Hoofdstuk 7. vermogen zwaarder belasten

Transcriptie

1 WieBetaalt_Def :48 Pagina 179 Hoofdstuk 7 vermogen zwaarder belasten 7.1 Vermogensbelastingen De geldkringloop biedt tal van aangrijpingspunten voor de heffing van belastingen (zie onderdeel 1.1). Naast heffingen op het inkomen en de consumptie bestaan belastingen op het bezit en de overgang (op anderen) van vermogen. Zo had Nederland tot 2001 een jaarlijkse belasting op basis van iemands netto vermogensbezit. Vrijwel alle industrielanden kennen een heffing wanneer iemand bij zijn overlijden een erfenis nalaat die toevalt aan de erfgenamen. Het gewicht van zulke heffingen bij bezit en overgang van vermogen in de belastingmix verschilt sterk van land tot land (tabel 7.1). Tabel 7.1: Vermogensbelastingen: internationale vergelijking a Opbrengst / bbp b Aandeel in de belastingmix b mutatie mutatie Verenigd Koninkrijk 4,5 4,2-0, Frankrijk 1,8 3,2 1, Verenigde Staten 3,6 3,1-0, Nederland 1,0 2,0 1, Denemarken 2,3 1,8-0, Zweden 0,5 1,6 1, België 0,9 1,5 0, Duitsland 1,4 0,8-0, a Vergelijkingslanden zijn dezelfde als in tabel 2.1. Landen zijn hier gerangschikt naar dalend aandeel van vermogensbelastingen in het bbp in b Uitgedrukt in procenten. Bron: oeso (2005a), 78 Zowel hun opbrengst, uitgedrukt als percentage van het bruto binnenlands product, als hun aandeel in de mix is opvallend groot in de Angelsaksische landen, die toch vaak worden gezien als boegbeeld van het kapitalistische sys- 179

2 WieBetaalt_Def :48 Pagina 180 teem. Je zou verwachten dat de belastingwetgever in zulke landen de kapitalisten ontziet, maar het tegendeel blijkt het geval te zijn. Duitsland, icoon van het Rijnlandse model waarbij arbeid en kapitaal samenwerken, draagt in tabel 7.1 de rode lantaarn. Dit is al even merkwaardig, want de belastingdruk op de lonen is bijna nergens zo hoog als bij de oosterburen. Je zou verwachten dat de Duitse fiscus ook kapitaalverschaffers stevig aanpakt. Niet dus. Na 1975 is Nederland op de ranglijst uit tabel 7.1 gestegen van een lage naar een hoge middenpositie. De verklaring is niet ver te zoeken. Van onze heffingen rekent de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling in haar belastingstatistiek de volgende mee als taxes on property (belastingen op bezit): de in 2001 afgeschafte vermogensbelasting (zie onderdeel 9.3), de in 2006 afgeschafte kapitaalsbelasting (zie onderdeel 9.3), overdrachtsbelasting en assurantiebelasting (zie onderdeel 1.3), schenkingsrecht en successierecht, door gemeenten geheven onroerendezaakbelastingen (zie onderdeel 8.3), door waterschappen geheven polderlasten. Onroerende zaken zijn begrepen in de grondslag van al deze heffingen, uitgezonderd de kapitaalsbelasting. Vooral doordat de prijzen van onroerende zaken in de afgelopen dertig jaar veel sterker zijn gestegen dan de waarde van de binnenlandse productie, is de door de oeso gemeten opbrengst van in Nederland geheven vermogensbelastingen sinds 1975 verdubbeld tot 2 procent van het bbp. 1 Hun aandeel in de belastingmix ligt inmiddels iets boven de 5 procent. De persoonlijke vermogens zijn geconcentreerd bij een betrekkelijk kleine groep burgers. Daarom zijn belastingen die worden geheven op grondslag van het vermogen, samen met de progressieve inkomstenbelasting het meest geschikte instrument om de verdeling van inkomens en vermogens minder scheef te maken. De inkomstenbelasting kwam al aan de orde in hoofdstuk 4. Daar bleek dat de meeste vermogenswinsten onbelast blijven. Dit vloekt met de draagkrachtgedachte. Onderdeel 7.3 laat zien hoe de inkomensheffing over vermogensopbrengsten kan worden verzwaard. Onderdeel 7.4 bespreekt argumenten om in Nederland een algemene vermogenswinstbelasting in te voeren. Vervolgens gaat de rest van dit hoofdstuk 180

3 WieBetaalt_Def :48 Pagina 181 over mogelijke aanpassingen van heffingen die vermogensbezitters op dit moment al treffen. Het gaat om de belastingen van rechtsverkeer (onderdeel 7.5) en het schenkings- en successierecht (onderdeel 7.6). De gemeentelijke onroerendezaakbelastingen komen in hoofdstuk 8 aan de orde. Het aandelenbezit is heel ongelijk verdeeld. Dit rechtvaardigt een beschouwing over de belastingheffing van vennootschappen met een in aandelen verdeeld kapitaal (nv s en bv s) en van hun aandeelhouders (onderdeel 7.7). Mijn eigen opvattingen zijn te vinden in het afsluitende onderdeel van dit hoofdstuk. 7.2 Een vermogend land Nederland telt 7,3 miljoen gezinshuishoudens. 2 Begin 2005 waren hun gezamenlijke bezittingen bijna miljard euro waard. Het vermogen van gezinnen kan diverse bestanddelen omvatten, zoals de waarde van de eigen woning, opgebouwde pensioenrechten, contant geld, spaartegoeden bij de bank, aandelen en obligaties, kunst en antiek. Veel huishoudens hebben behalve bezittingen ook schulden, bijvoorbeeld omdat de aankoop van het eigen huis is gefinancierd met een hypothecaire lening. Na aftrek van alle schulden blijken Nederlandse huishoudens te beschikken over een netto vermogen van meer dan miljard euro. Tabel 7.2 laat zien hoe dit vermogen is samengesteld. Tabel 7.2: Vermogensbezit huishoudens in miljard euro, 2005 Eigenwoningbezit Besparingen bij pensioenfondsen en levensverzekeraars 758 Aandelen, obligaties en andere financiële bezittingen 287 Spaargeld 198 Andere bezittingen 163 Totaal vermogen Schulden 536 Totale netto vermogen Bron: dnb (2005a),

