Opwarmen leidingwater in woningen t.g.v. stadsverwarming

Transcriptie

1 Nederlandse Organisatie vr tegepast-natuurwetenschappelijk nderzek / Netherlands Organisatin fr Applied Scientific Research Laan van Westenenk 501 Pstbus AH Apeldrn TNO-rapprt 07-A-R0691/B Opwarmen leidingwater in wningen t.g.v. stadsverwarming T F Datum juli 07 Auteur(s) Hans van Wlferen Prjectnummer Trefwrden Opdrachtgever leidingwater stadsverwarming Unet-VNI t.a.v. W.J.H. Scheffer Pstbus CA Zetermeer afleverset Leginella VEWIN t.a.v. ir. P.A.M. van de Veerdnk Pstbus CA Rijswijk VROM Inspectie t.a.v. drs. L. Gren Pstbus RM Grningen Aantal pagina's 64 (inclusief bijlagen) Aantal bijlagen 9 Alle rechten vrbehuden. Niets uit dit rapprt mag wrden vermenigvuldigd en/f penbaar gemaakt dr middel van druk, ftkpie, micrfilm f p welke andere wijze dan k, znder vrafgaande schriftelijke testemming van TNO. Indien dit rapprt in pdracht werd uitgebracht, wrdt vr de rechten en verplichtingen van pdrachtgever en pdrachtnemer verwezen naar de Algemene Vrwaarden vr nderzekspdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen geslten vereenkmst. Het ter inzage geven van het TNO-rapprt aan direct belanghebbenden is tegestaan. 07 TNO

2 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 2 / 29 Samenvatting Delstelling In pdracht van Unet-VNI, VROM-Inspectie en VEWIN heeft TNO een praktijknderzek uitgeverd naar de eventuele pwarming van leidingwater in wningen t.g.v. stads- f blkverwarming. Op basis van de resultaten wrden richtlijnen ntwikkeld m pwarmen van drinkwater te vrkmen. Het nderzek is begeleid dr de prjectgrep Leginella en Stadsverwarming, met als deelnemers de pdrachtgevers, de energiebedrijven Nun en Essent, de waterleidingbedrijven Vitens, Evides, Hydrn en de TVVL afdeling ST. Het nderzek richt zich p de vlgende knelpunten: de kruipruimte van (grndgebnden) wningen; meterkasten en leidingschachten; de leidingdrver dr vleren en wanden; de situaties zals we die aantreffen in gestapelde buw, zals de cndities bven verlaagde plafnds, in leidingschachten, meterkasten en cmbinaties daarvan. De belangrijkste begde resultaten zijn: Overzicht knelpunten pwarming leidingwater t.g.v. stads- f blkverwarming in de praktijk. Mgelijke plssingen vr bestaande situaties. Tetsen van de richtlijnen in NEN 2768:05 vr het ntwerp van nieuwe situaties. De resultaten dienen als de input vr de aanpassing/uitbreiding van: Buwbesluit Waterleidingwet en besluit NEN 06 VEWIN-werkbladen NEN 2768 vr meterkasten ISSO-publicaties,.5 en 55 In wningen is de installatie geschuwd en in 24 van deze wningen zijn tevens temperatuurmetingen uitgeverd. In 8 wningen waarin ngewenste pwarming van drinkwater ptreedt zijn eenvudige aanpassingen aan de installatie verricht met als del de pwarming te beperken. Tevens zijn in dit nderzek de ervaringen van de Amstelstraat e.. te Utrecht betrkken. Cnclusies inventarisatie Samenvattend kan gesteld wrden dat in ngeveer 2/3 van de geschuwde wningen drinkwatertemperaturen p (kunnen) treden die incidenteel f regelmatig bven C kmen. Deze situatie kmt zwel in udere (vr 00) als nieuwere wningen vr. In ¼ van de wningen stijgt de watertemperatuur ter hgte van de watermeter regelmatig tt ruim bven de C.

3 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 3 / 29 De belangrijkste rzaken hiervr zijn: 1. Onvldende islatie warme leidingen en afleversets. - Bij systemen met cllectief warm water, dus znder afleverset, zijn de cv-aansluitleidingen naar de wningen in de meterkast niet f ten dele geïsleerd. Hierdr kan, vral in de winter, pwarming van de kast dr de cv-leidingen ptreden. Ok de warmwateruittapleiding is in de meterkast slechts ten dele geïsleerd. Hierdr kan een beperkte pwarming gedurende het gehele jaar ptreden. - Bij systemen met een afleverset zijn de aansluitleidingen van de SV niet f ten dele geïsleerd en wrden veelal cntinue f met krt interval met warm SV water drstrmd. De udere afleversets zijn matig tt niet geïsleerd; de mderne sets zijn ged geïsleerd. De cv-leidingen vr de binneninstallatie zijn niet geïsleerd. Hierdr kan pwarming van de kast ptreden, vral bij udere afleversets. Bij systemen met afleverset zal de warmteafgifte hger liggen dan bij systemen met cllectief warm water. Dr nvldende islatie kan de warmteafgifte plpen tt bven de maximumwaarde van 0 W die in NEN 2768:05 wrdt vrgeschreven. 2. Onvldende ventilatie. In 1/3 van de kasten zijn geen ventilatievrzieningen aanwezig waardr de temperatuur in de kast kan plpen. In vrijwel alle andere meterkasten zijn de ventilatiepeningen kleiner dan de in NEN 2768:05 vrgeschreven afmetingen van 2 maal 0 cm Stijgleiding drinkwater in meterkast. - In 3 van de 14 laagbuwwningen lpt een drinkwaterleiding via de bvenzijde van de kast naar de vlgende verdieping, waardr de kans p warm drinkwater bvenin de kast grt is. - In 6 van de 16 hgbuwwningen lpen de drinkwaterleidingen en SV leidingen in de meterkast dr naar de vlgende verdieping, wat de kans p warm drinkwater bvenin de kast vergrt. En in 2 wningen lpen de drinkwaterleidingen en SV leidingen in één schacht naast de meterkast met vergelijkbaar risic. Stijgleidingen vr drinkwater in meterkasten met een afleverset vr warmtedistributie zijn in strijd met NEN 2768: Ongewenste warmtebrn in meterkast. In vier wningen bevindt zich in de meterkast een ngeïsleerde verdeler / verzamelaar vr de cv met 6 11 paar cv-aansluitingen in de kast, wat een frse warmteafgifte tt gevlg heeft. Vlgens NEN 2768:05 zijn dergelijke warmtebrnnen niet tegestaan. 5. Onjuiste plaatsing watermeter. In 2 wningen is de watermeter hg geplaatst, waarvan éénmaal p 70 cm hgte bven een ngeïsleerde verdeler/verzamelaar vr de verwarming. Vlgens NEN 2768:05 dient de watermeter in de nderste 3 mm te wrden geplaatst. 6. Warme en kude leidingen in de vler. In 12 van de wningen zijn zwel de drinkwaterleiding als de cv-leiding(en) met mantelbuis ingestrt in de vler, p nbekende nderlinge afstanden, wat pwarming van drinkwater kan verrzaken, zwel in als buiten de meterkast. Dit is verigens niet typisch vr stadsverwarming maar betreft een meer algemeen kenmerk van installaties die de afgelpen jaar zijn gerealiseerd.

