Nalatenschappen. Prof. dr. René Bekkers en mr. Elly Mariani. Samenvatting. 2.1 Inleiding HOOFDSTUK 2

Transcriptie

1 HOOFDSTUK 2 Nalatenschappen Prof. dr. René Bekkers en mr. Elly Mariani Samenvatting In 2013 werd, voor zover nu bekend uit cijfers van het Centraal Bureau Fondsenwerving, 265 miljoen nagelaten aan 196 goede doelen. Cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek laten zien dat sinds 1982 de inkomsten uit nalatenschappen voor algemeen nut beogende instellingen spectaculair zijn gestegen van 55 miljoen per jaar voor instellingen naar minstens 500 miljoen voor meer dan instellingen. Op basis van de te verwachten sterftecijfers en uitgaande van een voorzichtige vermogensgroei valt in de komende decennia een verdere toename in de inkomsten uit nalatenschappen te verwachten. Van het nagelaten vermogen ontvangen gezondheidsfondsen, als voorheen, het grootste bedrag, gevolgd door maatschappelijke en sociale instellingen. Aan organisaties actief op het terrein van internationale hulp is in 2013 aanzienlijk minder nagelaten dan in eerdere jaren. Over de achtergronden van nalatenschappen is weinig bekend. Geven in Nederland -onderzoek wijst uit dat vermogende Nederlanders die een goed doel in hun testament hebben opgenomen vaker kinderloos zijn, vermogender zijn, hogere inkomens verdienen en bij leven ook al meer aan goededoelenorganisaties geven. 2.1 Inleiding Voor een goed begrip van de in dit hoofdstuk opgenomen cijfers volgen hierna eerst enkele definities. Het geheel van bezittingen en schulden dat een overledene achterlaat noemen we nalatenschap of erfenis. In een uiterste wil kan worden vastgelegd wie op de nalatenschap aanspraak kunnen maken. Daarvoor zijn meerdere vormen mogelijk. De meest gangbare is het testament, vastgelegd in een notariële akte. In het testament kunnen onder meer erfgenamen worden aangewezen (dit is een erfstelling) en legaten worden gemaakt. Een erfgenaam krijgt van rechtswege de gehele erfenis of een evenredig deel daarvan. Van rechtswege wil zeggen automatisch, zonder dat hij er iets voor hoeft te doen. De erfgenaam kan ervoor kiezen de erfenis beneficiair te aanvaarden. Deze manier van aanvaarden voorkomt dat hij, wanneer de erfenis meer lasten dan baten bevat, schulden uit zijn eigen vermogen moet voldoen. Zijn er nog bezittingen over nadat de schulden zijn voldaan, dan ontvangt de erfgenaam die. Een legaat wijst bepaalde goederen of een bepaald geldbedrag aan een legataris toe. De legataris krijgt het aan hem vermaakte niet van rechtswege, maar heeft een vordering die hij kan opeisen. De posities van beide HOOFDSTUK 2 71 CH_02.indd 71 3/31/15 12:13:11 PM

2 begunstigden verschillen wezenlijk. Een legataris krijgt iets (eventueel onder voorwaarden). Erfgenaam zijn gaat veel verder: de erfgenaam krijgt ook de schulden en de vorderingen van de overledene. Welke beslissingen moeten genomen worden voordat een algemeen nut beogende instelling (ANBI) een nalatenschappen ontvangt, is in figuur 2.1 schematisch weergegeven. Wanneer iemand het goede doel wil laten delen in zijn nalatenschap (1), dan is daarvoor tijdige actie vereist. Wie geen stappen onderneemt tot het opmaken van een testament (2) laat het vermogen na overlijden (3) volgens de wet vererven naar familie of, indien er niemand anders is die kan of wil erven, naar de staat. Wanneer een testament waarin een ANBI als begunstigde staat wordt geëxecuteerd (4), dan kan de ANBI besluiten de nalatenschap of het legaat te aanvaarden (5). Figuur 2.1 Het nalaten aan een ANBI Nalater besluit over nalatenschap Nalater overlijdt Nalater maakt testament op en laat na aan ANBI Bevoegd persoon executeert testament ANBI aanvaardt nalatenschap of legaat ANBI ontvangt geld of goederen 2.2 Nalatenschappen in 2013 In 2013 werd ten minste 265 miljoen aan maatschappelijke en goede doelen nagelaten. Deze minimale waarde ontlenen we aan de database van het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF). De CBF-database bevatte op het moment van onderzoek de financiële resultaten van 476 geldwervende instellingen, waaronder de gegevens omtrent de omvang van ontvangen nalatenschappen en een indeling van de instellingen in sectoren. Van de 476 instellingen die in de database zijn opgenomen, ontvingen er 196 één of meer nalatenschappen. De aan het CBF rapporterende instellingen zijn onder te verdelen naar ontvangende sectoren. De instellingen die actief zijn op het gebied van gezondheid kunnen in 2013 op het grootste bedrag aan nalatenschappen rekenen ( 83 miljoen). Op de tweede plaats staan maatschappelijke en sociale doelen in Nederland ( 70 miljoen). Deze sectoren hebben in 2013 duidelijk meer nalatenschappen ontvangen dan in eerdere jaren. Internationale hulp ( 61 miljoen) heeft terrein verloren en volgt op een derde plaats (zie tabel 2.1). KWF Kankerbestrijding staat met 39 miljoen aan inkomsten boven aan de top 10 van goede doelen die in 2013 nalatenschappen hebben ontvangen, op enige afstand gevolgd door het Leger des Heils. Nieuw in de top 10 is de Zonnebloem. Het Nederlandse Rode Kruis ontving in 2013 minder uit nalatenschappen dan in eerdere jaren. De top 10-instellingen ontvingen in 2013 samen 141 miljoen. Dat is meer dan de helft van het totale bedrag aan nalatenschappen dat bij het CBF bekend is. 72 DEEL A BRONNEN VAN DE BIJDRAGEN CH_02.indd 72 3/31/15 12:13:12 PM

