse Maritieme Piek Drechtsteden Aanpak SWOT-analyse Maritieme Piek Drechtsteden Cluster analyse Twee oriënterende bijeenkomsten met opdrachtgever Analyse relevante literatuur Interviews met door opdrachtgever aangedragen stakeholders Analyse, prioritering en confrontatie SWOTelementen door Erasmus onderzoeksteam Formulering Aanbevelingen 6

15 Stap 2. Clusteranalyse Maritieme Piek Drechtsteden Nadat een beeld is verkregen over de belangrijkste issues die op dit moment rond de Maritieme Piek in de Drechtsteden spelen is de analyse geobjectiveerd door de uitvoering van een clusteranalyse van de Maritieme Piek. Bij deze clusteranalyse is het door De Langen (2004) ontwikkelde instrumentarium om de performance van een cluster te meten gebruikt. Een belangrijk uitgangspunt van de clusteranalyse en een kenmerk van het hier uit gevoerde onderzoek als geheel is dat wij ons gebaseerd hebben op bestaand materiaal: bestaande studies, bestaande visies en bestaande beleidsdocumenten. Het resultaat van de clusteranalyse is een gedegen en goed onderbouwd beeld van de sterkten en zwakten van het maritieme cluster in de Drechtsteden. Stap 3. SWOT-analyse; confrontatiematrix en strategische vragen In stap 3 is de daadwerkelijke SWOT-analyse uitgevoerd, nadat een gedegen inzicht is ontstaan in sterkten en zwakten (stap 2) en kansen en bedreigingen (stap 1). De SWOT-analyse is daarmee gebaseerd op gesprekken met de opdrachtgever, met het Aanjaagteam Maritiem en met verschillende stakeholders in de Drechtsteden, de analyse van literatuur (zie voor een overzicht de literatuurlijst in de bijlage) en statistische bronnen en de eigen visie van het onderzoeksteam op basis van eerdere ervaring met onderzoek in de Drechtsteden. Stap 4. Zicht op kansen, ambities en acties voor de regio In stap 4 staan wij stil bij het huidige beleid. In hoeverre formuleert: (a) het huidige beleid de juiste acties en prioriteiten? (b) Waar zou extra op moeten worden ingezet door het beleid? (c) Wat zijn witte vlekken die op basis van de analyse nadere aandacht behoeven? Stap 5. Vraagstelling Kennisalliantie Zuid-Holland: actiepunten om innovatie-kansen te grijpen De Kennisalliantie Zuid-Holland heeft behoefte aan een nadere verdieping van de SWOT-analyse om een helder zicht te krijgen op relevante innovatiethema s van ondernemingen gerelateerd aan de Deltatechnologie ( Natte waterbouw, baggeractiviteiten, etc.) en aan de natte logistieke dienstverlening (zeehaven Dordrecht, binnenvaart, etc.). Het doel van de nadere verdieping is een innovatie actieplan voor de Maritieme Piek. Samen met de Kennisalliantie Zuid-Holland zijn interviews bij ondernemers in de Drechtsteden gehouden; interviews bij ondernemers actief in de Deltatechnologie en interviews bij ondernemers actief in de natte logistiek (zie bijlage voor de ondervraagde ondernemers). Daarnaast is een workshop gehouden met name ondernemers gerelateerd aan het thema natte logistiek zijn bij deze workshop aanwezig geweest (zie bijlage), waarin de rapportage van de innovatieagenda is besproken. Voordat aan de clusteranalyse wordt begonnen gaan wij in het volgende hoofdstuk in op het relevante beleid van de Drechtsteden betreffende de Maritieme Piek. 7

16 Figuur 4: Bedrijventerreinenstrategie Drechtsteden: vertrekpunt beleidsmatig denken Maritieme Piek Bron: Drechtsteden,