4 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 4 / 29 De vlgende aspecten zijn in de regel geen rzaak van ngewenste pwarming: De circulatieleidingen vr stadsverwarming en cllectief warmwater zijn vr zver waarneembaar ged geïsleerd; k bij de drver dr vleren in gestapelde buw. In vrijwel alle wningen is de watermeter laag geplaatst, waardr het risic p pwarming wrdt beperkt. Cnclusies aanpassingen Een grt deel van de aanpassingen is gericht p het verhelpen van situaties die niet vlden aan elementaire eisen, zals: Meterkasten znder ventilatievrzieningen Ongeïsleerde warme leidingen in meterkast Ongeïsleerde afleverset in meterkast Ongeïsleerde verdeler/verzamelaar CV in meterkast Stijgleidingen drinkwater in meterkast. Hieruit blijkt dat in een grt deel van deze situaties islatie van warme leidingen en de afleverset in cmbinatie met vldende ventilatie vereist is m de temperatuur van het drinkwater bij de watermeter nderin de kast tt C te beperken. Met dezelfde maatregelen wrdt de temperatuur bven in de kast mlaag gebracht naar waarden rnd C f enige graden daarbven. Hiermee wrdt het Leginella-risic in drinkwater stijgleidingen verminderd. De aanwezigheid van een verdeler/verzamelaar CV in de meterkast verrzaakt pwarming die vrijwel niet te bestrijden valt. Dr gede islatie wrdt de warmteafgifte beperkt maar kennelijk is de resterende warmteafgifte, k dr de vler in de meterkast waarin de cv-leidingen zijn weggewerkt, z hg dat de temperaturen tt bven C plpen. Aanbevelingen De aanbevelingen vr bestaande installaties zijn: Gede islatie van circulatieleidingen vr stadsverwarming en cllectief warmwater; k bij de drver dr vleren in gestapelde buw (bij de meeste installaties is dat het geval). Laag plaatsen watermeter in de meterkast (bij de meeste installaties is dat het geval). Tepassen vldende ventilatie (0 cm 2 ) aan nder- en bvenzijde van de kast, bijvrbeeld in de vrm van: - Kier nder de deur en bven de deur/bvenpaneel. - Ventilatiersters in de deur/bvenpaneel. Tepassen ged geïsleerde afleversets. Eventueel na-isleren huidige sets. Vervanging dubbele sets, waarbij de warmtewisselaar vr warmtapwater hg in de kast geplaatst is. Isleren alle warme leidingen in de kast (met uitzndering van uittapleidingen warm water). Verwijderen verdeler/verzamelaar vr cv uit de meterkast. Als dat niet mgelijk is: maximaal isleren van deze verdeler/verzamelaar en verder vergrten ventilatiepeningen. Bij stijgleidingen drinkwater in de meterkast verder vergrten ventilatiepeningen. De belangrijkste aanbeveling vr nieuwe installaties is dat tepassing van NEN 2768:05 vr meterruimten vanuit het Buwbesluit verplicht wrdt gesteld. Tepassing van de eisen uit NEN 2768:05 is een eerste vereiste vr het vlden aan de temperatuureis vr drinkwater in het waterleidingbesluit en NEN 06:02,

5 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 5 / 29 waardr de leginella-risic s bij de cmbinatie van een afleverset vr stadsverwarming en een watermeter in een meterkast wrden beperkt. Dr NEN 2768:05 vanuit het Buwbesluit verplicht te stellen, wrden.a. de vlgende aspecten vastgelegd: Laag plaatsen watermeter in de meterkast. Tepassen vldende ventilatie (0 cm 2 ) aan nder- en bvenzijde van de kast. Gede islatie van circulatieleidingen vr stadsverwarming en cllectief warmwater; k bij de drver dr vleren in gestapelde buw. Tepassen ged geïsleerde afleversets. Geen tepassing dubbele sets, waarbij de warmtewisselaar vr warmtapwater hg in de kast geplaatst is. Isleren alle warme leidingen in de kast (met uitzndering van uittapleidingen warm water). Geen verdeler/verzamelaar vr cv in de meterkast. Geen stijgleidingen drinkwater in een meterkast met afleverset. Gescheiden warme en kude meterkast bij hgbuw (vr SV en drinkwater, beide geventileerd) met gede nderlinge islatie. Daarnaast zijn er de vlgende aanbevelingen Geen stijgleidingen cv in de meterkast. Vermijden van in de vler strten van leidingen vr CV in cmbinatie met drinkwater. Dit leidt tt veel verbrgen pwarming, zals in een recent rapprt wrdt nderbuwd [8]. Oplssingen: - Begane grnd: drinkwaterleiding dr de kruipruimte. - Verdiepingen: drinkwaterleiding dr de wand f in pbuw - Anders vldende afstand huden en/f islatie CV-leidingen in de vler tepassen. Geen ngeïsleerde verdeler/verzamelaar vr cv tepassen in kleine, slecht geventileerde, inpandige ruimte. De ngewenste warmteafgifte die dit verrzaakt leidt tt te warme binnenruimten in wningen. Aanpassen tekst van LC2 in de LeginellaCde vr wninginstallaties.

6 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 6 / 29 Inhudspgave Samenvatting Inleiding Delstelling Werkwijze Systeemverzicht Systemen Systeemverzicht energiebedrijven Inventarisatie praktijkgegevens Werkwijze Resultaten temperatuurmetingen Analyse resultaten Maatregelen ter verbetering Overzicht maatregelen Verbeteren ventilatie Isleren leidingen Isleren leidingen en verdeler/verzamelaar in meterkast Isleren drinkwaterleiding in kast Cnclusies en aanbevelingen... 6 Referenties Verantwrding Bijlagen 1 Opdrachtmschrijving 2 Overzicht stadsverwarmingprjecten 3 Systeemverzicht 4 Checklists 5 Brief aan bewners 6 Resultaten schuw 7 Resultaten temperatuurmetingen 8 Temperatuurmetingen na aanpassingen 9 Achtergrndinfrmatie bij NEN 2768

7 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 7 / 29 1 Inleiding 1.1 Delstelling In pdracht van Unet-VNI, VROM-Inspectie en VEWIN heeft TNO een praktijknderzek uitgeverd naar de eventuele pwarming van leidingwater in wningen t.g.v. stads- f blkverwarming. Op basis van de resultaten wrden richtlijnen ntwikkeld m pwarmen van drinkwater te vrkmen. Het nderzek is begeleid dr de prjectgrep Leginella en Stadsverwarming, met als deelnemers de pdrachtgevers, de energiebedrijven Nun en Essent, de waterleidingbedrijven Vitens, Evides, Hydrn en de TVVL afdeling ST. Het nderzek richt zich p de vlgende knelpunten: de kruipruimte van (grndgebnden) wningen; meterkasten en leidingschachten; de leidingdrver dr vleren en wanden; de situaties zals we die aantreffen in gestapelde buw, zals de cndities bven verlaagde plafnds, in leidingschachten, meterkasten en cmbinaties daarvan. De belangrijkste begde resultaten zijn: Overzicht knelpunten pwarming leidingwater t.g.v. stads- f blkverwarming in de praktijk. Mgelijke plssingen vr bestaande situaties. Tetsen van de richtlijnen in NEN 2768:05 vr het ntwerp van nieuwe situaties. De resultaten dienen als de input vr de aanpassing/uitbreiding van: Buwbesluit Waterleidingwet en besluit NEN 06 VEWIN-werkbladen NEN 2768 vr meterkasten ISSO-publicaties,.5 en Werkwijze De vlgende werkwijze is gevlgd. 1. Inventarisatie en selectie knelpunten in de praktijk. 2. Vaststellen checklist/werkwijze vr het verzamelen van gegevens van knelpunten. 3. Bepalen praktijkgegevens van geselecteerde knelpunten. 4. Berdelen knelpunten en ntwikkelen mgelijke plssingen. 5. Ontwikkelen richtlijnen die tekmstige knelpunten vrkmen. 6. Rapprtage