3 Tabel 2.1 Nalatenschappen in 2013 (minimumwaarde) In miljoenen euro s In procenten 1 Kerk en levensbeschouwing 6,5 2,4 2 Gezondheid 83,0 31,4 3 Internationale hulp 61,0 23,0 4 Milieu, natuurbehoud, dierenbescherming 41,5 15,7 5 Onderwijs en onderzoek 0,6 0,2 6 Cultuur 2,7 1,0 7 Sport en/of recreatie Maatschappelijke en sociale doelen 69,6 263 Totaal 264,9 100 Bron: CBF, overzicht december 2014 Tabel 2.2 Top 10 nalatenschappen in 2013 In miljoenen euro s 1 KWF Kankerbestrijding 39,0 2 Leger des Heils Fondsenwerving 20,0 3 Zonnebloem 14,5 4 Nederlandse Hartstichting 12,8 5 Nederlandse Rode Kruis 12,5 6 Artsen zonder Grenzen 10,4 7 Koninklijke Nederlandse Redding Maatschappij 9,3 8 Wereld Natuur Fonds 7,9 9 Cordaid 7,6 10 Dierenbescherming 7,4 Totaal 141,4 Bron: CBF, overzicht december 2014 Het CBF is de enige instelling die gedetailleerde informatie biedt over nalatenschappen die zijn ontvangen door specifieke goededoelenorganisaties. Deze cijfers zijn het resultaat van de rapportages van ontvangende organisaties. Een belangrijk nadeel van de CBF-cijfers is dat niet alle ANBI s aan het CBF rapporteren; de CBF-cijfers geven daardoor geen volledig beeld. Nalatenschappen aan religieuze instellingen vallen buiten de door het CBF verzamelde gegevens, evenals nalatenschappen die ten goede komen aan vele non-profitinstellingen (musea, culturele instellingen, onderwijsinstellingen, ziekenhuizen) en lokaal opererende geldwervende fondsen. We zullen in de loop van 2015 proberen het beeld ten aanzien van kerk en levensbeschouwing vollediger te krijgen door samenwerking met de kerken bij het verzamelen van gegevens op lokaal niveau. Een landelijke administratie ontbreekt, zodat cijfers bij bisdommen en kerkelijke gemeenten moeten worden opgevraagd. HOOFDSTUK 2 73 CH_02.indd 73 3/31/15 12:13:12 PM

4 We kunnen een beter beeld krijgen van de totale omvang van de nalatenschappen aan ANBI s door te kijken naar cijfers van de Belastingdienst die door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) worden verzameld en gepubliceerd. Het CBS combineert een aantal bronnen en publiceert zijn dataverzameling sinds mei 2011 op StatLine. Ook deze cijfers hebben echter een nadeel: we kunnen hieraan niet zien welke doelen of organisaties de nalatenschappen hebben ontvangen. Helaas houdt de Belastingdienst sinds 1985 niet meer bij hoeveel jaarlijks aan maatschappelijke doelen wordt nagelaten. De cijfers over ANBI s zijn blijkens de toelichting van het CBS ontleend aan aangiften van verkrijgingen uit nalatenschap die zijn gedaan door rechtspersonen algemeen belang. Voor 2010, het meest recente verslagjaar, zijn dit instellingen. Het CBS hanteert een ruime omschrijving die, gezien het feit dat zijn dataverzameling aansluit bij de terminologie van de Belastingdienst, door de onderzoekers is opgevat als synoniem voor ANBI. 1 De data bevatten mogelijk, in tegenstelling tot de CBF-gegevens, ook nalatenschappen aan bijvoorbeeld religieuze organisaties. Het feit dat de CBS-gegevens zijn gebaseerd op door ANBI s ingediende aangiften erfbelasting heeft een belangrijk gevolg. Na een overlijden reikt de belastinginspecteur een aangiftebiljet erfbelasting uit aan personen en/of instellingen waarvan hij denkt dat zij belasting verschuldigd zijn. Tot en met 2005 waren ANBI s erfbelasting verschuldigd, maar sindsdien zijn zij vrijgesteld van erfbelasting. Daarom hoeven zij geen aangifte te doen, en ligt het in de lijn der verwachting dat de CBS-cijfers niet volledig zijn. De aangiften die zien op de periode na 2005 kunnen verschillende aanleidingen hebben. Allereerst kan aangifte zijn gedaan voor nalatenschappen die ANBI s ontvangen met een specifieke doelbestemming, waardoor de verkrijging geen algemeen nuttig karakter heeft, en daarmee niet in dit onderzoek thuishoort. Daarnaast is het mogelijk dat het bestuur van een ANBI, ondanks de vrijstelling, besluit om toch aangifte te doen. We zien de vrijstelling in de CBS-cijfers terug in een plotse daling in 2006 van het aantal instellingen dat inkomsten uit nalatenschappen opgeeft aan de Belastingdienst. In de jaren daalt dit aantal langzaam door. Gezien de toename tussen 2005 en 2007 van het aantal goededoelenorganisaties dat inkomsten uit nalatenschappen rapporteert aan het CBF interpreteren we deze daling niet als een daling van het aantal instellingen dat nalatenschappen ontvangt. 2.3 Trends in nalatenschappen Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF) Het CBF publiceerde in zijn Verslag Fondsenwerving van 1988 tot en met 2013 de financiële resultaten van fondsenwervende instellingen die hun cijfers bij dit bureau deponeren. De gegevens over nalatenschappen van deze instellingen zijn dankzij de CBF-verzameling sinds de start van het Geven in Nederland -onderzoek bekend. De 1 In CBS StatLine wordt op 18 februari 2015 nog de term Rechtspersonen artikel 24 gehanteerd, waaronder kerkelijke, levensbeschouwelijke, charitatieve, culturele, wetenschappelijke of algemeen nut beogende instellingen worden verstaan. De verwijzing naar de verouderde definitie van artikel 24 Successiewet 1956 zien de onderzoekers als een vergeten update die door de koppeling aan de Belastingdienstdata niet resulteert in inhoudelijke onjuistheid van de achterliggende data. 74 DEEL A BRONNEN VAN DE BIJDRAGEN CH_02.indd 74 3/31/15 12:13:12 PM

