De wijk- en stakeholderbenadering. De energie van...

Transcriptie

1 De wijk- en stakeholderbenadering De energie van... 1

2 Concept en samenstelling: Renée Zijlstra & Josja Veraart (Royal HaskoningDHV) Vormgeving: Jolanda van den Tillart (Royal HaskoningDHV) Foto s en illustraties: EneHarry ( Royal HaskoningDHV en Albo Helm ( Alles uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt zonder toestemming. Een referentie naar dit rapport wordt op prijs gesteld. December Het programma GEN wordt mede mogelijk gemaakt door het Ministerie van BZK.

3 DE WIJK- EN STAKE- HOLDERBENADERING DE ENERGIE VAN... Inhoud 1. De wijk- en stakeholderbenadering 5 2. De start De bouwstenen De beweging 25

4 De koplopers van GEN Tien koploperbedrijven hebben zich verenigd in de Coöperatie GEN (Gebieden Energie Neutraal). Deze bedrijven zijn: Alliander, Koninklijke BAM Groep, Cofely GFD Suez, ENECO, Eversheds Faasen, KPMG, Rabobank, Royal HaskoningDHV, TNO en United Energy Works. Samen bewijzen deze partijen dat het nu al haalbaar is om energieneutrale gebieden te realiseren. Zij bundelen al hun kennis, ervaring en creativiteit om de trendbreuk die hiervoor nodig is te forceren. GEN richt zich op kennisontwikkeling in de praktijk met stakeholders. GEN levert kennis die klaar is voor gebruik en getoetst in de praktijk. GEN richt zich op twee concrete deelprojecten: nieuwbouw en bestaande bouw. Project Locatie Valkenburg (PLV) Voor nieuwbouw is gekozen voor Project Locatie Valkenburg. In Project Locatie Valkenburg (PLV) werken de gemeente Katwijk en het Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf (RVOB) samen om het voormalige militair vliegveld Valkenburg te ontwikkelen tot één van de meest aantrekkelijke internationaal georiënteerde woon-, recreatie- en werklocaties in de Randstad. Voor de ontwikkeling van het Wassenaarse gedeelte vindt overleg plaats met de gemeente Wassenaar. Het RVOB is geïnteresseerd in energieneutraliteit op gebiedsniveau tegen de laagste woonlasten en daarmee in samenwerking met GEN. GEN heeft in nauwe samenwerking met PLV een routekaart en een werkplan geleverd met een zo concreet mogelijke beschrijving van de stappen die PLV moet zetten voor daadwerkelijke realisatie en later het gebruik en beheer van het gebied. Op donderdag 11 juli 2013 heeft de gemeenteraad van Katwijk het Masterplan Locatie Valkenburg vastgesteld met daarin een aanzienlijke bijdrage van GEN. Het voormalig vliegveld zal worden ontwikkeld tot een energieneutraal woon-, werk- en recreatiegebied met veel groen. Kerschoten Energieneutraal (KEN) Voor bestaande bouw is gekozen voor de wijk Kerschoten in Apeldoorn. GEN is samen met de gemeente Apeldoorn, drie woningbouwcorporaties, de lokale energiecoöperatie dea en een samenwerkingsverband van lokale ondernemers (Stichting Voorop in Duurzaamheid, AVID) aan de slag gegaan met de verduurzaming van Kerschoten, ondersteund door de twee wijkraden in het gebied. De samenwerking tussen GEN en de Apeldoornse partijen heeft de naam KEN Kerschoten Energieneutraal gekregen. Samen hebben zij nieuwe kennis en nieuwe inzichten ontwikkeld en getoetst in de praktijk. Het resultaat van het werk van KEN in 2012 en 2013 is in de eerste plaats een zichtbare beweging van mensen en organisaties, die samen verder willen werken aan de totstandkoming van een energieneutraal Kerschoten. Samen hebben de partners van KEN een KEN Ontwikkelplan gemaakt. Het plan schetst hoe de transformatie c.q. gebiedsontwikkeling van Kerschoten met energieneutraliteit als katalysator plaats zal kunnen vinden. Op hoofdlijnen bevat het een gefaseerde Routekaart met een uitgewerkt technisch-financieel energieconcept voor een energieneutraal Kerschoten in 2030 en een Bewegingsplan met bijbehorende, lopende en geplande projecten en activiteiten van de partners en stakeholders. 4