17 2 BELEID MARITIEME PIEK DRECHTSTEDEN Inleiding In dit hoofdstuk beschrijven wij kort wat het beleid in de Drechtsteden is, gerelateerd aan de Maritieme Piek. Deze beschrijving achten wij van belang omdat het project samenhangt met de vraag in hoeverre de Drechtsteden op dit moment de juiste prioriteiten stellen in het beleid, dan wel dat extra inspanningen noodzakelijk zijn. Dit hoofdstuk is gebaseerd op twee uitvoerige bijeenkomsten met de opdrachtgever en op aangedragen beleidstukken. Wij halen een aantal belangrijke ingrediënten naar voren die naar onze mening essentieel zijn voor een goed begrip van de dynamiek in de Maritieme Piek. Bedrijventerreinenstrategie voor de Drechtsteden Er is in de afgelopen jaren een aantal publicaties verschenen waarin het strategische, ruimtelijk-economische gedachtegoed rond de Drechtsteden is neergelgd. Het vertrekpunt is de Bedrijventerreinenstrategie voor de Drechtsteden 2. Belangrijke elementen (figuur 4) uit deze strategie hebben betrekking op: a. de ligging van de Drechtsteden als scharnierfunctie tussen de Randstad en het Europese achterland; b. drie kernen van bedrijvigheid rond hoge milieucategorieën; deze kernen bestaan voor een belangrijk deel uit activiteiten relevant voor de Maritieme Piek, maar kennen ook andere karakteristieken als de grootschalige procesindustrie (Dupont, Nedstaal). c. Uitgangspunt in de aanpak is het begrip clusterzonering, hierbij wordt de zware bedrijvigheid beschermd door haar in te pakken in schillen van steeds minder zware bedrijvigheid. d. Er is sprake van een forse herstructureringsopgave (minimaal 250 hectare) en daarnaast wordt maximaal 45 hectare bedrijventerreinen onttrokken door transformatie naar andere toepassingen (woningbouw of andere stedelijke functies). e. Aan de randen van de regio liggen drie hotspots; ontwikkelingskansen voor uitbreiding en nieuwe sectoren. Investeren in deze gebieden moet de economie van de Drechtsteden vergroten en diversifiëren. Uitvoeringsstrategie Bedrijventerreinen De uitvoering van de bedrijventerreinenstrategie is vastgelegd in een Uitvoeringsstrategie Bedrijventerreinen 3. Deze uitvoeringsstrategie gaat uit van de zes verschillende terreinclusters die in de Bedrijventerreinenstrategie zijn onderscheiden. Per terreincluster worden in de strategie de regionale doelstellingen, de kwalitatieve en kwantitatieve opgaven en de voor de uitvoering verantwoordelijke partijen beschreven. Belangrijk kenmerk is de integrale insteek: kijken naar het hele gebied, uitgaande van de verschillende belanghebbenden en functies. 2 Drechtsteden & Zandberg & Van den Berg (2007) De Drechtse Poort. Bedrijventerreinenstrategie voor de Drechtsteden, Dordrecht, Bureau Drechtsteden. 3 Drechtsteden & Zandberg & Van den Berg (2009) USB. Uitvoeringsstrategie Bedrijventerreinen voor de Drechtsteden, Dordrecht, Bureau Drechtsteden. 9

18 Figuur 5: Maritieme gebruikers op natte bedrijventerreinen in de Drechtsteden Bron: Drechtsteden, 2009a 10

19 Natte Bedrijventerreinenstrategie Drechtsteden Als vervolg op de Bedrijventerreinenstrategie en Uitvoeringsstrategie Bedrijventerreinen is een nadere uitwerking gemaakt voor de zogenaamde natte bedrijventerreinen 4, bedrijventerreinen met bedrijven die gebruik maken van de overslag met de binnen- of zeevaart. De Natte Bedrijventerreinenstrategie geeft heel concreet de opgaven en daarmee de agenda per cluster aan. Uit deze informatieve inventarisatie (figuur 5) valt op dat veel natte bedrijventerreinen in gebruik zijn voor niet natte toepassingen ofschoon hier enige discussie mogelijk is over het begrip nat. Zo hanteert de Zeehavenmonitor een indeling waarin de grootschalige procesindustrie, zoals bijvoorbeeld Dupont, zeker als nat kan worden gekenmerkt. Daarnaast valt op dat nogal wat terreinen niet in gebruik zijn. Per terreincluster is in de Natte Bedrijventerreinenstrategie een kwantitatieve en kwalitatieve opgave weergegeven, alsmede een handreiking betreffende mogelijk te gebruiken instrumenten. Tenslotte maken wij nog melding van een Kantorenstrategie Drechtsteden 5 met Maasterras als bovenregionale toplocatie in ontwikkeling. Bestuurlijke overeenkomst Westelijke Dordtse Oever (WDO) Een belangrijke concretisering van de bedrijventerreinenstrategie is de Bestuurlijke overeenkomst Westelijke Dordtse Oever 6, een overeenkomst tussen het Rijk, de Provincie Zuid-Holland, het Havenbedrijf Rotterdam en de gemeente Dordrecht met als doel het versneld realiseren van het bedrijventerrein op de locatie de Westelijke Dordtse Oever, zodat op korte termijn kan worden voorzien in de behoefte aan havengerelateerde bedrijventerreinen ten behoeve van de Rotterdamse regio. Om WDO als een aantrekkelijk alternatief voor de Hoekse Waard te positioneren is een maatregelenpakket geformuleerd gericht op het versterken van de multimodale bereikbaarheid, om ruimte beschikbaar te stellen ten behoeve van (a) het Masterplan Zeehaven, (b) het zoneren en herstructureren van de natte terreinen Dordtse Kil I en II en (c) het aanleggen en duurzaam inrichten van Dordtse Kil IV een terrein bestemd voor de bovenregionale vraag, waarbij kavels groter dan 5 hectare mogelijk gemaakt kunnen worden. Sleutelbegrip is hier wederom integraal en vraag laat zich niet sturen 7 ; Dordtse Kil IV richt zich niet voorshands op een beperkte doelgroep van bedrijven. Drechtsteden als onderdeel van de nationale problematiek De rol van de Drechtsteden als onderdeel van de nationale problematiek kent drie belangrijke aangrijpingspunten, vooral gericht op het opvangen van de groei van Mainport Rotterdam 8. Ten eerste Dordrecht als alternatief voor de Hoekse Waard, hiervoor reeds genoemd. Ten tweede gaat het om de door de gemeente Dordrecht en het Havenbedrijf Rotterdam uitgesproken intentie om intensief te gaan samenwerken. Ten derde gaat het om het in Alblasserdam te vestigen containertransferium. 4 Drechtsteden & Zandberg & Van den Berg (2009a) Natte Bedrijventerreinen Strategie Drechtsteden, Dordrecht, Bureau Drechtsteden 5 Drechtsteden & Zandberg & Van den Berg (2007a) Kantorenstrategie Drechtsteden, Dordrecht, Bureau Drechtsteden 6 WDO: Bestuurlijke overeenkomst Westelijke Dordtse Oever. (2009) Gemeente Dordrecht. 7 Structuurvisie Dordrecht 2020 (2009) Gemeente Dordrecht, p Economische visie op de langetermijnontwikkeling van Mainport Rotterdam. Op weg naar een Mainport Netwerk Nederland (2009) Den Haag, Ministerie van EZ. 11