5 totale gerapporteerde omvang van de inkomsten uit nalatenschappen is sinds 1995 sterk gestegen (zie tabel 2.3). Tabel 2.3 Trends in nalatenschappen (minimumwaarde in miljoenen euro s), Minimumwaarde (in miljoenen euro s) Aantal instellingen Groei waarde 55% 58% 8% -18% -4% 34% -4% 9% 4% Noot: Voor alle jaren is gewerkt met zo recent mogelijke cijfers, waardoor afwijkingen kunnen optreden ten opzichte van de in eerdere edities van Geven in Nederland gepubliceerde gegevens. Bron: CBF, overzicht december 2014 Voor fondsenwervende organisaties als KWF Kankerbestrijding en het Leger des Heils zijn de inkomsten uit nalatenschappen een belangrijk deel van hun totale jaarlijkse fondsenwervingsinkomsten, in 2012 respectievelijk 26% en 54%. 1 Voor alle organisaties die bekend zijn bij het CBF vormen de nalatenschappen in 2012 ongeveer 17% van de totale baten uit fondsenwerving (CBF, 2012). Figuur 2.2 geeft de trends voor zes van de acht onderscheiden sectoren weer over de periode De doelen zijn geordend naar de totale waarde van de nalatenschappen over de onderzochte periode. Figuur 2.2 Minimumwaarde van inkomsten uit nalatenschappen in zes sectoren in miljoenen euro s ( ) Gezondheid 2 Internationale hulp 3 Maatschappelijke en sociale doelen 4 Milieu, natuurbehoud, dierenbescherming 5 Cultuur 6 Onderwijs en onderzoek Bron: CBF, overzicht december 2014 Op de meeste werkterreinen van goededoelenorganisaties zien we na een daling tussen 2000 en 2005 een duidelijke stijging. In alle jaren vanaf 2005 waren de nalatenschappen aan goededoelenorganisaties op het terrein van gezondheid en medisch onderzoek het hoogst. De inkomsten uit nalatenschappen voor de gezondheidsfondsen stegen flink 1 Jaarrekening KWF, p. 4; Jaarverslag Leger des Heils, p HOOFDSTUK 2 75 CH_02.indd 75 3/31/15 12:13:13 PM

6 van 64 miljoen in 2005 naar 96 miljoen in 2008, maar zakten sindsdien weer wat naar 83 miljoen. In 2013 kwamen de inkomsten uit nalatenschappen voor maatschappelijke en sociale doelen op de tweede plaats, nadat zij van 2005 tot 2008 op de derde plaats hadden gestaan en in 2009 en 2010 op de vierde plaats. De opvallendste stijging zien we in de categorie maatschappelijke en sociale doelen: van 33 miljoen in 2005 naar 70 miljoen in Deze stijging zou lager zijn uitgekomen zonder uitschieters van elk ruim 12 miljoen bij de Zonnebloem en het Leger des Heils. De inkomsten uit nalatenschappen voor de Zonnebloem stegen van 3,9 miljoen in 2012 naar 14,5 miljoen in De inkomsten voor het Leger des Heils verdubbelden van 10 miljoen naar 20 miljoen tussen 2012 en Tabel 2.4 laat zien hoe de inkomsten uit nalatenschappen voor de acht onderscheiden sectoren zich hebben ontwikkeld sinds Tabel 2.4 Trends in de omvang van nalatenschappen per doel, (in miljoenen euro s) a ,8 4,8 5,6 4,0 4,5 4,2 4,0 4,9 4,1 3,5 4,3 5,3 5,2 6,5 Gezondheid 75,4 78,8 74,6 63,7 70,6 63,9 82,5 84,8 95,8 76,6 80,8 84,4 79,3 83,0 Kerk en levensbeschouwing Internationale hulp Milieu, natuur en dieren Onderwijs en onderzoek 50,3 46,5 48,5 43,1 48,7 48,6 53,6 56,9 68,3 65,2 66,7 74,9 72,1 61,0 44,5 52,2 37,9 32,4 28,7 30,0 33,0 38,5 37,8 46,8 44,0 41,5 45,3 41,5 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 1,2 0,5 0,1 0,6 Cultuur 1,9 5,5 3,3 10,8 7,9 2,2 2,9 7,2 5,2 2,0 5,7 5,7 4,3 2,7 Sport en recreatie Maatschappelijke en sociale doelen 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 60,4 42,8 38,3 35,8 30,3 33,4 46,8 50,3 39,1 39,6 36,6 42,5 44,5 69,6 Totaal 238,2 230,6 208,3 189,7 189,7 182,4 222,9 242,8 250,3 234,0 239,3 254,8 250,8 264,9 a Als gevolg van afrondingen kunnen de totaalbedragen verschillen van de totaalbedragen in tabel 2.3. Wanneer bij afwikkeling van de nalatenschap de omvang blijkt af te wijken van hetgeen eerder was opgegeven, is dit in latere CBF-verslagen aangepast. Ook kunnen door wijziging in de categorisering van specifieke organisaties de cijfers in de tabel afwijken van eerder gepubliceerde cijfers. Geven in Nederland bevat de meest recente gecorrigeerde opgaven, die kunnen afwijken van de in eerdere edities vermelde cijfers. Bron: CBF, overzicht december 2014 De inkomsten uit nalatenschappen voor internationale hulp stegen van 49 miljoen in 2005 naar 72 miljoen in 2012, en daalden in 2013 weer wat naar 61 miljoen. 76 DEEL A BRONNEN VAN DE BIJDRAGEN CH_02.indd 76 3/31/15 12:13:13 PM