5 1. De wijk- en stakeholderbenadering In voorliggende uitgave is de wijk- en stakeholderbenadering toegelicht voor initiatiefnemers die in een gebied, wijk of buurt, bestaande bouw of nieuwbouw aan de slag willen gaan. Het maakt daarbij niet uit of deze initiatiefnemers komen vanuit de gemeente, het bedrijfsleven of bewonerscollectieven. Het is een benadering met als doel mensen en organisaties in beweging te laten komen om hun wens, een energieneutraal gebied, te verwezenlijken. Vandaar de subtitel De energie van. De benadering is ontwikkeld binnen GEN (Gebieden Energie Neutraal) en is toepasbaar in tal van gebieden. Gebieden Energie Neutraal Onze maatschappij is volop in beweging. We willen duurzamer leven; ook in de gebouwde omgeving. Er kan al veel. We kunnen gebouwen energieneutraal maken, energierekeningen naar nul brengen, windmolens bouwen en gebouwen voorzien van zonnepanelen. Waarom gaat de transitie naar energieneutraal dan zo langzaam? We zien de noodzaak en hebben de technieken. Velen zetten zich in voor vergaande duurzame ambities in de gebouwde omgeving. Losse voorbeeldprojecten lukken, maar een echte schaalsprong in de markt lukt nog niet. Om dat te bereiken is vernieuwing nodig. Bestaande bouw en Nieuwbouw GEN heeft zowel gewerkt aan een energieneutraal nieuwbouwgebied (Project Locatie Valkenburg bij Katwijk) als aan bestaande bouw (Kerschoten in Apeldoorn). Het realiseren van energieneutraliteit in bestaande bouw verschilt met die van nieuwbouw door de aanwezigheid van gebruikers in het gebied. De technische mogelijkheden zijn in de bestaande bouw beperkter en het onderdeel beweging vormt een erg belangrijk onderdeel van de aanpak. Toch is de essentie van de in deze uitgave beschreven wijk- en stakeholderbenadering hetzelfde voor nieuwbouw en bestaande bouw. Namelijk het betrekken en verbinden van stakeholders en het verder brengen van hun initiatieven tot volwaardige en haalbare projecten die bijdragen aan energieneutraliteit. We hebben ervoor gekozen de wijk- en stakeholderbenadering in deze uitgave specifiek te richten op de bestaande bouw, omdat het aantal nieuwbouwgebieden de afgelopen jaren beperkt was en er nauwelijks grootschalige nieuwbouwplannen op stapel staan. Met onze ervaringen opgedaan in Valkenburg zijn we desgevraagd erg goed in staat de wijk- en stakeholderbenadering in aangepaste vorm ook toe te passen op een nieuwbouwlocatie. De koplopers van GEN hebben de overtuiging dat een aanpak op gebiedsniveau die opschaling wel mogelijk maakt. Niet met nieuwe hightech oplossingen, maar met slimmere processen. Welke route en stappen richting energieneutraal ook worden gekozen, elke route staat of valt met participatie van de gebruikers van het gebied. De participatie van al deze mensen en organisaties samen is één van de belangrijkste voorwaarden om een energieneutraal gebied waar te kunnen maken. Daarom is de wijk- en stakeholderbenadering een essentieel onderdeel van deze aanpak op gebiedsniveau. De wijk en stakeholderbenadering draait op en om de energie van de (nieuwe) gebruikers van het gebied zelf (zoals bewoners, bedrijven, winkels, woningbouwcorporaties, maatschappelijke organisaties, investeerders, overheden). De benadering is in voorliggende uitgave toegelicht met voorbeelden uit de eigen praktijk. 5

