Can Putin make Russia great again?

Transcriptie

1 Verslag nascholingsconferentie Can Putin make Russia great again? Dinsdag 26 september 2017 Nieuwe Buitensociëteit, Zwolle Op 26 september organiseerde de Atlantische Commissie in samenwerking met de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden en de Christelijke Hogeschool Windesheim een nascholingsconferentie met als kernvraagstuk Can Putin make Russia great again?. De conferentie werd bijgewoond door 120 docenten en studenten in opleiding tot docent. Om uur opende Hans Luyendijk, voorzitter van de Atlantische Onderwijscommissie, de conferentie. Na een korte introductie waarin hij het hoofdthema van de conferentie aansneed, gaf hij het woord aan Hans Oversloot, universitair docent Politieke Theorieën en hun Geschiedenis aan de Universiteit Leiden en Ruslanddeskundige. Oversloot begon zijn verhaal met het aan de macht komen van Michail Gorbatsjov. Deze wilde de falende economie van de Sovjet-Unie redden door deze sterk te hervormen. Hoewel dit in eerste instantie goed leek te gaan de economie van de Sovjet-Unie trok aan viel de grootmacht na vijf jaar alsnog uit elkaar. Hoe kon dit gebeuren? Volgens Oversloot is de werkelijke reden voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie het doorvoeren van Gorbatsjovs plannen voor economische innovatie en maatschappelijke vernieuwing. De inwoners beschikte niet meer over de capaciteiten om met deze plannen mee te gaan. Door de introductie van Glasnost, het geven van een stem aan het gewone volk, kwam Gorbatsjov in contact met zijn burgers. Tegelijkertijd grepen de deelrepublieken hun nieuwe vrijheid aan om zich los te weken van het centrale gezag. Tijdens deze periode van politieke en economische onrust vond er in 1991 een staatsgreep plaats, waardoor de Sovjet-Unie uit elkaar viel en de deelrepubliek Rusland, geplaagd door interne onrust, achterbleef. In het nieuwe Rusland greep Boris Jeltsin de macht en hij begon direct de economie te hervormen. Veel staatsbedrijven en industrieën werden in rap tempo geprivatiseerd. Als gevolg hiervan klapte de Russische economie echter compleet in elkaar en ging de levensstandaard voor de gewone Rus sterk achteruit. Om toch de steun van het volk te behouden, had Jeltsin veel geld nodig. De staat was echter failliet, waardoor hij steun zocht 1

2 bij de net geprivatiseerde banken. Zo ontstond er een nieuwe elite, de oligarchen, die veel van de oude staatsbedrijven in handen had. De economische en maatschappelijke situatie werd volgens Oversloot echter niet beter, en eind jaren 90 werd Vladimir Poetin, hoofd van de geheime dienst FSB (de belangrijkste opvolger van de KGB), naar voren geschoven als nieuwe premier onder Jeltsin. Poetin had Jeltsin eerder geholpen om zijn politieke tegenstanders bij het openbaar ministerie van Rusland weg te werken. Poetin profileerde zich direct als sterke man: na de aanslagen in Moskou en Gdansk trad hij, en niet Jeltsin, op voor de camera s. In 1999 stapte Jeltsin plotseling vroegtijdig op als president en werd Poetin waarnemend president. Daarmee werd Poetin, aldus Oversloot, in één klap de machtigste man van Rusland: hij was zowel baas van het staatsapparaat als van het parlement. Dit stelde hem in staat om bij de verkiezingen die zes maanden later plaats vonden met overmacht gekozen te worden als president van Rusland. Hierna was het de beurt aan, Wierd Duk, journalist en oud-correspondent in Rusland. Duk wilde het publiek in de zaal graag een beter beeld van Poetin schetsen: wat zijn Poetins ambities, beweegredenen en ideeën voor de regio en hoe beïnvloeden deze hoe hij naar het Westen kijkt? De westerse media geeft namelijk niet altijd een goed beeld van Poetin weer, aldus Duk. Poetin verscheen op het politieke toneel toen het heel slecht ging met Rusland: het land had al zijn aanzien en macht verloren, en Poetin wilde van Rusland weer de machtige natie maken die het ooit was of in ieder geval behoorde te zijn. Hierbij liet Poetin zich inspireren door grote nationalistische filosofen uit de twintigste eeuw, maar ook door Euraziatische denkers van nu. Zo behoorde Aleksandr Doegin, die bekend staat om zijn extreem antiwesterse denkbeelden, lange tijd tot de intimi van Poetin en is diezelfde Poetin een groot fan van bijvoorbeeld Ivan Iljin, die schreef over het gebrek aan zelfrespect in Rusland en pleitte voor een totalitaire democratie in Rusland. Poetin is geobsedeerd door de Russische identiteit, wat deze is en hoe die vorm wordt gegeven. Volgens Poetin is de identiteit gebaseerd op het Orthodoxe geloof, patriotisme, collectivisme en trouw aan de staat. Door deze waarden is Rusland cultureel superieur, niet alleen in de regio, maar ook in de wereld. Volgens Duk valt aan de hand van deze ideeën ook het handelen van Poetin te verklaren: hij neemt geen roekeloze risico s, maar handelt naar zijn eigen belang. De inval in de Krim, de oorlog met Georgië en het conflict met Oekraïne zijn hier allemaal voorbeelden van. Duk vertelde dat Poetin in zijn eigen, op de Russische waarden en historie gebaseerde, werkelijkheid opereert. Deze werkelijkheid verschilt van de onze, maar is voor Poetin niet minder waar. Dit verklaart waarom er zoveel onbegrip tussen het Westen en Poetin is. We 2