20 Figuur 6: Ruimtelijk-economische visie Drechtsteden Bron: Drechtsteden,

21 Economische Visie Drechtsteden De verschillende strategieën van de Drechtsteden Bedrijventerreinenstrategie, Kantorenstrategie etc. komen samen in een Economische Visie Drechtsteden 9. Deze economische visie op het regionale schaalniveau is weer verbonden met bovenregionale visies, zoals de Visie Zuidvleugel, Economische Visie Provincie Zuid-Holland, afspraken met het Rijk, Deltapoort etc. Deze Economische Visie vormt een kop op het sectorale beleid en stemt ontwikkelingsrichtingen die daaruit voortvloeien af. De uitwerking richt zich op vier schaalniveaus: - Internationaal positioneert de regio zich als specialist in de deltatechnologie: slimme waterbouw met aandacht voor ecologie: Werken met water ; - Nationaal biedt de gunstige ligging van de regio kansen voor verbreding van de regionale economie: Poort van de Randstad ; - Regionaal streeft de regio naar een concurrerende positie als Complete stedelijke regio en: - Lokaal wordt aan de Aantrekkelijke waterfronten en rivieroevers gewerkt en aan leefbare en onderscheidende milieus. Voor de Maritieme Piek zijn in de Economische Visie vooral het internationale en nationale schaalniveau van belang. van een kenniscluster in de natte ecologie en door het versterken van de huidige koppositie in de waterbouw. Speerpunten zijn ecologie, water- en scheepsbouw, binnenvaart en toerisme. Thema s zijn innovatie, kennis delen, duurzaamheid en techniek. Ecoshape en Urban Flood Management op termijn zijn de uithangborden van het beoogde kenniscluster. Poort van de Randstad Nationaal biedt de ligging van de regio als scharnier tussen Randstad en achterland potentie voor verbreding van de regionale economie. De goede bereikbaarheid van de regio is de voornaamste vestigingsplaatsfactor voor de acquisitie, naast het aansprekende culturele erfgoed. Speerpunten zijn: dienstverlening, bovenregionale vestigingen, logistiek en creatieve industrie. Thema s zijn: bereikbaarheid, intermodaliteit en herstructurering. In het volgende hoofdstuk beschrijven wij in een clusteranalyse de kenmerken van de Maritieme Piek, het complex van bedrijvigheid rond de thema s Werken met water en Poort van de Randstad. Werken met water De kern van de economische visie is dat de regio zich internationaal profileert als wereldspeler in de deltatechnologie en duurzame natte ecologie. Dit moet onder meer gerealiseerd worden door de ontwikkeling 9 Drechtsteden & Zandberg & Van den Berg (2008) Economische Visie Drechtsteden, Dordrecht, Bureau Drechtsteden 13

22 Figuur 7: Centrale elementen van clusters volgens Porter Figuur 8: Drechtsteden: ligging in rivierendelta Bron: Jacobs et al (2005) Bron: De Langen (2004) 14