4 WieBetaalt_Def :48 Pagina 182 De eigen woning vormt met afstand het belangrijkste vermogensbestanddeel, gevolgd door de bij pensioenfondsen en levensverzekeraars ondergebrachte besparingen voor de oude dag. Het netto vermogen (bezittingen min schulden) bedraagt gemiddeld bijna euro per huishouden. Veel lezers zullen zich niet in dit bedrag herkennen. Geen wonder. Vermogens en het daaruit getrokken inkomen zijn nogal scheef over de huishoudens verdeeld. Een grote groep Nederlanders heeft geen bezit van betekenis. Zij huren een huis en hun spaarrekening bij de bank vermeldt een bescheiden positief saldo, als ze al niet bijna permanent rood staan. Het gemiddelde wordt fors opgetrokken door een betrekkelijk kleine groep mensen met een groot vermogen. Los daarvan is het eigenwoningbezit volgens verwachting bij de hogere inkomensgroepen geconcentreerd. Mensen met een laag inkomen maken bij de bank geen kans om de lening te krijgen die zij nodig hebben om een eigen onderdak te kunnen financieren. Rijke gezinnen wonen bovendien in de mooiste huizen en moeten daarom het hoogste bedrag wegens woongenot bij hun belastbare inkomen tellen. De rijkste tien procent van de huishoudens geeft bijna eenderde deel van de totale belaste huurwaarde aan (tabel 7.3). De verdeling van de aanspraken op aanvullend pensioen en op uitkeringen krachtens een polis van levensverzekering is nog schever. Samen zijn die aanspraken driekwart biljoen euro waard. Zij zijn op dit moment volledig vrijgesteld van de vermogensrendementsheffing van 1,2 procent. Aandelen, obligaties en banktegoeden worden wél door de rendementsheffing getroffen. Blijkens tabel 7.3, die is gebaseerd op de belastingstatistiek, geniet de 10 procent van de huishoudens met de hoogste inkomens (kolom 10) 60 procent van het in box 3 belaste vermogen. Tabel 7.3: Vermogensverdeling, 2002 a 10-procent groep: Belaste huurwaarde Vermogen in box a Procentuele aandelen. Afgezien van het effect van afrondingen telt elke regel dus op tot 100 procent. Bron: cbs Inkomens Panel Onderzoek 182

5 WieBetaalt_Def :48 Pagina 183 De harde cijfers tonen onomstotelijk aan dat belastingen op het bezit en de overgang van vermogen een belangrijk middel kunnen zijn om bestaande vermogensverschillen tussen huishoudens te verkleinen. Te verwachten gedragsreacties van de belastingbetalers zijn hierbij niet te verwaarlozen. Die reacties verschillen per type vermogensbestanddeel. Onroerende zaken liggen vast, terwijl hun eigenaar bij de overheid bekend is. Hun immobiliteit maakt grond en panden zeer geschikt als heffingsgrondslag. Eigenaren kunnen de heffing immers niet ontlopen door te verhuizen. Fraude is praktisch uitgesloten, want alle eigenaren staan bij het Kadaster geregistreerd. Geen wonder dat de fiscus bezitters van grond en huizen al eeuwen op de korrel heeft. In tegenstelling tot onroerende zaken is financieel vermogen mobiel. Beleggers kunnen hun deposito bij een Nederlandse bank van de ene op de andere dag naar een buitenlandse bank overboeken. Anders dan in de eerste decennia na de oorlog hebben bedrijven en vermogensbezitters tegenwoordig geen deviezenvergunning van De Nederlandsche Bank meer nodig voordat zij geld naar het buitenland mogen overmaken. Mensen die geld achter de hand hebben en er niet voor voelen met een bank over de grens in zee te gaan, kunnen hun euro s ook in buitenlands onroerend goed steken. Dat is aantrekkelijk wanneer een ander land vermogen van buitenlanders niet of nauwelijks belast. De dreiging van belastingvlucht van bemiddelde burgers noopt de wetgever tot enige terughoudendheid bij het zwaarder belasten van vermogen en daaruit getrokken inkomsten. Zolang iemand in Nederland woont, is hij evenwel verplicht hier belasting te betalen, ook over vermogen dat hij in het buitenland aanhoudt zoals een tegoed bij een Zwitserse bank. Mensen die niet willen verhuizen, kunnen hun vermogen dus net zo goed in eigen land laten. Aangeven moeten ze het toch, of het nu hier of in een ander land op een bankrekening staat. Alleen na daadwerkelijke emigratie vist de vaderlandse fiscus achter het net, althans gedeeltelijk. Want de emigrant die na zijn vertrek onroerende zaken of een onderneming in Nederland aanhoudt, blijft over het inkomen uit deze bronnen hier belasting verschuldigd, ook al woont hij elders. De Belastingdienst merkt de emigrant voor dit inkomen aan als buitenlands belastingplichtige. 183