7 Milieu, natuurbehoud en dierenbescherming stonden in de periode op de derde of vierde plaats. De inkomsten voor deze categorie stegen sinds 2005 wel van 30 naar 42 miljoen. We zien dat de inkomsten voor cultuur en voor onderwijs en onderzoek sinds 2000 laag zijn geweest en niet systematisch zijn toegenomen. Nalatenschappen aan sport en recreatie komen in de onderzochte periode in het geheel niet voor in de cijfers van het CBF. Contact met NOC*NSF leerde dat nalatenschappen voor sportverenigingen en bonden inderdaad niet of nauwelijks voorkomen. Dit kan samenhangen met het feit dat veel sportclubs geen ANBI zijn. Bij sportclubs zal dat vaak niet het geval zijn, waardoor over nalatenschappen het derdentarief verschuldigd was. De sector kerk en levensbeschouwing is buiten de figuur gelaten, omdat de cijfers hiervoor sterk onderschat zijn. Uit contacten met de kerken is bekend dat er wel grote bedragen uit nalatenschappen beschikbaar komen voor kerken en congregaties. Binnen de kleine groep instellingen die bij het CBF cijfers aanlevert, zien we in tabel 2.4 overigens een stijging van 3,5 miljoen in 2009 naar 6,5 miljoen in De inkomsten uit nalatenschappen voor cultuur zijn vertekend doordat het Prins Bernhard Cultuurfonds in ontving en daarnaast voor de Fondsen op Naam 3,6 miljoen, waardoor het totaal aan nalatenschappen ontvangen in de sector cultuur van 2,7 miljoen naar 6,3 miljoen zou stijgen. Deze extra bron is in voorgaande jaren niet separaat onderzocht, om die reden is in de tabel toch 2,7 miljoen opgenomen Centraal Bureau voor de Statistiek Cijfers van het CBS maken duidelijk dat de totale waarde van nalatenschappen in de periode sterk is gestegen (zie tabel 2.5). Recentere cijfers zijn helaas niet beschikbaar. Tabel 2.5 Totale waarde van nalatenschappen en verkrijgingen waarover aangifte erfbelasting is gedaan, Totale waarde nalatenschappen (in miljoenen euro s) Waarvoor geen aangifte Deel waarvoor geen aangifte 8% 14% 16% 17% 22% 25% Bron: CBS StatLine Een deel van deze nalatenschappen komt bij ANBI s terecht. We kunnen geen uitspraken doen over het exacte aandeel van de waarde van nalatenschappen die door ANBI s verkregen worden, helaas onbekend is in welk deel van de gevallen aangifte wordt gedaan. Volgens de cijfers van het CBS over de nalatenschappen waarover aangifte wordt gedaan, werd in ongeveer 3,8% van de gevallen een ANBI begunstigd. In 2005 ging het om instellingen (zie tabel 2.6). Het flink lagere cijfer in 2006 van ontvangende instellingen is waarschijnlijk een gevolg van het feit dat het aantal instellingen dat aangifte deed is gedaald omdat ANBI s geen erfbelasting meer hoefden te betalen over inkomsten HOOFDSTUK 2 77 CH_02.indd 77 3/31/15 12:13:13 PM