8 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 8 / 29 2 Systeemverzicht 2.1 Systemen Stadsverwarming (k wel stadswarmte f warmtedistributie) is een vrm van verwarming en warmtapwaterbereiding, waarbij grte aantallen wningen en gebuwen zijn aangeslten p een externe warmtevrziening. Het del is een energiezuinig systeem p basis van restwarmte van elektriciteitscentrales f afvalverbranders f andere duurzame brnnen. Het warmtetransprt gebeurt met warm water via een circulatiesysteem, waarp individuele cv-systemen van wningen en gebuwen zijn aangeslten. Hierbij zijn vr warmtapwatervrziening de vlgende twee systemen te nderscheiden: Individuele warmtapwaterbereiding Hierbij wrdt per wning drinkwater verwarmd met een warmtewisselaar t.b.v. de warmtapwatervrziening (Figuur 1). De cmbinatie van warmtewisselaar, warmteverbruiksmeter en verige vrzieningen, zals drukregelaars wrdt veelal als één geheel samengebuwd en aangeduid als afleverset. Cllectieve warmtapwaterbereiding Hierbij wrdt het warmtapwater p een centraal punt bereid en vervlgens met een apart circulatiesysteem beschikbaar gesteld (Figuur 2). In de meterkast wrden dan twee warmteverbruiksmeters tegepast. Warmtewisselaar Warm tapwater Aansluitleidingen stadsverwarming Meting warmteverbruik Circulatieleidingen stadsverwarming Drinkwater Centrale verwarming (wning) Figuur 1 Schema aansluiting stadsverwarming met individuele warmtapwatervrziening. Circulatieleidingen Cllectief warmtapwater Warm tapwater Meting warmteverbruik warmtapwater Aansluitleidingen stadsverwarming Centrale verwarming (wning) Meting warmteverbruik cv Circulatieleidingen stadsverwarming Figuur 2 Schema aansluiting stadsverwarming met cllectieve warmtapwatervrziening.

9 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 9 / Systeemverzicht energiebedrijven Een verzicht van stadsverwarmingprjecten is gegeven in Bijlage 2. In eerste instantie is geprbeerd m een verzicht van systeemuitveringen p te stellen p basis van de gegevens van de energiebedrijven Enec, Nun en Essent. De gegevens zijn dr Nun en Enec p twee manieren beschikbaar gesteld en de resultaten zijn hiernder gegeven. Tabel 1 Overzicht aantallen aangeslten wningen. Gegevens set 1 Nun Enec Essent laagbuw met individuele wtw laagbuw met cllectieve wtw hgbuw met individuele wtw hgbuw met cllectieve wtw ttaal met individuele wtw ttaal met cllectieve wtw ttaal Gegevens set 2 ttaal met individuele wtw ttaal met cllectieve wtw blkverwarming, aangeslten p stadsverwarming ttaal wtwwarmtapwatervrziening Aanvankelijk was het de bedeling meer gedetailleerde gegevens te krijgen, waarbij een nderscheid wrdt gemaakt tussen.a.: De ligging van de distributieleidingen (vr laagbuw): in de straat f nder de wningen Gescheiden (dubbele) f gemeenschappelijke meterkast vr watermeter en afleverset Gescheiden (dubbele) f gemeenschappelijke schacht vr stijgleidingen vr drinkwater en stadsverwarming (vr hgbuw). Alleen Nun bleek in staat meer gedetailleerde infrmatie te leveren (Bijlage 3). Het bleek niet mgelijk m p basis van de bij de energiebedrijven beschikbare infrmatie een cmpleet gedetailleerd beeld van systeemuitveringen te krijgen.

10 TNO-rapprt 07-A-R0691/B / 29 3 Inventarisatie praktijkgegevens 3.1 Werkwijze Vr het inventariseren van praktijkgegevens en het meten van temperaturen in meterkasten zijn de vlgende werkzaamheden verricht: TNO heeft in verleg met de prjectgrep een checklist pgesteld (Bijlage 4). De drie energiebedrijven hebben in ttaal 181 adressen vr inspectie afgegeven. Per prject zijn 2 adressen afgegeven m zdende een vldende respns mgelijk te maken. De VROM Inspectie heeft een brief vr de bewners pgesteld waarin m hun medewerking wrdt gevraagd. Deze brief is dr TNO aan de bewners gestuurd vrdat zij telefnisch benaderd zijn vr deelname aan het nderzek (Bijlage 5). Het aantal bewners dat daadwerkelijk kn wrden bereikt is laag. Maar de respns van deze bewners lag hg: vrijwel znder uitzndering wilde iedereen graag meewerken aan zwel het schuwen van de installatie als aan het uitveren van temperatuurmetingen. Het resultaat is dat installaties in meterkasten zijn geschuwd en dat bij 24 installaties een temperatuurmeting is uitgeverd. Het schuwen van de installaties in de meterkasten verliep prbleemls. Bij laagbuw bleek het in een aantal gevallen dr uiteenlpende rzaken niet mgelijk m de kruipruimte te inspecteren. Bij hgbuw bleek het niet altijd mgelijk de leidinglp buiten de meterkast te vlgen, waardr gegevens ver de islatie en temperatuur in schachten ntbreken. De gedetailleerde resultaten van de schuw zijn pgenmen in Bijlage 6. In Tabel 2 is een verzicht gegeven van de nderzchte installaties. Wat hierbij pvalt, is de bescheiden vertegenwrdiging van de jaren 80 (4 adressen) en de eerste helft jaren 90 (3), tegenver de grte aanwezigheid van de tweede helft jaren 90 (7) en het jaar 00 en later (16). Hiernder is tevens een uitsplitsing gemaakt naar de vier hfdtypen: laag/hgbuw en individuele (ITW) tegenver cllectieve (CTW) warmtapwatervrziening. Wningtype en Aantal installatietype Laagbuw ITW Laagbuw CTW 4 Hgbuw ITW 11 Hgbuw CTW 5 Ok de verdeling ver de energiebedrijven is hiernder aangegeven. Deze vlgt ruwweg de aantallen aansluitingen van de bedrijven. Energiebedrijf Aantal Nun 14 Enec Essent 6

11 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 11 / 29 Tabel 2 Overzicht wningen waarvan de installatie is geschuwd en (met *) temperaturen zijn gemeten. Cde Plaats Energiebedrijf Wningtype en installatietype Buwjaar afleverset 1I* Nieuwegein Enec Laagbuw CTW U* Westervrt Nun Laagbuw CTW H* Nieuwegein Enec Hgbuw CTW V* Duiven Nun Laagbuw CTW A* Rtterdam Enec Hgbuw CTW B* Rtterdam Enec Hgbuw CTW L Tilburg Essent Laagbuw ITW C* Amsterdam Nun Hgbuw ITW Z* Heerhugwaard Nun Laagbuw ITW G* Lent Nun Hgbuw CTW F* Zandvrt Nun Hgbuw ITW A* Heerhugwaard Nun Laagbuw ITW M* Tilburg Essent Hgbuw ITW E* Zandvrt Nun Laagbuw ITW Y Heerhugwaard Nun Laagbuw ITW 00 1C* Rtterdam Enec Hgbuw ITW 00 1J Utrecht Enec Laagbuw ITW 01 1K Utrecht Enec Laagbuw ITW 01 2B* Zuid-Scharwude Nun Hgbuw ITW 01 1O* Breda Essent Hgbuw ITW 02 1S* Wageningen Nun Hgbuw ITW 02 1N* Breda Essent Hgbuw ITW 03 1W* Culembrg Nun Hgbuw ITW 03 1T* Ede Nun Laagbuw ITW 03 1P* Eindhven Essent Hgbuw ITW 03 1E* Rtterdam Enec Laagbuw CTW 03 1R s-hertgenbsch Essent Hgbuw CTW 03 2D Leiden Rmburg Nun Hgbuw ITW 05 1G* Papendrecht Enec Laagbuw ITW 05 1F* Papendrecht Enec Laagbuw ITW 05 Een wning (1D) is buiten beschuwing gelaten mdat de installatie dusdanig afwijkend is dat deze buiten het nderzek valt.