23 3.1 DE MARITIEME PIEK ALS REGIONAAL-ECONOMISCH CLUSTER 3 CLUSTERANALYSE MARITIEME PIEK Inleiding In dit hoofdstuk presenteren wij een clusteranalyse van de Maritieme Piek in de Drechtsteden. Wij doen dit door in te gaan op een aantal thema s relevant voor de Maritieme Piek: - De kenmerken van de Maritieme Piek als ruimtelijk-regionaal cluster; wat is een cluster en is de Maritieme Piek als cluster te beoordelen? - Wat is de structuur van het cluster Maritieme Piek? - Wat zijn kenmerken van de fysieke locatie en van de ruimtelijkeconomische situatie van de Maritieme Piek? - Kenmerken van de regionale spin-off; - Een inventarisatie van de groei en ambitie van de belangrijkste segmenten in de Maritieme Piek; - De score van de Maritieme Piek in de Drechtsteden, uitgaande van enkele specifieke clustervariabelen. Wij sluiten de clusteranalyse af met conclusies. Voor de clusteranalyse is gebruik gemaakt van databases, statistieken, en desk-research. Wat is een regionaal-economisch cluster? Als één auteur vereenzelvigd wordt met clusterdenken is dat Michael Porter. Porter (1998) definieert een cluster als een geografisch geconcentreerde groep onderling verbonden bedrijven, gekenmerkt door een belangrijke overeenkomst bijvoorbeeld een economische specialisatie; de IT-sector in Silicon Valley, of een dominant landbouwproduct; wijnbouw in Bordeaux bijvoorbeeld en door belangrijke complementaire relaties. Hieronder lichten wij dit begrip op hoofdlijnen toe. Clusters zijn er in vele soorten en maten, maar doorgaans zijn de belangrijkste elementen van het cluster de aanwezigheid van (a) enkele grote, smaakmakende bedrijven leader firms, (b) een groep gespecialiseerde toeleveranciers van hoogwaardige inputs zoals componenten, machines en gespecialiseerde diensten, (c) een aantal gespecialiseerde financiële instellingen en bedrijvigheid in gerelateerde sectoren. Daarnaast is doorgaans sprake van (d) de aanwezigheid van belangrijke afnemende bedrijvigheid, (e) de aanwezigheid van complementaire producenten, toeleveranciers van gespecialiseerde infrastructuur en (f) van een gespecialiseerde onderwijs- en onderzoeksinfrastructuur. Tenslotte is (g) sprake van brancheorganisaties en allerhande gespecialiseerde instellingen, bijvoorbeeld op het gebied van certificering, informatievoorziening, innovatiebevordering en technologische support. De mate van concurrentievoordeel van een cluster is volgens Porter afhankelijk van zes factoren (figuur 7). De structuur en de concurrentiekracht van de verschillende ondernemingen door Jacobs et al (2005) de Economische orde genoemd. Daarbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan een sterk kostengeoriënteerd cluster of aan kartelvorming. Voorts is het belangrijk dat sprake is van een thuismarkt met een kritische en 15

24 Figuur 9: De structuur van het cluster Maritieme Piek Drechtsteden komt sterk overeen met de waardeketen in de scheepsbouw Figuur 10: Schematisch overzicht van de Shipping valley sectoren volgens Syntens. Bron: De Langen & Nijdam (2003) Bron: Syntens (2003) 16

25 hoogwaardige vraag. Een derde factor bestaat uit de aanwezigheid van sterke en geavanceerde productiefactoren: een hoogwaardig opgeleide beroepsbevolking bijvoorbeeld. Het vierde element heeft te maken met gerelateerde en toeleverende bedrijvigheid. Tenslotte is sprake van de factor toeval denk in Nederland aan de vondst van aardgas of aan het overheidsbeleid denk dan bijvoorbeeld aan de wijze waarop in Nederland de Deltawerken als antwoord op de Watersnoodramp door de overheid zijn vormgegeven. De Langen (2004) heeft de verschillende hiervoor genoemde kenmerken geordend (figuur 8). Hij onderscheidt twee belangrijke factoren die de economische prestatie van een cluster bepalen: de structuur van het cluster en de governance van het cluster ofwel de wijze waarop de verschillende activiteiten in een cluster worden gecoördineerd. Bij de structuur van het cluster gaat het om (a) de aanwezigheid van agglomeratievoordelen voordelen voortvloeiend uit de concentratie van activiteiten (bijvoorbeeld op het gebied van arbeidsmarkten, de aanwezigheid van klanten of kennisoverdracht), (b) de aanwezigheid van voldoende interne concurrentie in het cluster, (c) de aanwezigheid van barrières; barrières om toe te treden tot het cluster, of het cluster juist te verlaten en het gaat (d) om de mate van heterogeniteit van het cluster. Een cluster met een wat grotere diversiteit vergroot de mate van samenwerking, is beter in staat om externe schokken op te vangen en vergroot de mogelijkheden voor innovatie. Bij cluster governance zijn belangrijke variabelen: (a) de aanwezigheid van intermediairs partijen die erop zijn gericht samenwerking, innovatie of vraag en aanbod in het cluster bij elkaar te brengen, (b) de aanwezigheid van leader firms, bedrijven die door hun omvang, marktpositie, kennis, ervaring en reputatie de mogelijkheid en positie hebben om door investeringen ook de andere bedrijven in het cluster mee te trekken, (c) de aanwezigheid van voldoende vertrouwen, waardoor de kosten van transacties en zaken doen worden verlaagd, en tenslotte (d) het vermogen van het cluster om door collectieve actie problemen op te lossen of kansen te genereren. Het grote concurrentievoordeel voor bedrijven om in de context van een cluster te opereren ligt in de realisatie van (a) een hogere productiviteit, (b) in het vergroten van de innovatiecapaciteit wederom leidend tot toenemende productiviteit en (c) in een bovengemiddelde formatie van nieuwe, en vaak innovatieve bedrijvigheid. Daarnaast worden (d) veel andere kostenvoordelen in het cluster gerealiseerd bijvoorbeeld lage transportkosten. Er zijn nog veel andere relevante aandachtspunten te ontlenen aan de literatuur over clusters. Belangrijk is dat in de meeste succesvolle clusterprojecten het bedrijfsleven als motor fungeert: clusterprojecten zijn business-driven. Een clusterproject moet de economische situatie en vooruitzichten van alle clusterdeelnemers verbeteren. Uitgangspunt is het vergroten van het concurrentievoordeel op een wijze die door de bedrijven afzonderlijk niet bereikt zou kunnen worden. De overheid moet proberen om niet te zeer op de voorgrond te treden of als eigenaar van clusterinitiatieven op te treden. De overheid moet veeleer als een katalysator optreden: actoren samenbrengen en de noodzakelijke ondersteuning en voorwaarden verzorgen waardoor clustering en de daarmee gepaard gaande innovatie bevorderd wordt (Roeland & Den Hartogh, 1999). Vervolgens meet Porter (1990) het succes van een cluster door het aandeel van het cluster in de totale exporten van een land of door het aandeel van het cluster op de wereldmarkt, uitgaande van de sector waarin het cluster past. 17