6 WieBetaalt_Def :48 Pagina 184 Helaas is het niet vanzelfsprekend dat belastingplichtigen die hier (blijven) wonen hun hele buitenlandse vermogen naar behoren aangeven. Zwaardere heffingen op vermogen kunnen een impuls geven aan fiscale fraude, waarbij belastingbetalers een toenemend deel van hun vermogen overhevelen naar geheime rekeningen in het buitenland. Of ze steken het in buitenlands onroerend goed, waar de vaderlandse fiscus geen weet van heeft. Tot kort geleden kon de belastingdienst nauwelijks controleren of belastingplichtigen hun buitenlandse vermogen wel volledig opgaven. Volgens een schatting van tien jaar geleden had zich destijds in het buitenland al een vluchtkapitaal uit Nederland van tientallen miljarden euro s opgehoopt, waarvan het bestaan voor de vaderlandse fiscus werd verzwegen. Om belastingvlucht tegen te gaan wisselen de lidstaten van de Europese Unie in toenemende mate informatie uit, vooral over tweede huizen en banktegoeden (zie verder in onderdeel 9.3). De belastingdienst doet sinds 2002 onderzoek naar buitenlandse rekeningen en buitenlands onroerend goed van Nederlandse belastingplichtigen. Dit project heeft in vijf jaar tijd bijna 400 miljoen euro aan belastingen en boetes opgebracht. In totaal kregen belastingplichtigen een naheffing. 3 Zwart sparen bij een buitenlandse bank is dus riskanter geworden. Het Europese belastingnet vertoont echter nog wijd gapende mazen. Wie bijvoorbeeld deelneemt in een buitenlands beleggingsfonds, kan zijn vermogen nog steeds straffeloos verzwijgen, omdat de kans op ontdekking uiterst gering is. Zowel belastingvlucht in de vorm van fiscaal gedreven emigratie als het risico van toenemende belastingfraude stelt grenzen aan de vermogensbelastingen die Nederland kan heffen. Anderzijds dikken belanghebbenden de risico s en bezwaren van vermogensheffingen graag aan. Hoe dan ook, het staat vast dat hoge heffingen op onroerende zaken de meest immobiele heffingsgrondslag mogelijk zijn zónder het gevaar van belastingvlucht of fraude. Wel zet dit type vermogensheffingen de prijzen van huizen, kantoren en andere zakenpanden onder druk. Zij verminderen immers het netto rendement op investeringen in onroerende zaken, wat sommige beleggers afschrikt. En mensen die overwegen een huis te kopen, houden uiteraard rekening met de mate waarin geldende belastingregels hun woonlasten beïnvloeden. 184

7 WieBetaalt_Def :48 Pagina 185 Behalve belastingen op onroerende zaken zijn toch ook andere vermogensheffingen levensvatbaar. Dit hoofdstuk onderzoekt mogelijkheden om de belastingdruk op vermogen en daaruit getrokken inkomsten te verzwaren. 7.3 Inkomensheffing over vermogensopbrengsten Op dit moment worden inkomsten uit sparen en beleggen in box 3 belast tegen een vast tarief van 30 procent. Niet de werkelijke inkomsten worden belast, maar een door de wetgever verondersteld rendement van 4 procent. In feite werkt de heffing in box 3 als een belasting over de gemiddelde waarde van het vermogen een ieder jaar opnieuw geheven vermogensbelasting met een tarief van 1,2 procent. 4 De drukverdeling van de vermogensrendementsheffing is degressief. Beleggers die de hoogste opbrengst per geïnvesteerde euro behalen, betalen de minste belasting. Niet zelden daalt hun werkelijke belastingdruk tot beneden de 10 procent. Ter vergelijking: voor arbeidsinkomsten geldt een begintarief van ongeveer 34 procent. Een alternatief dat voluit recht doet aan de draagkrachtgedachte, is de wérkelijke inkomsten uit vermogen samen met de overige inkomsten van de belastingplichtige te belasten tegen een progressief tarief (zie onderdeel 4.10). De twee belangrijkste vermogensbestanddelen de eigen woning en opgebouwde pensioenaanspraken worden in box 3 ontzien. Bij wijze van uitzondering wordt in de eigen woning gestoken vermogen belast in box 1. Hier gaat de wetgever uit van een veel lager rendement dan 4 procent. In het algemeen wordt 0,6 procent van de waarde van de eigen woning (de huurwaarde) belast, zij het niet tegen een vast tarief van 30 procent maar tegen het progressieve tarief, dat oploopt tot 52 procent. Opgebouwde aanspraken op een aanvullend ouderdoms- en nabestaandenpensioen zijn geheel vrijgesteld van de vermogensrendementsheffing. Als gevolg van beide tegemoetkomingen worden wél in box 3 belaste vermogensbestanddelen een spaartegoed bij de bank, een effectenportefeuille fiscaal gediscrimineerd. De consequentie is dat gezinnen meer geld steken in de eigen woning en veel meer geld oppotten bij pensioenfondsen en levensverzekeraars dan zij zouden doen wanneer alle beleggingsvormen even zwaar werden belast. Economen houden niet van zulke verstoringen in de economie, die ontstaan 185

8 WieBetaalt_Def :48 Pagina 186 doordat fiscale motieven het gedrag van beleggers sturen. Nu staat wel vast dat politici in Den Haag de hier bedoelde verstoringen beogen. Zij willen het eigenwoningbezit via fiscale subsidies aanmoedigen en achten het van groot belang dat mensen voldoende geld opzij leggen voor hun oude dag. Het is echter de vraag of zulke paternalistische motieven de bestaande fiscale tegemoetkomingen voor het eigen huis en het pensioensparen in hun volle omvang kunnen rechtvaardigen. 7.4 Vermogenswinstbelasting Iemand die dit jaar een eerder verworven pakket aandelen met euro winst verkoopt, geniet inkomen in de vorm van vermogenswinst. Hij kan voor de behaalde vermogenswinst van euro immers precies zoveel kopen als iemand die euro heeft verdiend door ervoor te werken. Toch wordt inkomen uit arbeid belast en blijven door particulieren gerealiseerde vermogenswinsten doorgaans onbelast. 5 Dat is niet alleen onlogisch en in strijd met de draagkrachtidee, maar het heeft de wetgever ook genoopt tot het stellen van ingewikkelde aanvullende regels om door het wettelijke systeem veroorzaakte uitwassen weg te snoeien. Voorbeeld Een succesvolle ondernemer verdient euro per jaar. Hij werkt in dienst van zijn eigen bv voor een jaarsalaris van euro. Na aftrek van deze salarislasten bedraagt de jaarwinst van de bv euro. Deze directeur-grootaandeelhouder (dga) pot de winsten vier jaar lang op in de bv. Daarna verkoopt hij de aandelen voor 1 miljoen euro aan de bank. De bank wil die som grif betalen. In de bv zit immers 1 miljoen opgepotte winst. Volgens de hoofdregel van de inkomstenbelasting zou deze vermogenswinst van 1 miljoen euro de waardeaangroei van de aandelen dankzij de ingehouden winst onbelast blijven. Hoe minder salaris de dga zichzelf betaalt (waarover hij belasting moet betalen), hoe hoger de winst wordt die hij in zijn bv kan oppotten en bij verkoop aan de bank als belastingvrije vermogenswinst kan verzilveren. Juist om deze belastingbesparende constructie tegen te gaan maakt de wet een uitzondering voor aandeelhouders die meer dan 5 procent van het aandelenkapitaal van een vennootschap in handen hebben. Deze houders 186