12 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 12 / Resultaten temperatuurmetingen In 24 van de wningen zijn temperatuurmetingen uitgeverd. Hierbij zijn in de regel de vlgende temperaturen gemeten: drinkwatertemperatuur ter hgte van de watermeter; watertemperatuur aansluitleiding SV; luchttemperatuur ter hgte van watermeter; luchttemperatuur bvenin de kast. Afhankelijk van de situatie zijn k andere temperaturen gemeten, zals: bij een dubbele meterkast zijn de luchttemperaturen in beide kasten gemeten; als een waterleiding in een kast stijgt naar de vlgende verdieping, is de watertemperatuur hg in de kast gemeten. De gebruikte cntrl-ne temperatuurpnemers hebben een meetbereik van -40 tt 70 C en een nauwkeurigheid van 0,1 C. Deze meetpnemer meet de luchttemperatuur aan de vlakke nderzijde. Tevens kan een tweede temperatuur wrden gemeten met een veler die met de pnemer verbnden is. Deze veler wrdt in de meeste gevallen gebruikt m de watertemperatuur te meten dr deze strak tegen de leiding te mnteren. Figuur 3 geeft hiervan een vrbeeld. De meetpnemers 2 en 4 hangen vrij in de lucht p de gewenste hgte m de luchttemperatuur te registreren. De velers zijn p de punten 1 en 3 gemnteerd m de temperatuur van het drinkwater resp. SV-water te meten Figuur 3 Vrbeeld meterkast met temperatuurpnemers, wning 1G, Papendrecht.

13 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 13 / 29 Temperaturen Wning 1G, Papendrecht Temperaturen [gr.c] Tl,kast,wm Tkw Tl,kast,afleverset Tsv Tl,kast,hg1 Tl,kast,hg :: :: :: :: :: :: :: ::00 Datum, tijd Figuur 4 Vrbeeld gemeten temperaturen wning 1G, Papendrecht. Tl,kast,wm Tkw Tl,kast,afleverset Tsv Tl,kast,hg1/2 Luchttemperatuur in kast ter hgte van watermeter Drinkwatertemperatuur ter hgte van watermeter Luchttemperatuur in kast nder de afleverset Watertemperatuur SV Luchttemperatuur in kast bven afleverset tweemaal gemeten Figuur 4 geeft een vrbeeld van de gemeten temperaturen. Hieruit blijkt.a.: de afleverset wrdt peridiek drstrmd met warmwater, waarbij de temperatuur bven de 40 C blijft; de luchttemperatuur bvenin de kast schmmelt rnd C de luchttemperatuur ter hgte van de watermeter schmmelt tussen 18 en 23 C de drinkwatertemperatuur vertnt een grillig verlp ten gevlge van de tappingen en daalt tijdens tappingen tt 12 C m daarna weer snel p te lpen; de nachtperiden zijn ged herkenbaar; de watertemperatuur stijgt nergens bven de luchttemperatuur en blijft ruim nder de C. Op deze manier zijn alle meetgegevens verwerkt. De resultaten zijn gegeven in Bijlage 7. Een aandachtspunt bij de interpretatie van de meetresultaten is de peride waarin de metingen zijn uitgeverd. s Zmers is de buitentemperatuur hg, waardr een hgere temperatuur in de gehele wning kan ptreden, maar wrdt geen verwarming ingezet, waardr een lagere temperatuur in de meterkast kan ptreden. s Winters is de buitentemperatuur laag en wrdt de binnentemperatuur bepaald dr de thermstaatinstelling dr de bewner. De verwarming wrdt dan regelmatig ingezet, waardr een hgere temperatuur in de meterkast kan ptreden.

14 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 14 / 29 De berdeling van de temperatuurmetingen is hiernder gegeven. Tabel 3 Resultaten temperatuurmeting drinkwater in meterkasten. Cde Plaats Wningtype en installatietype Buwjaar afleverset Temperatuur drinkwater watermeter Temperatuur verig drinkwater 1I* Nieuwegein Laagbuw CTW * 1U* Westervrt Laagbuw CTW * 1H* Nieuwegein Hgbuw CTW * 1V* Duiven Laagbuw CTW * 1A* Rtterdam Hgbuw CTW * 1B* Rtterdam Hgbuw CTW * 2C* Amsterdam hgbuw ITW * 1Z* Heerhugwaard laagbuw ITW * 2G* Lent Hgbuw CTW F* Zandvrt Hgbuw ITW * 2A* Heerhugwaard laagbuw ITW (?) 3 1M* Tilburg Hgbuw ITW ! 2E* Zandvrt Laagbuw ITW * 1C* Rtterdam Hgbuw ITW 00 3 * 2B* Zuid-Scharwude hgbuw ITW 01 2 (?) 3 1O* Breda Hgbuw ITW 02 2! 1S* Wageningen Hgbuw ITW 02 2 * 1N* Breda Hgbuw ITW W* Culembrg Hgbuw ITW 03 3 * 1T* Ede Laagbuw ITW 03 1 * 1P* Eindhven Hgbuw ITW 03 2! 1E* Rtterdam Laagbuw CTW 03 3 * 2D* Leiden Rmburg hgbuw ITW 05 3 * 1G* Papendrecht Laagbuw ITW 05 1 (1) 1F* Papendrecht Laagbuw ITW 05 1 * Betekenis: 1 watertemperatuur nder 2 watertemperatuur krtstndig en beperkt bven C 3 watertemperatuur langdurig en ruim bven C * nvt --- meting niet bruikbaar! Geen meting beschikbaar / wel relevante situatie 3.3 Analyse resultaten Uit de schuw en de metingen kmt glbaal het vlgende beeld naar vren als het gaat m de kans p ngewenste pwarming van de meterkast: De circulatieleidingen vr stadsverwarming en cllectief warmtapwater zijn vr zver waarneembaar ged geïsleerd; k bij de drver dr vleren in gestapelde buw. Bij systemen met cllectief warmtapwater, dus znder afleverset, zijn de cv-aansluitleidingen naar de wningen in de meterkast slechts ten dele geïsleerd. Hierdr