6 Een aanpak op gebiedsniveau met drie lagen Opzet van de wijk- en stakeholderbenadering De door GEN ontwikkelde en getoetste aanpak op gebiedsniveau bestaat uit verschillende lagen en de daarbij behorende verbindingen. Techniek (Laag 1): het streven en de weg naar energieneutraliteit; Business (Laag 2): op basis van een solide business -case en -model voor iedereen; Beweging (Laag 3): met de participatie van zo veel mogelijk bewoners, gebruikers en eigenaren. Er is gedurende de route naar energieneutraliteit sprake van een continue wisselwerking tussen deze drie lagen of perspectieven. De technisch-financiële mogelijkheden naar energieneutraliteit schijnen door de laag met zakelijk-economische motieven door naar de laag met de participatie en beweging van mensen en organisaties. De eerste twee lagen samen bieden bewoners en gebruikers een uitdagende stip op de horizon. In voorliggende wijken stakeholderbenadering is het perspectief beweging uitgewerkt. De perspectieven business en techniek zijn in andere kennisproducten uitgewerkt (zie kader). Het doel van de wijk- en stakeholderbenadering is om mensen en organisaties in beweging te laten komen om hun wens, een energieneutraal gebied, te verwezenlijken. Essentie van de benadering is dat de energie en de initiatieven zoveel mogelijk uit het gebied zelf komen èn dat de gebruikers van het gebied zelf de slag gaan en samenwerking zoeken met andere stakeholders in of buiten het gebied. Binnen de wijk- en stakeholderbenadering staan de gebruikers van het gebied centraal; immers de transformatie naar een energieneutrale wijk slaagt alleen als de gebruikers van de wijk dat ook zelf willen. In de bestaande bouw moeten zoveel mogelijk particuliere woningeigenaren en gebouweigenaren zoals woningbouwcorporaties, commerciële vastgoedeigenaren, de gemeente en bedrijven mee gaan doen. Zij zijn degenen die de keuze maken om energiemaatregelen te treffen aan hun gebouwen. Daarnaast kan ook een energiebedrijf of een andere partij met bijvoorbeeld een eigen terrein een rol spelen bij het realiseren van collectieve energievoorzieningen. Verder kunnen alle gebruikers in het gebied energiebesparende maatregelen treffen, van huurders tot scholen, kerken en verzorgingstehuizen. 6

7 GEN-producten De aanpak op gebiedsniveau voor bestaande bouw en nieuwbouw is nader beschreven en toegelicht in meerdere GEN producten (zie: Routeplanner Bestaande Bouw en Routeplanner Nieuwbouw. In beide Routeplanners is in beeld gebracht waar belangrijke relaties liggen tussen de drie lagen. De Routeplanners helpen initiatiefnemers van energieneutrale gebieden om goed van start te gaan, de route naar energieneutraal te kunnen bepalen en gedurende de route vast te stellen of nog steeds de goede weg gevolgd wordt. In de Routeplanners zijn ook de verschillende tools op het gebied van business, techniek en beweging voor bestaande bouw en voor nieuwbouw opgenomen die door GEN zijn ontwikkeld. De hier beschreven wijk- en stakeholderbenadering is één van deze tools. BEN op Reis. Deze reisgids is een overzichtelijk en samenvattend verhaal dat zich richt op iedereen die aan de slag wil met een gebiedsgerichte aanpak naar energieneutraliteit in de bestaande bouw. Het positioneert de reis in de nieuwe wereld, helpt initiatiefnemers bij het samenstellen van het reisgezelschap, het plannen van de route en bij alle ontmoetingen. Ook zijn geheime tips en geleerde lessen van andere reisgezelschappen beschreven. KEN Ontwikkelplan. Het KEN Ontwikkelplan schetst hoe de transformatie c.q. gebiedsontwikkeling van Kerschoten met energieneutraliteit als katalysator plaats zal kunnen vinden. Het Ontwikkelplan beschrijft welke route naar energieneutraliteit in Kerschoten het meest aantrekkelijk is en wat iedereen te doen staat. Er liggen business cases die nu of binnenkort haalbaar kunnen zijn. Het plan laat zien welke drempels er nog zijn en hoe iedereen betrokken kan worden. Het allerbelangrijkste is dat zoveel mogelijk mensen mee gaan doen. Specifiek over dit onderdeel gaat de voorliggende wijk- en stakeholderbenadering. 7

8 organiseren bouwen verwachtingen sturen communiceren en bewustwording vergroten successen vieren monitoren energie regisseur kijken en luisteren naar het gebied START BEWEGING ambitie centrale vonk ontmoetingsplek initiatiefnemers organisatiegraad drinkwaterbedrijf bedrijven met groot terrein winkels/winkelcentrum natuurorganisaties met eigen gebied provincie lokale aannemers en installatiebedrijven maatschappelijke organisaties lokale energie coöperatie woningbouwcorporaties waterschap (deel)gemeente 8 scholen bewoners (particulier en huurders) wijkraden bedrijven