3 moeten ons volgens Duk dan ook eerder zorgen maken over de kwade bedoelingen van bijvoorbeeld de radicale islam dan over Poetin. Na de eerste twee sprekers was er tijd voor een vragenronde, waarbij onder andere de rol van Rusland op het Aziatisch continent werd besproken. Vooral de relatie tussen Rusland en Japan kwam aan bod. Daarnaast werd aan Duk gevraagd hoe reëel de kans op een invasie van Rusland in de Baltische staten is. Dit is volgens Duk onwaarschijnlijk, omdat Poetin weet dat deze landen door de NAVO worden beschermd als lidstaten van die organisatie. Poetin zal eerder proberen Oekraïne of wellicht de Balkan verder te destabiliseren. Na een korte pauze werd de conferentie hervat met de lezing van Tony van der Togt, Senior Research Fellow bij het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael. Van der Togt sprak over de hybride oorlogsstrategie van het Kremlin, en meer in het bijzonder Russische desinformatiecampagnes, cyberaanvallen en andere destabilisatietactieken ten aanzien van het Westen. Hij maakte onderscheid tussen twee vormen van hybride oorlogvoering. Deze kan door de Russen worden toegepast als voorbereiding op een militair conflict of om bepaalde westerse organisaties of burgers te beïnvloeden. Als voorbeeld van het eerste noemde Van der Togt de manier van militair optreden van Valery Gersimov, hoofd van de generale staf van het Russische leger. Onder zijn leiderschap verspreidden de Russen aan de vooravond van het conflict in Oekraïne valse informatie om het militaire apparaat van Oekraïne en de Europese pers te ondermijnen. Als voorbeeld van de tweede vorm van hybride oorlogvoering noemde Van der Togt de continue informatieoorlog die de Russen voeren met het Westen, vooral bij de verkiezingen in de VS en Frankrijk. Vervolgens ging Van der Togt in op het belang van nieuwe nationalistische narratives die door de Russen worden toegepast bij propaganda en publieksdiplomatie. Ter verduidelijking gaf Van der Togt het voorbeeld van de Russische nationale identiteit en de Russkiy Mir. Dit laatste is een initiatief van de Russische overheid om de Russische taal en christelijke waarden te bevorderen en daarmee ook de Russische nationale identiteit. Veel van deze waarden staan haaks op westerse waarden. Op deze manier poogt Rusland een duidelijk Russische narratief te ontwikkelen, naast het Europese, dat zowel defensief als offensief kan worden gebruikt. Defensief in de zin dat het Russische volk wordt afgeschermd van westerse waarden als democratie. Offensief in de zin dat een duidelijk Russisch narratief het Europese narratief kan ondermijnen en twijfel kan zaaien bij de besluitvorming binnen de EU en NAVO. Van der Togt vervolgde zijn betoog met de bespreking van Russische cyberstrategieën, hackers en fake news. Zo bestaat de cyberstrategie van de Russen voornamelijk uit het 3