9 WieBetaalt_Def :48 Pagina 187 van een aanmerkelijk belang (ab) zijn over bij de verkoop van hun abaandelen gemaakte winst 25 procent belasting verschuldigd (box 2). Aandeelhouders zonder aanmerkelijk belang kunnen de bij het afstoten van hun aandelen behaalde winst daarentegen belastingvrij incasseren. Dit voorbeeld illustreert hoe een ondernemer een deel van zijn belaste salaris kan omzetten in onbelaste vermogenswinst. In dit geval heeft de wetgever daar een stokje voor gestoken door een speciale regeling te treffen, waarbij voordelen die de grootaandeelhouder trekt uit een aanmerkelijk belang ook indien zij worden genoten in de vorm van vermogenswinst in box 2 zijn belast tegen 25 procent. In de jaren tachtig en negentig begaven tal van vermogensbezitters zich op het brede pad dat verlichting van fiscale lasten bood. Tot aan de belastingherziening van 2001 waren tal van belastingbesparende constructies er met succes op gericht belaste vermogensopbrengsten, zoals rente, om te zetten in onbelaste vermogenswinst. Voorbeeld Een vrouw koopt voor euro obligaties die een rente geven van 4 procent, tegen een koers van 100 procent. Deze obligaties worden over een jaar afgelost. Na een jaar ontvangt zij naast de hoofdsom van euro dus rente rente, die in de jaren negentig tegen het toptarief van 60 procent was belast. Van de rentevergoeding hield zij dus netto euro over. Als alternatief kon de belegster uit dit voorbeeld euro stoppen in 104 renteloze obligaties van euro elk, tegen een koers van 96,15. 6 Na een jaar worden deze obligaties afgelost en ontvangt de belegster euro. De koerswinst van euro (de obligaties zijn aangekocht voor euro) blijft onbelast. Louter door in een ander type obligaties te beleggen renteloos in plaats van rentedragend bespaart de belegster euro inkomstenbelasting. Sinds de jaren zeventig heeft de wetgever via een golf reparatiewetgeving geprobeerd het gebruik van zulke op belastingbesparing gerichte constructies in te perken. De wettenmakers in Den Haag waren echter niet opgewassen tegen de inventiviteit van belastingplichtigen en hun goedbetaalde advi- 187

10 WieBetaalt_Def :48 Pagina 188 seurs. Via steeds ingewikkelder juridische kunstgrepen werden inkomensstromen (belast) omgezet in vermogenswinst (onbelast), waarbij de fiscus in de regel het onderspit dolf. In de jaren negentig zijn de particuliere vermogens ruimschoots verdubbeld. De opbrengst van de inkomstenbelasting over de reguliere opbrengst van particuliere vermogens kelderde in dat decennium echter met een derde. 7 Bij de belastingherziening in 2001 heeft de wetgever uiteindelijk het hoofd in de schoot gelegd. Voortaan zou over het gemiddelde vermogen van belastingplichtigen 1,2 procent inkomstenbelasting worden geheven in de vorm van vermogensrendementsheffing (box 3). Zo wordt vermogensaanwas sindsdien in elk geval langs indirecte weg meegenomen in de heffingsgrondslag. Voorbeeld Een belegger stapt begin januari 2006 voor euro in aandelen Smit Internationale. Aan het eind van het jaar zijn deze aandelen euro waard. De in box 3 verschuldigde belasting bedraagt 1,2 procent van euro. 8 Verandert de koers daarna niet meer, dan wordt de niet-gerealiseerde vermogensaanwas van euro in 2007 en later jaren langs indirecte weg in de belastingheffing betrokken. Voortaan is de vermogensrendementsheffing immers elk jaar verschuldigd over euro, in plaats van over de oorspronkelijk belegde euro. In de aanloop naar de parlementaire behandeling van de belastingherziening 2001 hebben diverse gezaghebbende fiscalisten groot bezwaar gemaakt tegen invoering van de vermogensrendementsheffing. Hun voornaamste bedenking was dat zij botst met de draagkrachtgedachte, die valt te beschouwen als de historische motivering van de inkomstenbelasting. 9 Deze bezwaarde fiscalisten braken een lans voor belastingheffing over wérkelijk genoten inkomsten uit vermogen. Verder zouden vermogenswinsten voortaan moeten worden belast, en wel op het moment dat een belastingplichtige het voordeel realiseert. Pas op dat moment beschikt hij immers over de contanten om met de fiscus af te rekenen over de vermogensaangroei in voorafgaande jaren. In dit systeem past het om ook rekening te houden met vermogensverliezen, terwijl die op dit moment niet kunnen worden afgetrokken bij de berekening van het belastbare inkomen. In 1998 deed een commissie van 188