26 18

27 De hiervoor genoemde kenmerken van een cluster geven het grote belang aan van de aanwezigheid van clusters voor de nationale en regionale economie. Maar er zijn ook nadelen aan een cluster verbonden. Naast agglomeratievoordelen treden er naar verloop van tijd ook agglomeratienadelen in een cluster op, zoals congestie, vervuiling of een overspannen arbeidsmarkt. Een ander nadeel is dat in de levensfase van clusters uiteindelijk een proces van verzadiging optreedt, waarin sprake is van een situatie waarin de deelnemers in het cluster een tunnelvisie ontwikkelen en waarbij een tekort aan frisse, vernieuwende ideeën ontstaat en een conservatieve sfeer gaat overheersen, gebaseerd op het te lang vasthouden aan bestaande specialisaties (Chapman, 2005). Ceglie et al (1999) concluderen dan ook dat er geen sprake is van een simpel en eenduidig groeipad voor clusters dat moeiteloos gekopieerd kan worden in verschillende landen, regio s of industriële sectoren. Clusterinitiatieven dienen flexibel te zijn en zich aan te passen aan de karakteristieken van het cluster en aan de specifieke bedrijfsomgeving. In hoeverre is sprake van een cluster in de Maritieme Piek? Uitgaande van de korte theoretische uiteenzetting hiervoor beantwoorden wij de vraag in hoeverre sprake is van de Maritieme Piek als een eenduidig cluster met een duidelijk ja. In deze paragraaf geven wij een eerste, korte beschrijving van de Maritieme Piek als cluster. Wij detailleren het cluster nader in de volgende paragrafen. De kenmerken van de Maritieme Piek worden aan de hand van de belangrijkste elementen uit de hierboven gepresenteerde theorie beschreven: Geografische concentratie; De Langen & Nijdam (2003:27): De waterbouwsector is een van de meest geografisch geconcentreerde maritieme industrieën. Niet alleen op Nederlandse schaal, maar ook op internationaal niveau is sprake van een zeer sterk cluster in de Rijn/Schelde delta. In paragraaf 3.2 beschrijven wij het geografische aspect van de Maritieme Piek in detail. Naast de waterbouw blijkt ook in de andere elementen van de Maritieme Piek sprake van geografische concentratie. Onderling verbonden bedrijven; in de Maritieme Piek is sprake van een hechte structuur van onderlinge toeleveringen. In paragraaf 3.3 gaan wij dieper in op deze structuur, op de samenhang en werking van het cluster en op vitale elementen in het cluster, figuur 9 en 10 geven reeds een indicatie. Economische specialisatie; de Maritieme Piek kent drie duidelijke specialisaties: de waterbouw /deltatechnologie, scheepsbouw en binnenvaart en heeft een gespecialiseerde toeleveringsinfrastructuur voor deze drie specialisaties. Ook dit blijkt uit de in paragraaf 3.3 gepresenteerde structuur van het cluster. Aanwezigheid leader firms ; uit het onderzoek van De Langen & Nijdam (2003) komen vijf leader firms naar voren gerelateerd aan de Maritieme Piek en gevestigd in de DrechtstedenPlus Regio; Boskalis, IHC, Damen, Bakker Sliedrecht en Mercurius Scheepvaart. Wordt de regiogrens uitgebreid dan neemt het aantal leader firms sterk toe onder anderen met Van Oord. In paragraaf 3.5 gaan wij verder in op dit clusterelement. Gerelateerde instellingen en brancheorganisaties en een gespecialiseerde onderwijs- en onderzoeksinfrastructuur. Ook dit is een belangrijk en deels sterk punt voor de Maritieme Piek. Deels, omdat de onderwijs- en onderzoeksinfrastructuur niet in balans zijn wij bespreken dit in detail in paragraaf