9 In beweging komen Leeswijzer Hoe komen deze gebruikers in beweging en gaan ze meedoen? Belangrijk is om ze te inspireren en aan te sluiten bij hun persoonlijke belangen. Enerzijds door gebouweigenaren individueel te benaderen en door met maatwerk aan te sluiten bij hun wensen en behoeftes. Anderzijds door collectieven in en om het gebied te betrekken; denk bijvoorbeeld aan de gemeente, scholen, wijkraad en winkeliersvereniging. Maar ook woningbouwcorporaties of een lokale energiecoöperatie. Een actieve betrokkenheid van collectieven kan veel energie losmaken, individuele mensen inspireren en een beweging creëren en borgen, die weer invloed heeft op individuele beslissingen. Gebouweigenaren worden gestimuleerd door bijvoorbeeld het commitment van overheden of een samenwerkingsverband zoals een wijkraad om ook mee te doen en zelf aan de slag te gaan. Andersom gaan bedrijven, scholen, winkels en corporaties weer meedoen als ze zien dat het onderwerp belangrijk is voor de bewoners van de wijk. Zo kan een beweging ontstaan vanuit enkele individuele initiatieven, die door de juiste stimulans uitgroeit, naar een beweging van een hele wijk of gebied. Dit betekent dat een initiatiefnemer nodig is, die ervoor zorgt dat de beweging in gang wordt gezet, aan de gang blijft en tegelijkertijd groeit. De hierboven genoemde elementen van de wijk en stakeholderbenadering staan in de volgende hoofdstukken toegelicht, voorzien van voorbeelden uit de praktijk. Het van start gaan staat beschreven in hoofdstuk 2, hoofdstuk 3 beschrijft de bouwstenen en hoofdstuk 4 de beweging (wieken). In de teksten is gebruik gemaakt van verschillende kleuren en stijlen: Alles uit de praktijk van Apeldoorn (keuzes, voorbeelden, tips) is weergegeven in oranje. Verwijzingen naar andere GEN producten is weergegeven in blauwe kaders. Toelichtende teksten die nader ingaan op bepaalde punten in de tekst zijn weergegeven in oranje kaders. Al deze elementen van de wijk- en stakeholderbenadering zijn schematisch weergegeven in de figuur op de linker pagina. De wijk- en stakeholderbenadering bestaat uit 3 hoofdonderdelen en omvat: De start; een aantal startpunten om de beweging in gang te zetten; De bouwstenen van de wijk- en stakeholderbenadering, de wijze waarop de beweging groeit; De beweging, verbeeld door de wieken, die gedurende het hele traject blijven draaien en die zorgen voor een continue beweging in het gebied. 9

10 10

11 2. De start Hoewel er op veel plekken individuele initiatieven ondernomen worden rondom duurzame energie, betekent dat nog niet dat vanzelf en overal een gezamenlijke beweging op gang komt naar een energieneutraal gebied. In de praktijk blijkt dat een wijk- of stakeholderbenadering vooral succesvol van start gaat, als er sprake is van een combinatie van 5 succesfactoren: Een duidelijke ambitie Een sterke initiatiefnemer Een hoge organisatiegraad Een ontmoetingsplek Vonken Een sterke initiatiefnemer Om bepaalde duurzaamheids- of energieambities in een gebied te bereiken, moet er iemand opstaan die wil vechten voor een duurzame verbetering van het gebied en die wil fungeren als aanjager en boegbeeld. Dit betekent dat iemand opstaat die deze rol op zich wil nemen en die het proces initieert. Dit kan een persoon zijn zoals een wethouder, burgemeester, dijkgraaf of een directeur van een woningbouwcorporatie, van een energiecoöperatie of van een projectontwikkelaar of een bewoner. Maar ook een partij zoals een gemeente, een woningbouwcorporatie, een lokale energiecoöperatie of een bewonerscollectief. Er is geen sprake van een hiërarchie of volgordelijk optreden van deze elementen. De elementen vormen met elkaar de ingrediënten voor een succesvolle start van de beweging. Daarom heeft GEN, als initiatiefnemer, de gemeente Apeldoorn opgezocht; de energie-ambitie van de gemeente is hoog, er is een nieuw en bruisend wijkcentrum en er lopen diverse energie-initiatieven, zoals de Energie-expeditie, energiecoöperatie dea en het platform van bedrijven die voorop willen lopen in duurzaamheid (AVID). Een duidelijke ambitie Er is een duidelijke energie- of duurzaamheidsambitie nodig van een partij zoals een gemeente of woningcorporatie of een projectontwikkelaar. Bijvoorbeeld: In 2020 is de hele gemeente X energie- of klimaatneutraal of renoveren van woningen tot een energiereductie van 80%. Deze ambitie hoeft niet op zichzelf te staan, maar kan ook worden gekoppeld aan andere ambities op het gebied van bijvoorbeeld leefbaarheid en sociale cohesie. Energieneutraliteit kan voor de totale ambitie een versneller zijn. Het concreet definiëren van de energieambitie maakt onderdeel uit van de bouwstenen van de benadering. In deze tijd waarin het belang van klimaat en energie hoog op de politieke agenda staat en aan de andere kant de professionalisering van de burger op gang is gekomen, is de kans dat iemand de rol van initiator op zich neemt groot. Het opstaan van een initiator is een natuurlijk proces en kan niet afgedwongen worden. Echter kan dit wel ondersteund en gefaciliteerd worden. In Apeldoorn is het eerste initiatief door GEN genomen, maar al snel ontstond een sterke samenwerking tussen de gemeente Apeldoorn, drie woningbouwcorporaties, de lokale energiecoöperatie, twee wijkraden en een platform van bedrijven. Gezamenlijk hebben zij de initiatiefnemersrol ingevuld. Om de wijk- en stakeholderbenadering toe te passen, is het als initiatiefnemer verstandig om één of twee mensen specifiek aan te stellen als omgevingsmanager. Deze omgevingsmanager gaat actief sturen op alle elementen van de wijk- en stakeholderbenadering. Zo is in Apeldoorn een team gevormd van een procesmanager van de GEN partijen, een stadsdeelmanager van de gemeente en een communicatiestrateeg van een woningbouwcorporatie. Met hun verschillende achtergronden en expertise vormen zij samen een sterk team. 11