11 WieBetaalt_Def :48 Pagina 189 de Vereniging voor Belastingwetenschap een uitgewerkt voorstel voor zo n vermogensmutatieheffing Overdrachtsbelasting Wie een bestaande onroerende zaak verwerft, bijvoorbeeld een huis of een kantoorgebouw, is over de aankoopprijs 6 procent overdrachtsbelasting verschuldigd. 11 Daarmee is de bezitter van een eigen huis niet van de fiscus af. Voortaan betaalt hij jaarlijks inkomensheffing over de huurwaarde van zijn pand, omdat de wetgever zijn onderkomen als een bron van belastbaar inkomen aanmerkt. Tevens krijgen eigenwoningbezitters elk jaar opnieuw te maken met heffingen van de gemeente (onroerendezaakbelasting, rioolrecht) en een aanslag van het waterschap. Het eigen huis is voor de overheid een melkkoe, moppert menige woningbezitter, die dan vergeet dat het voordeel van de hypotheekrenteaftrek de heffing over de huurwaarde vele malen overtreft. Bovendien is het in de woning belegde eigen geld vrijgesteld voor de vermogensrendementsheffing. Beide fiscale tegemoetkomingen zijn goed voor een belastingbesparing van ruim 19 1 /4 miljard euro per jaar (tabel 7.4). Alle betalingen die huiseigenaren samen aan de fiscus doen, tellen op tot slechts 7 1 /2 miljard euro. Aan het tweerichtingsverkeer met de fiscus houden de eigenwoningbezitters als groep dus jaarlijks bijna 12 miljard euro over! Het eigen huis vormt voor de overheid eerder een bijkans bodemloze budgettaire put dan een melkkoe. Bovendien zijn het rioolrecht en de waterschapslasten goed verdedigbaar als Tabel 7.4: Eigen huis en fiscus in miljard euro Belastingvoordeel door aftrek hypotheekrente a 11 3 /4 Gederfde vermogensrendementsheffing over eigen geld 7 1 /2 Opbrengst inkomensheffing over huurwaarde -2 Overdrachtsbelasting (bij verkoop van bestaande woningen) -3 Onroerendezaakbelasting en andere plaatselijke heffingen -2 1 /2 Saldo in het nadeel van de overheid 11 3 /4 a Inclusief vrijstelling kapitaalverzekeringen. Bron: Van Ewijk et al. (2006b),

12 WieBetaalt_Def :48 Pagina 190 een vorm van profijtheffing: de aanwezigheid van riolering en de waterafvoer door het schap houden de prijs van huizen hoog en de voeten droog. Volgens de meeste economen en diverse gezaghebbende internationale instellingen moet de bestaande fiscale behandeling van de eigen woning in de inkomstenbelasting worden herzien. Het Centraal Planbureau heeft verschillende mogelijkheden onderzocht om de fiscale subsidie voor de eigen woning in Nederland te hervormen. Bij elke door het cpb bestudeerde optie wordt de overdrachtsbelasting afgeschaft. 12 Doorgaans voeren voorstanders van deze maatregel twee argumenten aan. Ten eerste belemmert deze heffing de arbeidsmobiliteit. Mensen met een eigen huis die een betere baan elders krijgen aangeboden, zullen minder snel toehappen, omdat zij bij de noodzakelijke verhuizing 6 procent van de aankoopprijs van hun nieuwe woning aan de fiscus moeten afdragen. Bovendien zou een rechtsgrond voor deze heffing ontbreken. Op beide argumenten valt het nodige af te dingen. Ten eerste wordt het bedrag van de overdrachtsbelasting bij de aankoop van een huis vrijwel altijd meegefinancierd. Bij een huis dat euro kost, bedraagt het te lenen bedrag inclusief overdrachtsbelasting euro. Uitgaande van een hypotheekrente van 4 procent bedraagt de maandelijks verschuldigde rente in het eerste geval euro en in het tweede geval euro. Rekening houdend met de belastingbesparing als gevolg van de renteaftrek, stijgen de rentelasten door de meegefinancierde overdrachtsbelasting met ruim 1 euro per dag. Zou iemand daarvoor een interessante nieuwe baan laten schieten, die waarschijnlijk ook nog een flink hoger salaris oplevert? Mocht de werknemer in kwestie echt niet meer dan euro rente per maand kunnen betalen, dan zal hij in zijn nieuwe woonplaats een iets goedkoper huis zoeken. Betaalt hij voor zijn nieuwe woning euro en financiert hij de overdrachtsbelasting mee, dan is hij onder de pannen met een lening van euro, het maximum dat hij zich kennelijk financieel kan permitteren. Dit voorbeeld laat zien dat de gemiddelde huizenkoper niet alleen op basis van de koopprijs van de woning beslist. Iemand op huizenjacht kijkt allereerst naar zijn besteedbaar inkomen, verder naar het spaargeld dat hij eventueel achter de hand heeft, de rentestand en het belastingvoordeel door de renteaftrek. Ook zaken als de omgeving 190

13 WieBetaalt_Def :48 Pagina 191 van de woning, achterstallig onderhoud, de noodzaak van een verbouwing, komende gezinsuitbreiding en het salarisperspectief spelen een rol bij de lasten die de koper van een huis bereid is op zijn schouders te nemen. In de praktijk zal de overdrachtsbelasting daarom slechts een beperkte invloed hebben op de beslissing elders een betere baan te aanvaarden. Verder voeren voorstanders van afschaffing van de overdrachtsbelasting aan dat deze heffing een zwakke rechtsgrond heeft. Met dit begrip wordt bedoeld: de rechtvaardiging dat een belasting bestaat. Over de rechtsgrond van uiteenlopende belastingen zijn boekenkasten vol gepubliceerd. Wanneer het recht van de overheid om te heffen wordt erkend en wie bestrijdt dat tegenwoordig, zonder belastingheffing kan een beschaafde samenleving niet bestaan is het toch vooral een kwestie van smaak welke heffingen gerechtvaardigd zijn, uitgezonderd dan gevallen waarin de fiscale autoriteiten zonder toetsing door een onafhankelijke rechter vrijwel al het inkomen of bezit van de burgers confisqueren. Hier is bovendien een rechtvaardigingsgrond voor de overdrachtsbelasting. Burgers in ons land durven met een gerust hart een huis te kopen, omdat zij weten dat de overheid dit bezit registreert en beschermt, zowel tegen ongegronde aanspraken van derden als tegen criminele activiteiten, al lukt dit laatste niet altijd. Dat de overheid voor deze rechtsbescherming van het belangrijkste vermogensbestanddeel van gezinnen een vergoeding eist, elke keer dat de woning wordt doorverkocht, valt daarom wel te billijken. Bijkomend argument is dat de overdrachtsbelasting of een vergelijkbare heffing in ons land al eeuwenlang wordt gevorderd. Oude belastingen, waaraan iedereen gewend is, worden maatschappelijk gemakkelijker aanvaard dan nieuwe heffingen. Ook dit cynische argument pleit tegen afschaffing van de overdrachtsbelasting. Zou deze belasting toch van het toneel verdwijnen, dan valt een gat van 3 miljard euro in de begroting. Gegeven de stand van de overheidsfinanciën, zullen andere belastingen omhoog moeten om dit gat te stoppen. De nadelige effecten van deze lastenverzwaring moeten worden afgewogen tegen de eventuele voordelen die afschaffing van de overdrachtsbelasting biedt. Zou tegelijkertijd bijvoorbeeld de belastingdruk op de factor arbeid met 3 miljard euro worden verhoogd, dan kost dat werkgelegenheid en is meer geld 191