8 uit nalatenschappen. Ongeveer 4% van de totale waarde van nalatenschappen ging naar ANBI s. De gemiddelde waarde van nalatenschappen aan ANBI s was in 2008 hoger dan in de andere jaren. Hierdoor was dit een goed jaar voor goededoelenorganisaties. De piek in 2008 zien we niet alleen in de cijfers van het CBS, maar ook in de cijfers van het CBF. Tabel 2.6 Verkrijgingen uit nalatenschappen door ANBI s waarover aangifte erfbelasting is gedaan, a b 2010 c 2011 c 2012 Aantal instellingen Gemiddelde waarde (in duizenden euro s) Bedrag waarover aangifte (in miljoenen euro s) a Vermeld in Claessen (2009). b Voorlopige cijfers. c Schatting o.b.v. groei Noot: Het CBS past voor eerdere jaren de cijfers soms aan. In de nieuwere editie van Geven in Nederland worden de meest recente gegevens gehanteerd, daardoor kunnen deze afwijken van totaalbedragen in eerdere edities. Bron: CBS StatLine 2.4 Ontwikkelingen ten aanzien van nalatenschappen Hoe de inkomsten uit nalatenschappen zich de komende jaren zullen ontwikkelen, hangt af van de ontwikkeling van de vermogenspositie van Nederlandse particulieren, de sterfte en de opname van goededoelenorganisaties in testamenten. Economen van het Social Welfare Research Institute in Boston, die hebben uitgerekend welk bedrag de komende decennia in de Verenigde Staten zal vrijkomen aan vermogensoverdracht tussen generaties, zijn uitgekomen op een laagste schatting van $ miljard. De hoogste schatting is $ miljard (Havens & Schervish, 1999, 2003). Valt een dergelijke Golden Age of Philanthropy ook Nederland ten deel? In vorige edities van Geven in Nederland is de verwachting geuit dat verspreiding en verschuiving van het nagelaten vermogen zouden optreden. Verspreiding is een ontwikkeling veroorzaakt door filantropisering van de Nederlandse samenleving. Niet alleen de traditionele ANBI s, maar ook non-profits treden toe tot de markt. Daarnaast wensen donateurs in toenemende mate bij het realiseren van de doelen betrokken te zijn, wat zich onder andere vertaalt in een grotere populariteit van het oprichten van een eigen stichting of een fonds op naam. Dit zou tevens een verschuiving van geven na de dood naar geven bij leven kunnen opleveren. Het is moeilijk deze verwachtingen te toetsen. De gegevens die beschikbaar zijn over nalatenschappen via het CBS zijn in januari 2014 voor 2010 geactualiseerd, maar er zijn geen cijfers over recentere jaren gepubliceerd. Zo goed als mogelijk heeft Bekkers in zijn oratie op basis van de beschikbare cijfers een schatting gemaakt van de gouden eeuw van de filantropie. Volgens deze schatting werd in 2012 een bedrag van zo n 585 miljoen nagelaten aan het algemeen nut (zie tabel 2.7). 78 DEEL A BRONNEN VAN DE BIJDRAGEN CH_02.indd 78 3/31/15 12:13:13 PM

9 Tabel 2.7 Extrapolatie van aantal ANBI s dat nalatenschappen ontvangt en de hoogte van het verkregen bedrag, Gemiddeld bedrag (in duizenden euro s) a Aantal instellingen b Verkregen bedrag (in miljoenen euro s) b a 1982: Vermeld in Claessen (2009); : CBS (2014), Verkrijgingen uit nalatenschappen waarvoor aangifte, 21 januari 2014, 0&D4=a&HDR=G3,T&STB=G2,G1&VW=T; : extrapolatie o.b.v. groei b 1982: Claessen (2009); 2005: CBS (2014); : extrapolatie o.b.v. groei Omdat op basis van demografische trends vrij precies bekend is wat het aantal sterfgevallen in de komende decennia zal zijn, is te berekenen hoeveel nalatenschappen waarschijnlijk ten goede zullen komen aan ANBI s. Op basis van de groei in de waarde van deze nalatenschappen tussen 2005 en 2010 (5% per jaar) en de veronderstelling dat die groei zich zal doorzetten, kan vervolgens de waarde geschat worden van de toekomstige nalatenschappen aan ANBI s. Volgens deze schatting bedraagt het cumulatieve totaalbedrag dat er tegen 2059 zal zijn overgedragen 106 miljard. Figuur 2.3 laat zien dat de groei van de inkomsten uit nalatenschappen in de periode volgens de schatting die voor de extrapolatie gebruikt is (42%) ongeveer gelijk is aan de groei die in dezelfde periode uit de CBF-cijfers naar voren komt (46%). Figuur 2.3 Inkomsten uit nalatenschappen in miljoenen euro s ( ) CBS CBF Bron: Schatting op basis van extrapolatie van cijfers van de Belastingdienst beschikbaar via het CBS en cijfers uit jaarverslagen van fondsenwervende goededoelenorganisaties beschikbaar via het CBF. De geschatte 106 miljard aan overdrachten aan ANBI s in de periode is een enorm bedrag, maar toch is deze schatting nog aan de voorzichtige kant. Figuur 2.3 laat HOOFDSTUK 2 79 CH_02.indd 79 3/31/15 12:13:14 PM

10 zien dat de groei van de inkomsten uit nalatenschappen in de periode volgens de schatting die voor de extrapolatie gebruikt is (37%) ongeveer gelijk is aan de groei die in dezelfde periode uit de CBF-cijfers naar voren komt (46%). 1 Met de methode waarmee de te verwachten inkomsten uit nalatenschappen voor ANBI s zijn geëxtrapoleerd, is de totale waarde van nalatenschappen in de periode op miljard geschat. In de periode werd per jaar gemiddeld zo n 10 miljard nagelaten (zie tabel 2.8). We zien dat de totale waarde van verkrijgingen door rechtspersonen algemeen belang waarover zij aangifte hebben gedaan in die periode van jaar tot jaar fluctueert rond de 3% van de totale waarde van nalatenschappen waarover aangifte wordt gedaan. In de jaren 2006, 2007 en 2009 bedroeg de waarde van deze verkrijgingen gemiddeld 260 miljoen; in 2005 en 2008 waren de bedragen flink hoger met 331 miljoen en 360 miljoen. Van een systematische toe- of afname kunnen we echter niet spreken. Het grootste deel van alle nalatenschappen komt ten goede aan volwassen kinderen, gevolgd door weduwen. Hoewel tabel 2.8 toont dat de totale omvang van nalatenschappen waarover ANBI s aangifte doen niet toegenomen is, zien we in tabel 2.9 dat de gemiddelde waarde van de nalatenschappen wel gestegen is, van in 2005 naar in De cijfers over 2010 zijn nog voorlopig en kunnen vertekend zijn doordat de erfbelasting is veranderd. Maar ook als we dit laatste jaar buiten beschouwing laten, zien we in de periode een stijging van de waarde naar gemiddeld Tabel 2.8 Totale waarde van verkrijgingen uit nalatenschappen waarvoor aangifte erfbelasting is gedaan, in miljoenen euro s, * 2010 Totaal Kinderen van 23 jaar en ouder Weduwen Niet- of verre verwanten Weduwnaars Rechtspersonen algemeen belang Samenwonenden Kinderen jonger dan 23 jaar Kleinkinderen Broers en zussen Ouders Onbekend * Voorlopige cijfers; --- gegevens nog niet bekend. Bron: CBS Statline, &HDR=G3,T&STB=G2,G1&VW=T 1 De CBS-cijfers over 2010 vermelden een gemiddelde waarde van overdrachten van In de extrapolatie is deze uitschieter buiten beschouwing gelaten en is voor 2010 gerekend met een bedrag van DEEL A BRONNEN VAN DE BIJDRAGEN CH_02.indd 80 3/31/15 12:13:14 PM