15 TNO-rapprt 07-A-R0691/B / 29 kan, vral in de winter, pwarming van de kast dr de cv-leidingen ptreden. Ok de warmtapwater-aansluitleiding is in de meterkast slechts ten dele geïsleerd. Hierdr kan een beperkte pwarming gedurende het gehele jaar ptreden. Bij systemen met een afleverset zijn de aansluitleidingen van de SV ten dele geïsleerd en wrden veelal cntinue f met krt interval met warm SV water drstrmd. De udere afleversets zijn matig tt niet geïsleerd; de mderne sets zien er ged-geïsleerd uit. De cv-leidingen vr de binneninstallatie zijn niet geïsleerd. Hierdr kan pwarming van de kast ptreden, vral bij udere afleversets. Bij systemen met afleverset zal de warmteafgifte hger liggen dan bij systemen met cllectief warm water. In vier wningen bevindt zich in de meterkast een ngeïsleerde verdeler verzamelaar vr de cv met 6 11 paar cv-aansluitingen in de kast, wat een frse warmteafgifte tt gevlg heeft. In 1/3 van de kasten zijn geen ventilatievrzieningen aanwezig waardr de temperatuur in de kast kan plpen. De kans p pwarming van drinkwater wrdt dr de vlgende factren bepaald: De temperatuur in de kruipruimten ligt nder C, waardr geen ngewenste pwarming van drinkwater in de aansluitleidingen kan treden. In vrijwel alle wningen is de watermeter laag geplaatst, waardr het risic p pwarming wrdt beperkt. In 2 wningen is de watermeter hg geplaatst, waarvan éénmaal p 70 cm hgte bven een ngeïsleerde verdeler/verzamelaar vr de verwarming. In 3 van de 14 laagbuwwningen lpt een drinkwaterleiding via de bvenzijde van de kast naar de vlgende verdieping, waardr de kans p warm drinkwater bvenin de kast grt is. In 6 van de 16 hgbuwwningen lpen de drinkwaterleidingen en SV leidingen in de meterkast dr naar de vlgende verdieping, wat de kans p warm drinkwater bvenin de kast vergrt. En in 2 wningen lpen de drinkwaterleidingen en SV leidingen in één schacht naast de meterkast met vergelijkbaar risic. In 12 van de wningen zijn zwel de drinkwaterleiding als de cv-leiding(en) met mantelbuis ingestrt in de vler, p nbekende nderlinge afstanden, wat pwarming kan verrzaken. De gecnstateerde watertemperaturen zijn: In 7 van de 23 wningen stijgt de watertemperatuur ter hgte van de watermeter regelmatig ruim bven de C. In 8 wningen stijgt de watertemperatuur tt waarden rnd en incidenteel net iets bven C In 9 wningen blijft de watertemperatuur nder C. In 3 van de 6 hgbuwwningen waarin een drinkwaterleiding in de kast naar de vlgende verdieping lpt is de luchttemperatuur f watertemperatuur bvenin de kast gemeten. In 2 van de drie wningen stijgt de temperatuur tt ruim bven C en in de derde wning stijgt de temperatuur tt rnd C. In 2 van de laagbuwwningen waarin een drinkwaterleiding in de kast naar de vlgende verdieping lpt is de luchttemperatuur f watertemperatuur bvenin de kast gemeten. In 1 van de twee wningen stijgt de temperatuur tt ruim bven C, terwijl de temperatuur bij de watermeter aan de eisen vldet, en in de andere wning blijft de temperatuur nder C.

16 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 16 / 29 Samenvattend kan gesteld wrden dat in ngeveer 2/3 van de wningen temperaturen p (kunnen) treden die incidenteel f regelmatig bven C kmen. Deze situatie kmt zwel in udere als nieuwere wningen vr. Dr de grte variëteit in installatie-uitveringen en details blijkt het niet ged mgelijk een rechtlijnig verband te leggen tussen de mate van islatie van de warme installatiedelen, de ventilatie van de kast en de ptredende temperaturen. Maar in het algemeen blijkt dat bij installaties met vldende ventilatiemgelijkheden aan nder- en bvenzijde en met een gede islatie van de afleverset en warme leidingen, de pwarming nderin de kast beperkt is en de watertemperatuur nder C blijft. De aanwezigheid van een verdeler/verzamelaar vr cv in de meterkast blijkt de temperaturen tt bven C p te drijven. Geen van de meterkasten vldet aan de eisen van de NEN 2768:05 (nrm meterkasten) Deze ervaringen wrden bevestigd dr nderzeksresultaten in de Amstelstraat e.. te Utrecht [6]. In deze wningen zijn de meterkasten ver het algemeen vrzien van ventilatievrzieningen nder- en bvenin de meterkast. De afleverset is deels geïsleerd, evenals de distributieleidingen van de stadsverwarming. De lucht en drinkwatertemperatuur nderin de kast blijft in de regel nder C. Bvenin de kast stijgt de temperatuur tt waarden tussen en C. Omdat in de meeste wningen stijgleidingen met drinkwater in de meterkast aanwezig zijn levert dat p die plaats een gering Leginella-risic p (risic-berdeling cnfrm ISSO 55.2).

17 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 17 / 29 4 Maatregelen ter verbetering 4.1 Overzicht maatregelen De belangrijkste maatregelen m in bestaande situaties de ngewenste pwarming te verhelpen zijn: Isleren warme leidingen en installatiedelen. Aanbrengen f verbeteren ventilatievrzieningen Verwijderen verdeler/verzamelaar uit meterkast Verwijderen stijgleiding drinkwater uit meterkast. Alleen de eerste twee maatregelen zijn in de meeste situaties eenvudig uitverbaar. Daarm is de aandacht erp gericht te bepalen in heverre deze maatregelen effectief zijn. De effectiviteit van de laatste twee maatregelen is bekend en vergt geen aanvullend nderzek. Uit kstenverwegingen zijn dat echter minder vr de hand liggende maatregelen in bestaande situaties. Daarm zijn deze maatregelen niet in praktijk gebracht. Hiernder wrdt een verzicht gegeven van de maatregelen die zijn uitgeverd m de pwarming van leidingwater in de meterkast te beperken. Dr temperatuurmeting is het effect p de watertemperaturen bepaald. De grafieken van de temperatuurmetingen na aanpassingen zijn pgenmen in Bijlage 8. Tabel 4 Overzicht maatregelen. Cde Plaats Wningtype en installatietype Buwjaar afleverset Temperatuur drinkwater watermeter Temperatuur verig drinkwater Maatregelen 1A* Rtterdam Hgbuw CTW * Aanbrengen ventilatie 1H* Nieuwegein Hgbuw CTW * Isleren leidingen 1M* Tilburg Hgbuw ITW ! Isleren leidingen. 1N* Breda Hgbuw ITW Isleren leidingen. (als 1M) 1O* Breda Hgbuw ITW 02 2! Isleren leidingen. (als 1M) 1C* Rtterdam Hgbuw ITW 00 3 * Isleren verdeler / verzamelaar en warme leidingen in beide kasten 2C* Amsterdam hgbuw ITW * Isleren verdeler / verzamelaar en warme leidingen 2B* Zuid-Scharwude hgbuw ITW 01 2 (?) 3 Isleren stijgleiding kw in buitenhek van de kast Betekenis: 1 watertemperatuur nder 2 watertemperatuur krtstndig en beperkt bven C 3 watertemperatuur langdurig en ruim bven C * nvt! Geen meting beschikbaar / wel relevante situatie

18 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 18 / Verbeteren ventilatie In meerdere wningen met hge drinkwatertemperaturen wrdt dit.a. verrzaakt dr de afwezigheid van ventilatievrzieningen f dr te krappe ventilatiepeningen. In wning 1A (Rtterdam, hgbuw verdiepingen, vier wningen rnd centrale hal) grenzen de meterkasten vr de SV, het cllectieve warmwater en het drinkwater aan de ruime centrale hal. De meterkasten zijn niet vrzien van ventilatiersters en de drinkwatertemperatuur lpt p tt net bven C (begin maart 06). Als maatregel in dit nderzek zijn in één van de meterkasten ventilatiersters geplaatst (zie Figuur 5). De temperatuurmeting geeft het effect van het penen van dit rster weer. Hieruit blijkt dat de watertemperatuur daalt van 28 - C naar C (begin maart 07). Figuur 5 1A. Ventilatiersters in één meterkast. Het belang van vldende ventilatie wrdt bevestigd dr de resultaten van aanpassingen in de Amstelstraat e.. te Utrecht [7]. Het aanbrengen f vergrten van de ventilatiepeningen leidt daar tt een temperatuurdaling van 1-2 K bij de watermeter en tt 3 K bij stijgleidingen bvenin de kast.