14 WieBetaalt_Def :48 Pagina 192 voor sociale uitkeringen nodig. Aan een lastenverschuiving van huizen, niet naar de productiefactor arbeid, maar naar meer mobiele vermogensbestanddelen, kleven eveneens bezwaren. Zij prikkelt belastingbetalers eerder tot fraude en belastingvlucht dan de bestaande heffing bij de verkoop van onroerende zaken. Ten slotte wordt zelden opgemerkt dat starters op de woningmarkt het na afschaffing van de overdrachtsbelasting nog moeilijker zouden krijgen. Eerder bleek dat huizenkopers deze belasting gewoonlijk meefinancieren. Zij bieden een lagere koopprijs of wijken uit naar een iets goedkopere woning, zodat de woonlasten binnen het beschikbare gezinsbudget blijven. Als de overdrachtsbelasting zou verdwijnen, kunnen huizenjagers 6 procent meer bieden voor te koop aangeboden woningen zelf. Dus stijgen de prijzen van alle woningen die te koop komen en hebben starters het nakijken. 7.6 Successierecht De erfgenamen van een inwoner van Nederland moeten over de waarde van hun aandeel in de erfenis successierecht betalen. De erflater kan deze heffing niet ontgaan door zijn vermogen al bij leven weg te schenken. In dat geval is namelijk schenkingsrecht verschuldigd. Vertrek naar het buitenland om aan heffing van successierecht te ontsnappen helpt evenmin. Tot tien jaar na hun emigratie blijven Nederlanders voor deze heffing belastingplichtig. De wet regelt verschillende vrijstellingen: voor de echtgenoot en voor kinderen ouder dan 22 jaar euro. Een zeer belangrijke extra vrijstelling geldt voor erfgenamen die de onderneming van de erflater of schenker gedurende ten minste vijf jaar voortzetten. Zij hoeven slechts successierecht te betalen over een kwart van de waarde van de onderneming. Het zevenschijventarief dat wordt toegepast op de niet-vrijgestelde verkrijging, kent een dubbele progressie: zowel naar grootte van de verkrijging als naar de graad van familieverwantschap. Tabel 7.5 geeft eerst het tarief dat geldt in het meest voorkomende geval, wanneer de langstlevende echtgenoot en/of de kinderen erven van een overleden echtgenoot (tariefgroep i). Deze naaste familie heeft te maken met een tarief dat oploopt van 5 tot 27 procent. Hoeveel zij ook erven, de fiscus claimt dus ten hoogste een kwart van de erfenis. Het tarief voor ouders die van hun kind erven en voor broers en zusters van de overledene loopt op van 8 tot 43 procent (tariefgroep ii). Al- 192

15 WieBetaalt_Def :48 Pagina 193 le andere erfgenamen hebben te maken met een tarief dat ligt tussen 41 procent en 68 procent (tariefgroep iii). Tabel 7.5: Tarief schenkings- en successierecht Verkrijging (euro) Tariefgroep: i a ii b iii c Tariefpercentage d over de eerste schijf van over de tweede schijf van over de derde schijf van over de vierde schijf van over de vijfde schijf van over de zesde schijf van over meer dan a b c d Overlevende echtgenoot en kinderen. Ouders, broers en zusters. Alle overige verkrijgers. Percentage voor tariefgroepen ii en iii afgerond. Dat de verkrijging door de erfgenaam in alle tariefgroepen tegen een progressief tarief wordt belast, valt te rijmen met het draagkrachtbeginsel. Naarmate iemand meer erft, kan hij daarvan een groter deel afstaan voor de financiering van de overheidsuitgaven. De progressie naar familieverwantschap wie verder van de erflater af staat, houdt minder van zijn erfenis over valt daarentegen niet met een beroep op het draagkrachtbeginsel te rechtvaardigen. Een kind zonder vermogen dat 8,5 ton van zijn moeder erft, is daarvan eenvijfde deel aan successierecht kwijt. Zou deze erflaatster aan de beste vriend van haar zoon eveneens onbemiddeld hetzelfde bedrag van 8,5 ton vermaken, dan betaalt die vriend ongeveer drievijfde deel van zijn verkrijging aan de fiscus. Toch is de draagkracht van beide erfgenamen vlak voor het overlijden van moeder in dit voorbeeld even groot (klein). Het aanzienlijk lagere tarief voor de meest naaste familieleden is van alle tijden en bestaat in alle landen die successierecht heffen. Het valt vermoedelijk te verklaren uit de gedachte dat erflaters hun partner en kinderen verzorgd willen achterlaten. Daarom stelt de wetgever zich terughoudend op. Wanneer de erfgenaam geen gezinslid is, maar verre familie of een vreemde, komt de erfenis 193