11 Tabel 2.9 Gemiddelde waarde van verkrijgingen uit nalatenschappen waarvoor aangifte erfbelasting is gedaan, (in duizenden euro s) *2010 Alle verkrijgers Samenwonenden Rechtspersonen algemeen belang Weduwen Weduwnaars Kinderen van 23 jaar en ouder Kinderen jonger dan 23 jaar Ouders Kleinkinderen Niet- of verre verwanten Broers en zussen Onbekend * Voorlopige cijfers; --- gegevens nog niet bekend. Bron: CBS StatLine, a&hdr=g3,t&stb=g2,g1&vw=t In figuur 2.4 zijn de categorieën uit tabellen 2.8 en 2.9 breder gedefinieerd om een globaler beeld te krijgen van de trends in de waarde van nalatenschappen voor ontvangers. Vooral de waarde van nalatenschappen waarvan kinderen aangifte hebben gedaan is gestegen. In de andere categorieën zien we weinig veranderingen. De waarde van nalatenschappen aan ANBI s is ten opzichte van andere verkrijgers niet systematisch veranderd. Aan de cijfers over 2010 kunnen helaas geen sterke conclusies verbonden worden, omdat zij nog voorlopig zijn. Figuur 2.4 Verkrijgingen uit nalatenschappen waarvoor aangifte erfbelasting is gedaan, door vijf categorieën ontvangers in miljoenen euro s, Rechtspersonen algemeen belang Niet of verre verwanten Directe verwanten Partners Kinderen * * Voorlopige cijfers. Bron: CBS StatLine, eigen berekening HOOFDSTUK 2 81 CH_02.indd 81 3/31/15 12:13:16 PM

12 2.4.1 Achtergronden van nalatenschappen Over de achtergrondkenmerken van erflaters is in Nederland weinig bekend. Wetenschappelijk onderzoek over dit onderwerp is vrijwel uitsluitend afkomstig uit de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Australië. Op basis van gegevens uit 1992 maakten Chang, Okunade en Kumar een profiel van potentiële erflaters in de Verenigde Staten. Wiepking voerde in samenwerking met onderzoekers van de Queensland University of Technology in Brisbane vergelijkbaar onderzoek uit in Australië (Wiepking, Madden & McDonald, 2010; Wiepking, Scaife & McDonald, 2012). Het enige onderzoek over de achtergrondkenmerken van erflaters in Nederland is dat van Sikkel en Schoenmakers (2012), dat is uitgevoerd in opdracht van KWF Kankerbestrijding. Uit al deze studies blijkt dat de belangrijkste factor voor het nalaten aan goededoelenorganisaties het niet hebben van kinderen is. Een overweldigende meerderheid van de nalatenschappen aan goededoelenorganisaties is afkomstig van kinderloze erflaters. Dit resultaat kan begrepen worden aan de hand van een biologisch-evolutionair perspectief op altruïsme. Vanuit dit perspectief zijn nalatenschappen te begrijpen als investeringen in het eigen nageslacht. Daaruit volgt de voorspelling dat erflaters in eerste instantie aan hun eigen nazaten zullen nalaten. Als de erflater geen eigen kinderen heeft, dan zal hij aan familieleden nalaten in volgorde van genetische overeenkomst. Alleen in bijzondere gevallen zullen erflaters met kinderen aan goededoelenorganisaties nalaten. Het biologisch-evolutionaire perspectief kan verklaren waarom een overweldigende meerderheid van Nederlanders niets nalaat aan algemeen nut beogende instellingen en waarom de nalatenschappen die ANBI s ontvangen merendeels van kinderloze erflaters afkomstig zijn. Volgens deze theorie neemt de kans op een nalatenschap aan goededoelenorganisaties toe wanneer de kinderen bij leven van de erflater al meer welvarend zijn. Bij goededoelenorganisaties zijn ook gevallen bekend van nalatenschappen afkomstig van erflaters die in onmin zijn geraakt met familieleden. Grofweg dezelfde factoren die samenhangen met het geven bij leven, bepalen de intentie tot het nalaten aan een goed doel. In het Verenigd Koninkrijk heeft het recente experiment van het Behavioral Insights Team aangetoond dat het geven van sociale informatie over het gedrag van andere nalaters het bedrag dat aan goededoelenorganisaties wordt nagelaten sterk kan verhogen (Sanders & Smith, 2014). VFI, brancheorganisatie van goede doelen, biedt fondsenwervende goededoelenorganisaties een filter aan dat in hun database van donateurs degenen identificeert van wie het waarschijnlijk is dat ze de organisaties iets zullen willen nalaten. Dit stelt fondsenwervers in staat om donateurs te benaderen met gerichte informatie over de mogelijkheden om aan goede doelen na te laten. Wellicht kan zo n benadering de kans op een nalatenschap verhogen. In de komende jaren zal duidelijk worden of dit inderdaad het geval is. Betrokkenheid bij een goededoelenorganisatie bij leven is geen noodzakelijke voorwaarde voor het nalaten aan die organisatie. Goededoelenorganisaties ontvangen soms erfenissen van mensen die niet eerder bij hen bekend waren als donateurs Toekomstige nalatenschappen in Nederland In de enquête onder vermogende Nederlanders met een vrij beschikbaar vermogen van meer dan hebben we gevraagd of respondenten een testament hebben en of ze 82 DEEL A BRONNEN VAN DE BIJDRAGEN CH_02.indd 82 3/31/15 12:13:16 PM