28 Figuur 11a: Clusters in de Nederlandse economie Figuur 11b: Het Nederlandse Maritieme cluster volgens PRC Bron: Roeland et al (1999) Bron: PRC, overgenomen in De Langen & Nijdam,

29 Economische orde/concurrentiecultuur/patroon van concurrentie en samenwerking; hier is duidelijk sprake van een onderscheidende cultuur, gekenmerkt door de inzet op kwaliteit en kennis. De Langen en Nijdam (2003:101) constateren dat in het maritieme cluster als geheel duidelijk sprake is van (interne) concurrentie. Kritische thuismarkt; enerzijds betekenen de kenmerken van de Nederlandse delta een historisch gegroeide kritische thuismarkt, anderzijds blijkt dit uit de kritische vraag van bedrijven als Boskalis en Van Oord zie De Langen & Nijdam (2003) voor hun beschrijving van de bouw van de sleephopperzuiger Volvox Terranova. Aandeel in exportmarkten; zowel de binnenvaart als de natte waterbouw kennen een sterke exportgerichtheid. Uit onderzoek van TNO (2003) blijkt dat de binnenvaart 52 procent van zijn omzet exporteert en tegelijkertijd goed is voor een marktaandeel van ongeveer 50 procent in Noord-West Europa. Uit onderzoek van Jacobs et al (2005) blijk dat de export van Nederlandse baggermachines 31,8 procent van de wereldmarkt uitmaakt (2003). Uit bovenstaande opsomming blijkt dat de Maritieme Piek duidelijke cluster- karakteristieken kent, waardoor het predikaat cluster op zijn plaats is. In het vervolg komen ook andere eigenschappen van het cluster aan de orde, zoals de door De Langen (2004) beschreven governance (paragraaf 3.5). Is de Maritieme Piek een sterk cluster? Het denken in termen van een Maritiem Cluster komt in Nederland eigenlijk alleen voor in de verschillende studies van Nederland Maritiem Land, zoals het hier reeds een aantal malen aangehaalde werk van De Langen & Nijdam (2003). Buiten de maritieme wereld wordt geen maritiem cluster onderscheiden laat staan iets als een Maritieme Piek. In de afgelopen jaren hebben Roeland et al (1999) en Jacobs et al (2005) de meest belangwekkende clusteranalyses voor de Nederlandse economie verricht. Roeland et al (1999) onderscheiden in hun analyse geen scheepsbouw, waterbouw of binnenvaart; slechts de bredere sector transport en communicatie wordt benoemd. Ook Jacobs et al (2005) hebben een analyse gemaakt van de sterkte van Nederlandse clusters. Zij achten het voedingscluster duidelijk het sterkste cluster in de Nederlandse economie, gevolgd door het petrochemiecluster. Het transportcluster is het meest evenwichtig samengesteld. Ook bij het onderzoek van Jacobs et al is geen afzonderlijk maritiem cluster onderscheiden. Zij hebben ook naar Nederlands meest concurrerende dienstensectoren gekeken. Zakelijke dienstverlening is verreweg het belangrijkste gevolgd door Dienstverlening in de bouw. Jacobs et al (2005:11) benadrukken het belang van de baggerindustrie. Zij zien de infrastructuurbouw als een concurrerende sector voor de Nederlandse economie: In deze laatste (sub)- categorie speelt wat Nederland betreft de baggerindustrie een belangrijke rol. Het is niet onwaarschijnlijk dat de goede concurrentiepositie van Nederland in de sector dienstverlening in de bouw voor een belangrijk deel wordt bepaald door de sterke positie van Nederland in de baggerindustrie. Ook in onderzoek van BCI (2005) waarin de belangrijkste clusters voor de lange termijnontwikkeling van de Randstad zijn geïdentificeerd, komt de maritieme industrie niet voor. Wel wordt logistieke dienstverlening genoemd en wordt water als een relatief sterke niche genoemd. Geconcludeerd kan worden dat het maritieme cluster dat wij hier aanduiden als Maritieme Piek niet als zodanig in Nederlandse clusterstudies naar voren komt. Het cluster maakt onderdeel uit van een aantal verschillende clusters, zoals reeds door PRC geconcludeerd (zie figuur 11b). De dragende elementen baggerindustrie, water, waterbouw, binnenvaart van de Maritieme Piek worden in de meeste empirische studies echter als sterk beoordeeld. 21