19 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 19 / Isleren leidingen In meerdere wningen met hge drinkwatertemperaturen wrdt dit.a. verrzaakt dr de aanzienlijke lengtes ngeïsleerde warme leidingen. Wning 1H (Nieuwegein, 3 buwlagen galerijwningen) is vrzien van cllectief warmtapwater (dus geen warmtewisselaar in de meterkast). De distributieleidingen lpen in een schacht naast de kast. De kwaliteit van de islatie van de stijgleidingen is niet bekend. In de meterkast bevindt zich wel een drinkwaterleiding maar geen watermeter. De kast is vrzien van ventilatievrzieningen. De drinkwatertemperatuur lpt p tt 28 C (eind maart 06). Als maatregel in dit nderzek zijn alle warme leidingen (cv en warmtapwater) in de kast geïsleerd (Figuur 6). Helaas blijkt het effect hiervan gering: de luchttemperatuur bij de watermeter lpt snel p tt een temperatuur tussen en C en bvenin de kast tt 35 C (begin nvember 06). Waarschijnlijk is de kier aan de nderzijde tch nvldende vr een gede ventilatie en treedt tevens pwarming p dr de stijgleidingen naast de kast. Figuur 6 1H - Installatie na isleren alle warme leidingen. De ngeïsleerde leiding is van het drinkwater, znder watermeter. De wningen 1 M (Tilburg), 1N en 1O (beide Breda) hebben vergelijkbare meterkasten en afleversets in gestapelde wningbuw. De wningen zijn alle drie vrzien van een dubbele meterkast, met de stijgleiding drinkwater en de watermeter in de ene kast en de stijgleidingen SV en de afleverset in de andere kast. Beide kasten zijn vrzien van ventilatievrzieningen.

20 TNO-rapprt 07-A-R0691/B / 29 De temperaturen bij de watermeter liggen nder C (metingen mei 06) maar de luchttemperatuur bvenin de watermeter-kast ligt tussen en C, wat niet gewenst is i.v.m. de stijgleiding. De afleverset is hier in twee delen uitgeverd: een nderste deel met de warmtemeter en de aftakking van de CV; een bvenste deel met de warmwaterbereiding (warmtewisselaar). Bij alle drie wningen lpt tussen het nderste en bvenste deel de drinkwatertemperatuur in de teverleiding naar de warmtewisselaar p tt bven C. Als maatregel in dit nderzek zijn in alle drie wningen de warme leidingen (aansluitleidingen SV en CV) geïsleerd (Figuur 7). Dit lijkt een gunstig effect te hebben: de temperaturen bvenin de kasten zijn ver de hele linie lager dan vr islatie. Maar de temperaturen liggen bvenin beide kasten ng bven C. Wellicht kan een vergrting van de ventilatie en islatie van de afleversets ng verbetering brengen. Tevens kan meespelen dat de meterkast dr de nderliggende ruimte verwarmd wrdt. De subtiele piekjes in de drinkwatertemperatuur aan de watermeter aan het begin van de tappingen in wning 1O suggereren een hge temperatuur in de nderliggende ruimten. Figuur 7 1M - afleverset na islatie van alle warme leidingen (SV leidingen links waren reeds geïsleerd). Rechts de kast met watermeter.

21 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 21 / Isleren leidingen en verdeler/verzamelaar in meterkast In meerdere wningen met hge drinkwatertemperaturen wrdt dit.a. verrzaakt dr de aanwezigheid van een ngeïsleerde verdeler/verzamelaar en warme leidingen in de meterkast. In twee wningen zijn de warme installatiedelen geïsleerd als maatregel in dit nderzek. In wning 1C (Rtterdam, luxe trenflat) zijn de aansluitleidingen SV, de afleverset, de CV leidingen plus verdeler/verzamelaar en het plaadcircuit vr het bilervat geïsleerd (zie Figuur 8, Figuur 9, Figuur ). Figuur 8 1C - Dubbele meterkast met afleverset (mkasting verwijderd) en watermeter (links) en biler met plaadsysteem en verdeler/verzamelaar CV (rechts). Figuur 9 1C - Islatie afleverset en warme leidingen (linkerkast). Figuur 1C - Islatie verdeler/verzamelaar en warme leidingen.

22 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 22 / 29 De meting laat zien dat de drinkwatertemperatuur daalt van ruim C naar 27 C (tpwaarden). Ok de bewners merkten een duidelijke verlaging van de drinkwatertemperatuur. Ok de luchttemperatuur in de rechterkast met de verdeler/verzamelaar is gedaald van ruim 35 C naar 32 C. Vergrting van de bescheiden ventilatievrzieningen kan de situatie ng verder verbeteren, nu de grtste warmtebrnnen zijn geïsleerd. In wning 2C (Amsterdam, hgbuw met 5 buwlagen) zijn de verdeler / verzamelaar en de warme leidingen geïsleerd. Helaas laat de meting ter hgte van de watermeter geen betekenisvlle temperatuurdaling zien: de drinkwatertemperatuur blijft steken rnd de C. Figuur 11 2C - Afleverset (bven) en verdeler / verzamelaar met daarbven de watermeter. Rechts buiten beeld de stijgleiding drinkwater naar de vlgende verdieping. Figuur 12 2C - Na islatie

23 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 23 / Isleren drinkwaterleiding in kast In wning 2B (Zuid-Scharwude, hgbuw met 3 buwlagen) is de meterkast tegankelijk vanaf de galerij. De afleverset is matig geïsleerd; de stijgleidingen SV zijn ged-geïsleerd en de k de stijgleiding drinkwater bevindt zich in de kast. De meterkast is niet vrzien van ventilatie (Figuur 13). De luchttemperatuur nderin de kast ligt rnd de C maar de drinkwatertemperatuur in de stijgleiding lpt p tt rnd C (meting eind juni 06). Ventilatie van de kast is minder eenvudig. Ventileren met buitenlucht middels rsters kan leiden tt bevriezing in strenge winters. Ventilatiersters aan de binnenzijde lijken minder haalbaar. Daarm is hier gekzen vr islatie ver de vlle hgte van de hek met de stijgleiding drinkwater, waardr een gescheiden schacht ntstaat. Omdat deze hek geheel aan buitenlucht grenst, kan een lagere temperatuur ptreden in de gescheiden schacht. Figuur 14 illustreert de geïmprviseerde islatie. De metingen naar het effect van de aanpassingen zijn uitgeverd in december 06, waardr de resultaten meilijk te vergelijken zijn met de eerdere metingen. Z is de luchttemperatuur nder en bvenin de kast z n 5 K lager dan in de zmer. De drinkwatertemperatuur hg in de stijgleiding ligt nu 1 à 2 K lager dan de luchttemperatuur bvenin de kast, waar deze eerst vrijwel gelijk was aan de luchttemperatuur. Als dit in de zmer k z is, is het een bescheiden verbetering maar niet vldende m de temperatuur tt C terug te brengen. Figuur 13 2B Matig geïsleerde afleverset (bven), watermeter (nder), stijgleidingen SV (links) en stijgleiding drinkwater (rechts).