13 daarin geld nalaten aan een goed doel. In tabel 2.10 zijn de resultaten hiervan weergegeven. Eén op de negen respondenten in het onderzoek zegt geld na te laten aan een goed doel, 15% heeft geen testament en driekwart heeft geen ANBI opgenomen in het testament of laat aan de ANBI geen geld, maar goederen na. Een kruising van deze gegevens met het geefgedrag in 2013 laat zien dat mensen die geld willen nalaten aan goededoelenorganisaties ook bij leven al relatief veel geven. De gemiddelde jaarlijkse giften die deze groep doet zijn flink hoger dan die van de huishoudens die geen geld nalaten. Van de huishoudens die zeggen geld aan een goed doel te willen nalaten, geeft 69% meer dan en van de huishoudens die ontkennend geantwoord hebben geeft slechts 50% meer dan Dat wil niet zeggen dat de groep die geen geld nalaat bij leven het goede doel links laat liggen. Vrijwel alle huishoudens (98%) in deze groep geven in de loop van een jaar geld aan goededoelenorganisaties. Die betrokkenheid kan de basis vormen voor een nalatenschap. Tabel 2.10 Geefgedrag bij leven en beslissingen over nalatenschappen aan goededoelenorganisaties N % Geeft aan goede doelen Geeft meer dan Heeft geen testament % 98% 35% Laat geen geld na aan een goed doel Laat wel geld na aan een goed doel % 98% 50% % 100% 69% Totale giften (gewinsoriseerd) Uit tabel 2.11 blijkt dat de huishoudens die besloten hebben geld aan een goed doel na te laten gemiddeld een groter vermogen bezitten en een hoger inkomen verdienen dan de huishoudens die geen geld willen nalaten aan een goed doel. Ook blijkt dat het vermogen in de eerste groep iets vaker uit het eigen bedrijf afkomstig is. De hoogte van het vermogen, het inkomen en het eigen bedrijf als herkomst van vermogen zijn belangrijke factoren voor het geefgedrag bij leven. De resultaten betekenen daarom dat goededoelenorganisaties er inderdaad van kunnen uitgaan dat er een flinke vermogensoverdracht via nalatenschappen zal plaatsvinden in de komende decennia. Tabel 2.11 laat ook zien dat van de kinderloze respondenten 35% geld nalaat aan een goed doel, tegenover 8% van de respondenten die wel kinderen hebben. Anders dan de theorie doet verwachten, heeft de groep die kinderen heeft en besloten heeft om geld aan een goed doel na te laten vaker financieel afhankelijke kinderen. Ook schat deze groep de financiële situatie in het komende jaar minder positief in dan de groep die geen geld aan goede doelen nalaat. De vermogende Nederlanders die geen testament hebben, vormen een belangrijke doelgroep voor goededoelenorganisaties. Zij zijn niet alleen jonger dan de Nederlanders die wel een testament hebben, maar bezitten ook grotere vermogens en verdienen hogere inkomens dan de huishoudens die geen goed doel in hun testament hebben opgenomen. Zij zijn drie keer zo vaak kinderloos dan degenen die wel een testament hebben maar er geen goed doel in hebben opgenomen. Degenen die in deze groep wel kinderen hebben, hoeven hen minder vaak financieel te ondersteunen. HOOFDSTUK 2 83 CH_02.indd 83 3/31/15 12:13:16 PM