30 Figuur 12: Goederenstromen binnen Europa (weg, water, spoor, pijpleiding) Figuur 13: Drechtsteden: ligging in rivierendelta Bron: Bureau Voorlichting Binnenvaart: Waardevol Transport. Bron: Ministerie van EZ (2009) 22

31 3.2 FYSIEKE LOCATIE MARITIEME PIEK Nadat wij hebben geconcludeerd dat de Maritieme Piek als een cluster kan worden beoordeeld analyseren wij de karakteristieke in detail. Het eerste thema in de clusteranalyse betreft de fysieke locatie van de Drechtsteden. Een belangrijk kenmerk van de fysieke locatie is de ligging van de Drechtsteden in de Delta van Rijn en Maas (figuur 12) de meest omvangrijke goederenstromen van Europa worden vervoerd op transportassen langs de Drechtsteden. Daarbij is de binnenvaart verantwoordelijk voor het merendeel van de transportstromen. De Drechtsteden zijn uitstekend gepositioneerd op de vaarwegen van mainport Rotterdam en Antwerpen naar het Duitse achterland (figuur 13). De ligging in de delta van rivieren is een belangrijk kenmerk van de Drechtsteden en een belangrijke vestigingsplaatsfactor voor sectoren als de binnenvaart, deltatechnologie, maritieme dienstverlening, maar ook wonen aan het water wordt in toenemende mate als aantrekkelijk beoordeeld. Motto s als Leven met water, Werken met water, Samen stad aan het water of Het werkt met water zijn uitdrukkingen van de relatie van de Drechtsteden met zijn waterwegen. Poort van de Randstad? In de Economische Visie van de Drechtsteden wordt aan het aspect ligging potentie voor verbreding van de economie toegedicht. De Drechtsteden zetten in op de factor ligging als scharnier tussen Randstad en achterland. De Drechtsteden kunnen uitgroeien tot een strategische uitvalsbasis, dicht bij het vuur maar toch ver genoeg af van de congestie van de belangrijkste economische mainports. staat in de economische visie te lezen (Drechtsteden et al, 2008:9). Het aspect ligging is daadwerkelijk een asset van de Drechtsteden, echter vooral ten opzicht van mainport Rotterdam en veel minder ten opzichte van de Randstad als geheel. De Drechtsteden liggen relatief perifeer ten opzichte van de Randstad (figuur 14). Een aantal andere regionaaleconomische assen is wat betreft locatie kansrijker, zoals de as Breda- Eindhoven voor de zuid-oost corridor, de as Knooppunt Arhem-Nijmegen- Venlo voor de oost-corridor. De functie van strategische uitvalsbasis geldt vooral ten opzichte van Rotterdam en wordt vanuit de Economische visie op de langetermijnontwikkeling van Mainport Rotterdam (Ministerie van EZ, 2009) verder ingevuld. In de afgelopen jaren is deze strategische uitvalsbasis reeds op autonome wijze ingevuld door onder meer een aantal ondernemingen vanuit de binnenvaart dat vanuit Rotterdam naar de Drechtsteden is gemigreerd. De verbreding van de economie van de Drechtsteden is bijvoorbeeld zichtbaar in een kantoor- en regiefunctie voor de binnenvaart die gesignaleerd kan worden met name in Zwijndrecht in het kantorencomplex aan de Scheepsmakerij. De bereikbaarheid van de Drechtsteden is vooral via het water als excellent te beoordelen, voor de weg is dit veel minder het geval, afgaande op de Kwartaalmonitor bereikbaarheidsontwikkeling hoofdwegennet, een publicatie van Rijkwaterstaat. Met name de bijdrage van de weginfrastructuur rond de Drechtsteden in het Aandeel van de groei van voertuigverliesuren is als zorgwekkend te beoordelen. Ook de bereikbaarheid via het spoor is niet als excellent te beoordelen wegens de beperkte capaciteit. Concluderend kan gesteld worden dat de Drechtsteden wel een duidelijke meerwaarde aan de factor ligging ontlenen, maar dat deze factor vooral geldt ten opzichte van mainport Rotterdam en niet ten opzicht van de Randstad als geheel. De functie van Poort van de Mainport zou meer voor de hand liggen een functie die op dit moment ook daadwerkelijk wordt geconcretiseerd door de ontwikkeling van het containertransferium. 23

32 Figuur 14: Drechtsteden kennen een perifere ligging en zijn eerder een Poort van de Mainport dan van de Randstad Tabel 1: De Maritieme Piek in de Drechtsteden: werknemers, aantal bedrijven en balanstotaal (* miljoen Euro) (2008) Data Kantoor stad Postcode Aantal werkernemers (Enquête KvK) Aantal bedrijven Balanstotaal (miljoen Euro) Alblasserdam Dordrecht Hendrik-Ido-Ambacht Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht Totaal Tabel 2: Aandeel Maritieme Piek in totaal aantal werknemers, bedrijven en balanstotaal in de Drechtsteden (2008) Maritieme Piek in Drechtsteden Drechtsteden totaal Aandeel Maritiem in totaal Bron: Aantal werknemers ,3 % Aantal bedrijven ,1 % Balanstotaal (miljoenen euro) ,7% 24