16 WieBetaalt_Def :48 Pagina 194 voor hen doorgaans onverwacht. Zo n buitenkans zou dan volgens velen een hoger tarief rechtvaardigen. Op de hoogte van het tarief bestaat kritiek. Als onderdeel van het belastingplan voor 2007 wilde het kabinet het toptarief van 68 procent (voor overige verkrijgers) verlagen tot 63 procent. Dit ging niet door, omdat de Tweede Kamer de voor lastenverlichting beschikbare middelen liever gebruikte om enkele vrijstellingen wat te verruimen. In de Eerste Kamer drong een meerderheid van de senatoren aan op matiging van de successieheffing. Bij die gelegenheid noemde cda-senator Peter Essers een hoogste tarief van 68 procent niet meer van deze tijd. De pvda sloot zich bij de kritiek aan Vennootschapsbelasting Het is onzeker wie de last van de vennootschapsbelasting uiteindelijk dragen. Toch mag worden verondersteld dat zij voor een deel ten laste komt van de aandeelhouders van de vennootschap. 14 De aan de beurs genoteerde aandelen van in Nederland gevestigde vennootschappen zijn voor een belangrijk deel in handen van buitenlandse aandeelhouders. Via de vennootschapsbelasting betalen zij dus indirect mee aan de financiering van overheidsvoorzieningen in ons land. Dat is terecht. Het dividend dat zij uit de behaalde winst krijgen uitgekeerd, is mede te danken aan door onze overheid tot stand gebrachte voorzieningen. Zonder een geschoolde beroepsbevolking en de aanwezige infrastructuur kan het bedrijfsleven nu eenmaal niet goed uit de voeten. De heffingsgrondslag van de vennootschapsbelasting is de belastbare winst van naamloze en besloten vennootschappen. In 2006 bedroeg het algemene tarief 29,6 procent. Voor winst tot euro gold een verlaagd tarief van 25,5 procent. Met ingang van 2007 is als uitvloeisel van de operatie Werken aan Winst een verlaagd drieschijventarief van kracht (tabel 7.6). Bovendien gelden twee bijzondere, extreem lage tarieven. Winsten die worden behaald met uitvindingen waarvoor een octrooi is verkregen, vallen in de octrooibox onder een tarief van slechts 10 procent. De bedoeling van deze tegemoetkoming is hier gevestigde bedrijven te prikkelen om meer te investeren in onderzoek en de ontwikkeling van nieuwe producten. Via een met de octrooibox vergelijkbare rentebox hoeven grote ondernemingen over 194

17 WieBetaalt_Def :48 Pagina 195 binnen het concern behaalde financieringswinsten niet meer dan 5 procent vennootschapsbelasting te betalen. 15 Nederlandse en buitenlandse concerns gebruiken vaak een in ons land gevestigde dochtermaatschappij om honderden miljoenen of zelfs miljarden euro s dan wel dollars op de internationale kapitaalmarkt aan te trekken. Daarbij profiteren zij onder andere van het netwerk van belastingverdragen dat Nederland met andere landen heeft gesloten. Het extreem lage tarief voor de winst van zulke financieringsdochters is bedoeld om Nederland als vestigingsland aantrekkelijk te houden. Ons land heeft elders in de wereld een reputatie als belastingparadijs (meer hierover in onderdeel 9.2). Het gunstige fiscale regime voor financieringsmaatschappijen is daar in hoge mate debet aan. Tabel 7.6: Tarief vennootschapsbelasting, 2007 Belastbare winst (euro) van tot Percentage , ,5 De met ingang van 2007 van kracht geworden tariefverlaging betekende een forse aderlating voor de schatkist. Voor een deel kregen de vaderlandse ondernemers door minister Zalm en staatssecretaris Wijn van Financiën echter een sigaar uit eigen doos gepresenteerd. Hun voordeel als gevolg van de tariefverlaging gaat voor een deel weer verloren, doordat zij vanaf 2007 bij de berekening van de belastbare winst minder aftrekposten hebben. Zo is een grens gesteld aan de afschrijving op onroerende zaken. Het bedrag van de afschrijving brengt tot uitdrukking hoeveel een gebouw of een machine in de loop van het jaar minder waard is geworden, door slijtage of andere oorzaken. Tot 2007 mochten ondernemers op de aanschafprijs van zulke bedrijfsmiddelen blijven afschrijven tot het gebouw of de machine uiteindelijk voor 1 euro op hun balans stond. In werkelijkheid zouden deze bedrijfsmiddelen bij verkoop doorgaans nog een hoop geld opbrengen. 195

18 WieBetaalt_Def :48 Pagina 196 Aan deze soepele regeling is nu paal en perk gesteld. Tegenwoordig mogen ondernemers hun bedrijfspanden nog slechts afschrijven tot de helft van het bedrag dat die panden bij verkoop zouden opbrengen. Op aan derden verhuurde beleggingspanden mag helemaal niet langer worden afgeschreven zodra hun fiscale boekwaarde onder de verkoopwaarde komt te liggen. Verder mogen bedrijfsmiddelen, zoals auto s en machines, niet in minder dan vijf jaar ten laste van de winst worden afgeschreven. 7.8 Eigen visie inkomensheffing Liquidatie van het boxenstelsel De vermogensrendementsheffing verdraagt zich slecht met het draagkrachtkarakter van de inkomstenbelasting. Het ligt veeleer in de rede belasting te heffen over het inkomen dat iemand daadwerkelijk heeft genoten als beloning van zijn spaarzin: dividend op aandelen, rente op spaarrekeningen en obligaties, huur en pacht als opbrengst van verhuurde onroerende zaken. Daar komt bij dat het huidige tarief van de vermogensrendementsheffing (30 procent) erg laag is. Over een bijstandsuitkering is al 34,15 procent belasting verschuldigd. 16 Daarom heb ik in onderdeel 4.10 bepleit het boxenstelsel op te doeken en het per 1 januari 2001 afgeschafte systeem van inkomstenbelasting in ere te herstellen. Onder dat vroegere systeem waren alle werkelijk genoten vermogensinkomsten samen met het overige inkomen onderworpen aan het progressieve tarief. Voor belastingplichtigen die op hun vermogen een gemiddeld rendement van 4 procent maken, verandert in dit geval in beginsel niets. Ook in box 3 worden zij op dit moment al geacht 4 procent vermogensrendement te maken. Wel zullen na de overstap op het vroegere systeem van inkomstenbelasting rente en dividend zwaarder worden belast: niet langer voor elke belastingplichtige tegen een tarief van 30 procent, maar tegen een tarief dat afhankelijk van zijn overige inkomsten komt te liggen tussen 30 en 55 procent (zie onderdeel 4.13 voor de nieuwe tariefstructuur). Onmiskenbaar zal de met deze wijzigingen samenhangende lastenverzwaring sommige vermogende belastingplichtigen aanzetten tot belasting- 196