14 Tabel 2.11 Vermogen en inkomen nalatenschappen aan goededoelenorganisaties Vermogen Inkomen Vermogen uit eigen bedrijf Geen kinderen Kinderen onafhankelijk Heeft geen testament % 18% 48% 13% Laat geen geld na aan % 6% 64% 11% een goed doel Laat wel geld na aan een goed doel % 35% 58% 7% Financiële situatie wordt beter In tabel 2.12 zien we dat vermogende erflaters aan goededoelenorganisaties een positievere houding hebben ten opzichte van goededoelenorganisaties dan vermogende Nederlanders die geen geld aan een goed doel nalaten. Erflaters vinden vaker dat mensen 1% of meer van hun inkomen aan goede doelen zouden moeten geven en dat het bezit van vermogen een speciale verantwoordelijkheid voor de samenleving met zich meebrengt. Ook hebben zij meer vertrouwen in goededoelenorganisaties en verwachten zij vaker het komende jaar meer te gaan geven dan het afgelopen jaar. De houding ten opzichte van goededoelenorganisaties in de groep die geen testament heeft, verschilt niet veel van de houding in de groep die wel een testament heeft maar geen geld nalaat aan het goede doel, met één belangrijk verschil: het vertrouwen in goede doelen. Dat is aanmerkelijk hoger onder degenen die geen testament hebben. Tabel 2.12 Houding ten opzichte van geven bij leven en beslissingen over nalatenschappen aan goededoelenorganisaties 1%-norm Verantwoordelijkheid Vertrouwen in goede doelen Heeft geen testament 56% 59% 60% 4% Laat geen geld na aan 54% 61% 43% 5% een goed doel Laat wel geld na aan een goed doel 81% 79% 53% 7% Gaat komend jaar meer geven Gevraagd is of de respondent ooit met een financieel adviseur of notaris over zijn geefgedrag aan goede doelen heeft gesproken. Van de respondenten die een goed doel in hun testament hebben opgenomen, zegt de helft dat dit het geval is en verwacht een derde dit het komende jaar te zullen doen. Deze uitkomst is opmerkelijk aangezien een notaris zijn cliënt bij het opmaken van een testament moet belehren. Dit houdt in dat hij zijn cliënt zo goed mogelijk over het testament adviseert en de gevolgen daarvan bespreekt. Dat goede doelen daarbij buiten beschouwing blijven, is onwaarschijnlijk. Het is uiteraard mogelijk dat de respondenten de vraag negatief beantwoorden omdat zij geen specifiek adviesgesprek over goede doelen hebben gehad. De groep die geen testament heeft, doet het minst vaak een beroep op (financiële) adviseurs. 84 DEEL A BRONNEN VAN DE BIJDRAGEN CH_02.indd 84 3/31/15 12:13:16 PM

15 Tabel 2.13 Financieel advies en nalatenschappen aan goededoelenorganisaties Ooit adviseur gesproken Gaat adviseur spreken Gebruikt giftenaftrek Hoogte aftrek Heeft geen testament 15% 14% 28%.888 Laat geen geld na aan een goed doel 24% 18% 37% Laat wel geld na aan een goed doel 53% 32% 55% Conclusie De totale waarde van nalatenschappen aan goededoelenorganisaties in Nederland bedraagt in 2013 minstens 265 miljoen en ligt waarschijnlijk eerder in de buurt van de 585 miljoen. Een volledig zicht op de omvang en de bestemming van nalatenschappen ontbreekt. Op basis van de ontwikkelingen in de hoogte van nalatenschappen in de periode en de toename van de sterfte in de komende decennia valt een verdere groei te verwachten. Gegevens van vermogende Nederlanders over de bestemming van geld in hun testamenten ondersteunen deze verwachting. Het profiel van de toekomstige erflaters komt op hoofdlijnen overeen met dat van de levende grote gever, met minstens één verschil: vermogende Nederlanders die geen kinderen hebben, blijken veel vaker geld aan een goed doel na te laten (35%) dan vermogende Nederlanders die wel kinderen hebben. Uit de gegevens van het onderzoek onder vermogende Nederlanders wordt helaas niet duidelijk hoe zij nadenken en beslissen over erfenissen aan goededoelenorganisaties. Hiervoor is nader onderzoek noodzakelijk. Literatuur CBF (2012). Financiële resultaten en trends van goededoelenorganisaties in Nederland. Verslag Fondsenwerving Amsterdam: Centraal Bureau Fondsenwerving. Chang, C.F., A.A. Okunade & N. Kumar (1999). Motives behind charitable bequests. In: Journal of Nonprofit & Public Sector Marketing, 6 (4), Claessen, J. (2008). Overledenen laten 10 miljard euro na. In: CBS Webmagazine, 6 oktober Claessen, J. (2009). Statistiek personele vermogensoverdrachten. Presentatie bij Instituut Fondsenwerving. Verkregen op 20 februari 2015 via Havens, J.J. & P.G. Schervish (1999). Millionaires and the millennium. New estimates of the forthcoming wealth transfer and the prospects for a Golden Age of Philanthropy. Boston: Social Welfare Research Institute. Havens, J.J. & P.G. Schervish (2003). Why the $41 trillion wealth transfer estimate is still valid. A review of challenges and questions. In: Journal of Gift Planning, 7 (1), en Kwast, P. van der (2014). Goede doelen steken energie in het binnenhalen van erfenissen. In: Financieel Dagblad, 6 december Regt, A. de (1993). Geld en gezin. Amsterdam: Boom. HOOFDSTUK 2 85 CH_02.indd 85 3/31/15 12:13:16 PM

16 Sanders, M. & S. Smith (2014). A warm glow in the after life? The determinants of charitable bequests. Bristol: Centre for Market and Public Organisation Working Paper No. 14/326. Verkregen op 10 maart 2015 via cmpo/migrated/documents/wp326.pdf Sargeant, A. & J. Shang (2011). Bequest giving. Revisiting donor motivation with dimensional qualitative research. In: Psychology & Marketing, 28 (10), Sikkel, D. & E. Schoenmakers (2012). Bequests to health-related charitable organisations. A structural model. In: International Journal of Nonprofit and Voluntary Sector Marketing, 17 (3), Wiepking, P., K. Madden & K. McDonald (2010). Leaving a legacy. Bequest giving in Australia. In: Australian Marketing Journal, 18, Wiepking, P., W. Scaife & K. McDonald (2012). Motives and barriers to bequest giving. In: Journal of Consumer Behaviour, 11, DEEL A BRONNEN VAN DE BIJDRAGEN CH_02.indd 86 3/31/15 12:13:16 PM