4 verspreiden van fake news, hetgeen onder andere gebeurde bij de berichtgeving over de MH17-ramp. Tegen deze cyberstrategie bestaat nog geen effectieve contrastrategie en daarom benadrukte Van der Togt het belang van internationale samenwerking op dit gebied.. Hierna gaf Hans Luyendijk het woord aan Laura Starink, voormalig Ruslandcorrespondent voor NRC Handelsblad en momenteel zelfstandig publicist en medeoprichter van het online kennisplatform RaamopRusland. Starink ging in haar betoog in op de huidige situatie op de Krim en het conflict in Oost- Oekraïne. Met betrekking tot te huidige situatie in Oekraïne, is er volgens Starink weinig reden tot optimisme. Tussen 2014 en 2017 kwamen in totaal burgers en militairen om. De Russen ontkennen echter dat er sprake is van een invasie. Dit blijkt alleen al uit het feit dat er geen data beschikbaar zijn over gevallen Russische militairen. Volgens Starink zijn die er wel degelijk, maar worden de lijken van de Russische soldaten weer terug gesmokkeld naar Rusland. Op deze manier wordt de illusie gewekt dat er in Oekraïne sprake is van een intern conflict, terwijl vele Oekraïners spreken van een buitenlandse agressor. De strijd in Oekraïne moet volgens Starink niet worden gezien als een frozen conflict, maar evenmin is er sprake van een full fledged war. Dat risico willen de Russen en de partners van Oekraïne, de Verenigde Staten en de EU-landen, niet nemen. Vervolgens besprak Starink enkele van haar ervaringen tijdens haar verblijf in Oekraïne in 2014, kort voor de bezetting van de Krim door de Russen. Op 1 maart 2014 nam Poetin een resolutie aan om Russische troepen te kunnen inzetten in Oekraïne om daar de politieke situatie te verbeteren. Dit begin van de bezetting van de Krim is terug te horen op een telefoontap, waarin een lokale Russische actievoerder wordt opgedragen om het volk te verzamelen en een soort van revolutie te ontketenen. Het leek wel de Russische revolutie, vertelde een ooggetuige aan Starink. Om het conflict in Oekraïne beter te begrijpen moet men volgens Starink ook weten dat er naast een buitenlandse agressor ook wel degelijk sprake was van een lokale voedingsbodem. Met name het op Rusland georiënteerde Oosten van Oekraïne heeft traditioneel een aversie tegen Europa. Telkens werd er echter de illusie gewekt dat er sprake was van een grote volksopstand. Zo werd Russische commando s opgedragen een bepaalde post te bezetten en daar vervolgens autobanden neer te leggen: een teken van georganiseerd verzet. Die volksopstand was echter totaal niet georganiseerd, zo vertelde Starink. Een Oekraïner vertelde haar dat hem altijd was geleerd dat de vijand uit het Westen zou komen. Toen de Russen uit het Oosten kwamen, voelde hij zich verraden. Andersom wisten veel Russische soldaten niet wat ze deden in Oekraïne. 4

5 Starink vertelde dat veel mensen de hoop koesterden, dat er met de verkiezing van Donald Trump in de Verenigde Staten een einde zou komen aan het slepende conflict in Oekraïne, maar dat is niet het geval. Niet alleen is dit voor Trump een gemiste kans, maar eveneens voor Poetin, zo stelt Starink. De oorlog in Oekraïne is een impopulaire oorlog die Poetin op veel buitenlandse kritiek is komen te staan en bovendien is het een onoplosbaar conflict geworden, aldus Starink. Na deze twee sprekers was er de gelegenheid om vragen te stellen. Van der Togt werd de vraag gesteld of de inzet van fake news door de Russen moet worden gezien als een aanvalsof verdedigingsmechanisme. Van der Togt antwoordde dat het vooral het laatste is. Alles wat Rusland niet zint probeert het op deze manier zoveel mogelijk uit te bannen, aldus Van der Togt. Hij zette echter vraagtekens bij de werking van dit mechanisme. Volgens hem laten onderzoeken zien dat fake news maar een marginale werking heeft. Een andere deelnemer wilde graag dat de sprekers antwoord gaven op de hoofdvraag van de conferentie: Can Putin make Russia great again? Starink vertolkte de duidelijke nee-stem en stelde dat Poetins beleid ten aanzien van de Krim heeft gefaald. Sommige Russen geven dat zelf ook toe. Van der Togt deelde de mening van Starink, maar voegde daar nog het economische aspect aan toe. Volgens van der Togt kan Rusland alleen nog groot worden als het moderniseert en een relatie opbouwt met de voormalige Sovjetlanden die niet gebaseerd is op een vazalstructuur. Oversloot vertolkte een voorzichtige ja -stem. Hij stelde dat vanuit de optiek van de Russen, Amerika niet heeft gewonnen. Op een zeker niveau heeft Poetin Rusland dus wel groter gemaakt. Wierd Duk tenslotte beantwoordde de vraag duidelijk met ja. Hij wees onder meer op een ander economisch aspect van het Russische buitenlands beleid: het contact met de BRIC-landen dat Rusland toegang geeft tot meerdere markten naast de Europese. Ruben Barink en Niels Rood 5