19 WieBetaalt_Def :48 Pagina 197 vlucht of het plegen van fiscale fraude. Jammer genoeg is dit de prijs van ieder ingrijpend voorstel om burgers meer naar draagkracht te laten betalen voor collectief gefinancierde voorzieningen. Dat is evenwel geen reden om af te zien van maatregelen die het draagkrachtkarakter van de inkomensheffing versterken. Hogere belaste opbrengst uit eigen woning Onderdeel 4.11 bevat een pleidooi om het bedrag van de bij te tellen huurwaarde stapsgewijs op te trekken van 0,6 naar 2 procent van het in de eigen woning belegde geld. Beleggen in de stenen van het eigen huis blijft dan nog altijd aantrekkelijker dan sparen bij de bank, waarbij over een rendement van in het algemeen tussen 3 en 4 procent met de fiscus dient te worden afgerekend. pensioenfondsbelasting Bedrijven kunnen de pensioenvoorziening van hun personeel toevertrouwen aan een pensioenfonds of haar uitbesteden aan een levensverzekeraar. Op dit moment wordt sparen bij deze institutionele beleggers voorgetrokken boven andere vormen van sparen voor de oude dag. Uitvoerders van pensioenregelingen hoeven over hun beleggingsopbrengsten namelijk geen belasting af te dragen. Evenmin hoeven deelnemers aan zulke regelingen vermogensrendementsheffing te betalen over de waarde van hun inmiddels opgebouwde pensioenaanspraken. Wie daarentegen bij een bank sparen voor hun oude dag, zijn jaarlijks 1,2 procent vermogensrendementsheffing over het tegoed op hun rekening verschuldigd. Anno 2007 hebben werknemers en ondernemers bij pensioenfondsen en levensverzekeraars een pensioenkapitaal opgebouwd van meer dan 750 miljard euro (tabel 7.2). De beheerders van dit enorme vermogen realiseerden in 2005 een rendement van ruim 4 procent, oftewel ongeveer 30 miljard euro. 17 Over deze beleggingsopbrengsten betalen de pensioenuitvoerders, zoals gezegd, geen cent belasting. Zij voegen de onbelaste opbrengst van hun beleggingen toe aan het pensioenvermogen dat zij voor de deelnemers aan de regeling beheren. Belasting wordt pas geheven wanneer deelnemers van hun pensioen gaan genieten. Op de maandelijkse pensioenuitkering, die mede mogelijk is door in het verleden behaalde rendementen, houdt het 197

20 WieBetaalt_Def :48 Pagina 198 pensioenfonds dan loonheffing in, een voorheffing die de gepensioneerde met de door hem verschuldigde inkomensheffing kan verrekenen. De komende decennia zal het nationale pensioenvermogen nog aanzienlijk groeien. Is het niet vreemd dat dit immense vermogen bij de belastingheffing volledig buiten schot blijft, totdat het aan de gepensioneerden wordt uitbetaald? In de Tweede Kamer is een initiatief-wetsontwerp in behandeling om banksparen voor de oude dag in de toekomst net zo gunstig te behandelen als pensioenregelingen. Ook een omgekeerde aanpak is natuurlijk denkbaar. In die opzet vervalt bij de vermogensrendementsheffing de huidige vrijstelling voor de waarde van pensioenaanspraken. In het geval van oudere werknemers met een redelijk salaris zijn die aanspraken algauw tonnen waard. Wanneer zij daarover uit hun lopende inkomen jaarlijks 1,2 procent rendementsheffing zouden moeten voldoen, bestaat een reële kans dat zij hierdoor in liquiditeitsproblemen raken. Deelnemers kunnen immers niet bij hun pensioenfonds aankloppen om vast een stukje van hun toekomstig pensioen op te eisen, zodat zij de belastingaanslag kunnen betalen. Dat is het kardinale verschil met mensen die spaargeld wegzetten bij de bank: die kunnen een stukje van hun tegoed opnemen om de aanslag te voldoen. Vooral om deze reden dient de fiscale bevoordeling van het pensioensparen langs een andere weg te worden beperkt, namelijk via een nieuwe jaarlijkse heffing op het belegde vermogen van pensioenfondsen en levensverzekeraars. Zij kan worden geheven bij alle pensioenregelingen waarvan het risico in Nederland ligt, analoog aan de bestaande assurantiebelasting op schadeverzekeringen. Belastingplichtig wordt elke instelling die vermogen beheert dat is bedoeld voor toekomstige pensioenuitkeringen. De heffingsgrondslag is het vermogen dat de instelling aanhoudt met het oog op haar pensioenverplichtingen. Bij een tarief van een kwart procent geheven van een vermogen van 750 miljard euro had zo n pensioenfondsbelasting in 2005 al bijna 2 miljard euro opgebracht. Zo n nieuwe heffing is uitsluitend levensvatbaar wanneer zij niet kan worden ontgaan door de uitvoering van de pensioenregeling naar een ander land te verplaatsen. Dit moet eerst nog beter worden uitgezocht. Het bestuur van pensioenfondsen kan op twee manieren op de invoering van zo n heffing reageren. Ten eerste is het denkbaar dat het bestuur besluit 198