33 3.3 RUIMTELIJK-ECONOMISCHE SITUATIE MARITIEME PIEK In deze paragraaf presenteren wij de omvang van het maritieme cluster in de Drechtsteden en gaan in op de vraag in hoeverre de Nederlandse maritieme bedrijvigheid is geconcentreerd in de Drechtsteden. De analyse is verricht door gebruik te maken van de REACH-database 10. In de Drechtsteden zijn in bedrijven ingeschreven met in totaal werknemers. Het balanstotaal van de bedrijven is ruim 35 miljard euro dit is de waardering van bedrijfsmiddelen waar bedrijven in de Drechtsteden controle over hebben. De bedrijfsmiddelen kunnen zich overal bevinden, bijvoorbeeld een schip van Boskalis in Dubai. Het aantal werknemers geeft een beeld van de omvang van de lokale activiteit, het balanstotaal geeft een goed beeld over de bredere invloed van de bedrijven. De omvang van de maritieme bedrijvigheid 11 (tabel 1) is met ruim 7 10 Een database ontwikkeld en bijgehouden door Bureau van Dijk. Deze database bevat de gegevens van alle in Nederland ingeschreven organisaties, de gegevens zijn afkomstig van de Kamers van Koophandel, jaarverslagen van bedrijven en aangevuld met data van Elsevier Business Intelligence. Voor de Gis-toepassingen is gebruik gemaakt van Mapwindow GIS, ontwikkeld door MapWindow Open Source Team. 11 De maritieme bedrijvigheid is geselecteerd op basis van de typerende activiteiten. De Kamer van Koophandel maakt onderscheid tussen hoofd- en nevenactiviteiten. De geselecteerde bedrijven in de Maritieme Piek maken door hoofd- of nevenactiviteit onderdeel uit van de maritieme sector. Bedrijven die door een nevenactiviteit tot de Maritieme Piek behoren kunnen een hoofdactiviteit hebben die niet direct, of niet altijd tot de maritieme sector behoort. Bijvoorbeeld een elektrotechnisch installatiebedrijf dat voornamelijk voor de scheepsbouw werkt. Het deel van de bedrijven dat actief is in de maritieme sector, binnenvaart en gerelateerde logistiek bestaat uit bedrijven met activiteiten in de volgende sectoren (met bijbehorende BIK-code): scheepsbouw en reparatie (351), natte waterbouw (4524), vervoer over water (61), laad-, los- en overslagactiviteiten (6311), laad-, los-, en overslagactiviteiten voor de binnenvaart duizend werknemers slechts 7 procent van het totaal in de Drechtsteden (tabel 2). Dit lijkt niet omvangrijk, maar vergeleken met de gemiddelde maritieme werkgelegenheid in Nederland 1,6 procent is dit aanzienlijk: 8 procent van de werknemers in de Nederlandse maritieme sector bevindt zich in de Drechtsteden (tabel 9) en zelfs 70 procent van de werknemers in de waterbouw. De maritieme sector is daarnaast een traded industry ; een sector met een beperkte relatie met de omvang van de bevolking dit in tegenstelling tot sectoren als gezondheidszorg (17 procent van de werknemers in de Drechtsteden of detailhandel; 7 procent), daarnaast gaat het om stuwende werkgelegenheid. Voorts moet worden beseft dat een groot deel van de toeleveranciers in de niet als maritiem beoordeelde sectoren hier niet bij is gevoegd. Op basis van eerder onderzoek door PRC (2003) ligt de omvang van de totale werkgelegenheid inclusief indirecte werkgelegenheid op zo n 12 duizend werknemers. Winterwerp (2004) komt tot 14 duizend werknemers inclusief indirecte werkgelegenheid. Uit het hoge aandeel van het balanstotaal van de maritieme bedrijvigheid in de Drechtsteden ten opzichte van het aantal werknemers en bedrijven, blijkt het kapitaalsintensieve karakter van de sector. Hierbij komt uiteraard ook de hoofdkantoorfunctie van de twee leader firms Boskalis en IHC. (631121), overige dienstverlening voor vervoer over water (6322), expediteurs, cargadoors, bevrachters, weging en meting (634) en verhuur van schepen (7122). Daarnaast is de lijst aangevuld met gespecialiseerde toeleveranciers aan de maritieme industrie zoals elektrotechnische installatiebureaus en machinefabrieken die specifiek voor de maritieme industrie werken door de ledenlijst van Holland Marine Equipment te combineren met de bedrijvendatabase van de Drechtsteden. Hierdoor zijn 16 bedrijven toegevoegd. 25