24 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 24 / 29 Figuur 14 2B - Deel van de geïsleerde hek met daarin de stijgleiding drinkwater.

25 TNO-rapprt 07-A-R0691/B / 29 5 Cnclusies en aanbevelingen Cnclusies inventarisatie Samenvattend kan gesteld wrden dat in ngeveer 2/3 van de geschuwde wningen drinkwatertemperaturen p (kunnen) treden die incidenteel f regelmatig bven C kmen. Deze situatie kmt zwel in udere (vr 00) als nieuwere wningen vr. In ¼ van de wningen stijgt de watertemperatuur ter hgte van de watermeter regelmatig tt ruim bven de C. De belangrijkste rzaken hiervr zijn: 1. Onvldende islatie warme leidingen en afleversets. - Bij systemen met cllectief warm water, dus znder afleverset, zijn de cv-aansluitleidingen naar de wningen in de meterkast niet f ten dele geïsleerd. Hierdr kan, vral in de winter, pwarming van de kast dr de cv-leidingen ptreden. Ok de warmwateruittapleiding is in de meterkast slechts ten dele geïsleerd. Hierdr kan een beperkte pwarming gedurende het gehele jaar ptreden. - Bij systemen met een afleverset zijn de aansluitleidingen van de SV niet f ten dele geïsleerd en wrden veelal cntinue f met krt interval met warm SV water drstrmd. De udere afleversets zijn matig tt niet geïsleerd; de mderne sets zijn ged geïsleerd. De cv-leidingen vr de binneninstallatie zijn niet geïsleerd. Hierdr kan pwarming van de kast ptreden, vral bij udere afleversets. Bij systemen met afleverset zal de warmteafgifte hger liggen dan bij systemen met cllectief warm water. Dr nvldende islatie kan de warmteafgifte plpen tt bven de maximumwaarde van 0 W die in NEN 2768:05 wrdt vrgeschreven. 2. Onvldende ventilatie. In 1/3 van de kasten zijn geen ventilatievrzieningen aanwezig waardr de temperatuur in de kast kan plpen. In vrijwel alle andere meterkasten zijn de ventilatiepeningen kleiner dan de in NEN 2768:05 vrgeschreven afmetingen van 2 maal 0 cm Stijgleiding drinkwater in meterkast. - In 3 van de 14 laagbuwwningen lpt een drinkwaterleiding via de bvenzijde van de kast naar de vlgende verdieping, waardr de kans p warm drinkwater bvenin de kast grt is. - In 6 van de 16 hgbuwwningen lpen de drinkwaterleidingen en SV leidingen in de meterkast dr naar de vlgende verdieping, wat de kans p warm drinkwater bvenin de kast vergrt. En in 2 wningen lpen de drinkwaterleidingen en SV leidingen in één schacht naast de meterkast met vergelijkbaar risic. Stijgleidingen vr drinkwater in meterkasten met een afleverset vr warmtedistributie zijn in strijd met NEN 2768: Ongewenste warmtebrn in meterkast. In vier wningen bevindt zich in de meterkast een ngeïsleerde verdeler / verzamelaar vr de cv met 6 11 paar cv-aansluitingen in de kast, wat een frse warmteafgifte tt gevlg heeft. Vlgens NEN 2768:05 zijn dergelijke warmtebrnnen niet tegestaan. 5. Onjuiste plaatsing watermeter. In 2 wningen is de watermeter hg geplaatst, waarvan éénmaal p 70 cm hgte bven een ngeïsleerde verdeler/verzamelaar vr de verwarming.

26 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 26 / 29 Vlgens NEN 2768:05 dient de watermeter in de nderste 3 mm te wrden geplaatst. 6. Warme en kude leidingen in de vler. In 12 van de wningen zijn zwel de drinkwaterleiding als de cv-leiding(en) met mantelbuis ingestrt in de vler, p nbekende nderlinge afstanden, wat pwarming van drinkwater kan verrzaken, zwel in als buiten de meterkast. Dit is verigens niet typisch vr stadsverwarming maar betreft een meer algemeen kenmerk van installaties die de afgelpen jaar zijn gerealiseerd. De vlgende aspecten zijn in de regel geen rzaak van ngewenste pwarming: De circulatieleidingen vr stadsverwarming en cllectief warmwater zijn vr zver waarneembaar ged geïsleerd; k bij de drver dr vleren in gestapelde buw. In vrijwel alle wningen is de watermeter laag geplaatst, waardr het risic p pwarming wrdt beperkt. Cnclusies aanpassingen Een grt deel van de aanpassingen is gericht p het verhelpen van situaties die niet vlden aan elementaire eisen, zals: Meterkasten znder ventilatievrzieningen Ongeïsleerde warme leidingen in meterkast Ongeïsleerde afleverset in meterkast Ongeïsleerde verdeler/verzamelaar CV in meterkast Stijgleidingen drinkwater in meterkast Hieruit blijkt dat in een grt deel van deze situaties islatie van warme leidingen en de afleverset in cmbinatie met vldende ventilatie vereist is m de temperatuur van het drinkwater bij de watermeter nderin de kast tt C te beperken. Met dezelfde maatregelen wrdt de temperatuur bven in de kast mlaag gebracht naar waarden rnd C f enige graden daarbven. Hiermee wrdt het Leginella-risic in drinkwater stijgleidingen verminderd. De aanwezigheid van een verdeler/verzamelaar CV in de meterkast verrzaakt pwarming die vrijwel niet te bestrijden valt. Dr gede islatie wrdt de warmteafgifte beperkt maar kennelijk is de resterende warmteafgifte, k dr de vler in de meterkast waarin de cv-leidingen zijn weggewerkt, z hg dat de temperaturen tt bven C plpen. Aanbevelingen De aanbevelingen vr bestaande installaties zijn: Gede islatie van circulatieleidingen vr stadsverwarming en cllectief warmwater; k bij de drver dr vleren in gestapelde buw (bij de meeste installaties is dat het geval). Laag plaatsen watermeter in de meterkast (bij de meeste installaties is dat het geval). Tepassen vldende ventilatie (0 cm 2 ) aan nder- en bvenzijde van de kast, bijvrbeeld in de vrm van: - Kier nder de deur en bven de deur/bvenpaneel. - Ventilatiersters in de deur/bvenpaneel. Tepassen ged geïsleerde afleversets. Eventueel na-isleren huidige sets. Vervanging dubbele sets, waarbij de warmtewisselaar vr warmtapwater hg in de kast geplaatst is.

27 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 27 / 29 Isleren alle warme leidingen in de kast (met uitzndering van uittapleidingen warm water). Verwijderen verdeler/verzamelaar vr cv uit de meterkast. Als dat niet mgelijk is: maximaal isleren van deze verdeler/verzamelaar en verder vergrten ventilatiepeningen. Bij stijgleidingen drinkwater in de meterkast verder vergrten ventilatiepeningen. De belangrijkste aanbeveling vr nieuwe installaties is dat tepassing van NEN 2768:05 vr meterruimten vanuit het Buwbesluit verplicht wrdt gesteld. Tepassing van de eisen uit NEN 2768:05 is een eerste vereiste vr het vlden aan de temperatuureis vr drinkwater in het waterleidingbesluit en NEN 06:02, waardr de leginella-risic s bij de cmbinatie van een afleverset vr stadsverwarming en een watermeter in een meterkast wrden beperkt. Dr NEN 2768:05 vanuit het Buwbesluit verplicht te stellen, wrden.a. de vlgende aspecten vastgelegd: Laag plaatsen watermeter in de meterkast. Tepassen vldende ventilatie (0 cm 2 ) aan nder- en bvenzijde van de kast. Gede islatie van circulatieleidingen vr stadsverwarming en cllectief warmwater; k bij de drver dr vleren in gestapelde buw. Tepassen ged geïsleerde afleversets. Geen tepassing dubbele sets, waarbij de warmtewisselaar vr warmtapwater hg in de kast geplaatst is. Isleren alle warme leidingen in de kast (met uitzndering van uittapleidingen warm water). Geen verdeler/verzamelaar vr cv in de meterkast. Geen stijgleidingen drinkwater in een meterkast met afleverset. Gescheiden warme en kude meterkast bij hgbuw (vr SV en drinkwater, beide geventileerd) met gede nderlinge islatie. Daarnaast zijn er de vlgende aanbevelingen Geen stijgleidingen cv in de meterkast. Vermijden van in de vler strten van leidingen vr CV in cmbinatie met drinkwater. Dit leidt tt veel verbrgen pwarming, zals in een recent rapprt wrdt nderbuwd [8]. Oplssingen: - Begane grnd: drinkwaterleiding dr de kruipruimte. - Verdiepingen: drinkwaterleiding dr de wand f in pbuw - Anders vldende afstand huden en/f islatie CV-leidingen in de vler tepassen. Geen ngeïsleerde verdeler/verzamelaar vr cv tepassen in kleine, slecht geventileerde, inpandige ruimte. De ngewenste warmteafgifte die dit verrzaakt leidt tt te warme binnenruimten in wningen. Aanpassen tekst van LC2 in de LeginellaCde vr wninginstallaties [4].

28 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 28 / 29 6 Referenties 1. Besluit tt wijziging van het Waterleidingbesluit en het Besluit hygiëne en veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden (preventie van Leginella in leidingwater) (Stb. 04, 576) VROM, Den Haag, december 04 Internet: 2. NEN 06:02, Algemene vrschriften vr leidingwaterinstallaties (AVWI- 02), NEN, Delft, januari VEWIN-Werkbladen 04 VEWIN, Rijswijk, juli 04 (verkrijgbaar bij de stichting SEI, Zetermeer; de werkbladen 1.4 G en 3.8 zijn gratis beschikbaar via de VEWIN-site: ) 4. ISSO/Unet-VNI richtlijn.5:03 LeginellaCde vr wninginstallaties ISSO, Rtterdam, NEN 2768, Meterruimten en bijbehrende vrzieningen in een wnfunctie NEN, Delft, Berdeling Leginellaveiligheid leidingwaterinstallatie Amstelstraat e.. Utrecht (07-A-R0089/B) J. van Wlferen TNO, Apeldrn, februari Berdeling effect aanpassingen p Leginellaveiligheid leidingwaterinstallatie Amstelstraat e.. te Utrecht (07-A-R0358-B) J. van Wlferen TNO, Apeldrn, april Aanbevelingen ter vrkming van het pwarmen van drinkwaterleidingen in vleren dr vlerverwarming, cv- f warmwaterleidingen (07-A-R01-B) J. van Wlferen, R. Arendsen TNO, Apeldrn, februari 07

29 TNO-rapprt 07-A-R0691/B 29 / 29 7 Verantwrding Naam en adres van de pdrachtgever: Unet-VNI t.a.v. W.J.H. Scheffer Pstbus CA Zetermeer VEWIN t.a.v. ir. P.A.M. van de Veerdnk Pstbus CA Rijswijk VROM Inspectie t.a.v. drs. L. Gren Pstbus RM Grningen Namen en functies van de prjectmedewerkers: Ir. J. van Wlferen G.J. Brren Namen van instellingen waaraan een deel van het nderzek is uitbesteed: Datum waarp, f tijdsbestek waarin, het nderzek heeft plaatsgehad: januari 05 juni 07 Ondertekening: Gedgekeurd dr: J. van Wlferen Ing. A.A.L. Traversari, MBA Prjectleider Hfd afdeling

30 TNO-rapprt 07-A-R0691/B Bijlage 1.1/3 Bijlage 1 Opdrachtmschrijving Prbleemschets In wningen kan drinkwater in het leidingnet pwarmen dr de nabijheid van warme leidingen van stads- f blkverwarming, de warmteafgifteinstallatie in de wning f circulatieleidingen van warmtapwater. Hierdr kan de drinkwatertemperatuur plpen tt bven C wat strijdig is met het Waterleidingbesluit en het Buwbesluit (NEN 06) en dr vele bewners als naangenaam wrdt ervaren. Tevens is deze hge temperatuur bevrderlijk vr de ntwikkeling van Leginella en bifilm in de leiding met alle gevlgen van dien. Dit prbleem is reeds gesignaleerd en nderzcht vr het geval zwel de watermeter als de afleverset van stadsverwarming in een meterkast van grndgebnden wningen zijn geplaatst. Op basis van dit nderzek zijn cncept aanbevelingen pgesteld dr Vewin m pwarming in de meterkast van grndgebnden (eengezins-) wningen te vrkmen. In bestaande meterkasten met ngeïsleerde afleversets kan pwarming tt bven C ptreden, zals gebleken is in de wijk Camminghaburen te Leeuwarden. Islatie van de afleverset en verbetering van de ventilatie van de kast kan dit prbleem verhelpen. Tevens kwamen hier twee andere aandachtspunten naar vren, namelijk de drver van de leidingen dr de betnvler en de kruipruimte. Bij nvldende islatie van de verwarmingsleidingen kan hier pwarming van drinkwater tt bven C ptreden. Hiervr zijn mmenteel geen richtlijnen beschikbaar. Ok in schachten kan drinkwater dr warme leidingen van stads- f blkverwarming f een warmwater-circulatieleiding wrden pgewarmd. Hiervr is een eenvudig rekenmdel pgesteld waarmee de drinkwatertemperatuur wrdt berekend. Hiermee kan een ntwerp wrden getetst en zndig aangepast. In bestaande schachten kan pwarming tt ver bven C ptreden. Over de mvang van dit prbleem en de mvang van de resulterende Leginellagrei is ng weinig bekend. Tevens zijn er indicaties dat in gestapelde buw (prtiekflats, galerijflats, wntrens) situaties zijn waarin de meterkast aan de leidingschacht grenst, waardr pwarming versterkt wrdt en een grt gebied ntstaat waarin ngewenste pwarming ptreedt. Dit wrdt wellicht versterkt dr de pwarming van wanden en vleren bij drver van ngeïsleerde warme leidingen en wegwerken van warme leidingen in wanden en vleren. Een ander prbleem is de sms hg plpende binnentemperatuur in de zmer, vral in gestapelde buw. Omdat de drinkwatertemperatuur na enige uren de mgevingstemperatuur aanneemt kunnen hierdr eveneens prblemen ptreden. Delstelling Onderzek naar het pwarmen van leidingwater t.g.v. stads- en blkverwarming, m p basis van de resultaten richtlijnen te ntwikkelen m pwarmen van drinkwater te vrkmen. Het nderzek richt zich p de vlgende knelpunten: de kruipruimte van (grndgebnden) wningen; de leidingdrver dr vleren en wanden; de situaties zals we die aantreffen in gestapelde buw, zals de cndities bven verlaagde plafnds, in leidingschachten, meterkasten en cmbinaties daarvan.