12 Een hoge organisatiegraad Een hoge organisatiegraad van gebruikers, bijvoorbeeld in de vorm van een wijkraad, buurtvereniging of ondernemers- of winkeliersvereniging of een lokale energiecoöperatie zorgt ervoor dat gebruikers elkaar makkelijk vinden en er aangehaakt kan worden bij bestaande samenwerkingsverbanden. De wijk Kerschoten in Apeldoorn kent een relatief hoge organisatiegraad met twee actieve wijkraden, een lokale energiecoöperatie en twee actieve scholen. Een ontmoetingsplek Een centrale fysieke ontmoetingsplek zoals een school of een wijk- of buurcentrum is een plek waar mensen uit het gebied elkaar al op een natuurlijke manier ontmoeten, informatie delen en met elkaar activiteiten ondernemen. Hierop kan worden aangesloten bijvoorbeeld door een plek in te richten met informatie over het thema energie. Vonken De aanwezigheid van zogenaamde vonken ; er komen al energie- of duurzaamheidsinitiatieven van stakeholders uit en om het gebied. Krachtige vonken zijn stakeholders uit het gebied die zelf initiatieven nemen, zelf aan de slag gaan en zelf samenwerking opzoeken met anderen. Uit de praktijk 1 van onder andere Amsterdam, Texel, Dongen, Amersfoort en Wageningen is gebleken dat deze vonken een belangrijke succesfactor zijn. 1 Tijdens de verkennende fase hebben gesprekken plaatsgevonden met diverse initiatieven in Nederland, zoals: Amsterdam: Wij krijgen kippen. Texel: TexelEnergie. Wageningen: Stichting Zonne-energie Wageningen. Dongen: coöperatieve vereniging Energie Dongen. Amersfoort: Vereniging Duurzaam Soesterkwartier. De hier opgenomen ervaring is afkomstig uit deze gesprekken. 12

13 3. Bouwstenen De wijk- en stakeholderbenadering bestaat uit concrete bouwstenen (de mast van de molen) en de beweging (de wieken uit de molen). De bouwstenen zorgen voor een stevige en solide basis van de wijk- en stakeholderbenadering en hebben als doel om de beweging op te bouwen en te organiseren. De elementen van de beweging (de wieken) hebben als doel de beweging verder te laten groeien en in gang te houden. De bouwstenen zijn: Kijken en luisteren naar het gebied Organiseren Bouwen Eén bouwsteen vormt de basis voor de andere bouwstenen: kijken en luisteren naar het gebied. Vanuit deze basis wordt het netwerk van stakeholders gebouwd en georganiseerd; de bouwsteen organiseren. Vanuit deze basis worden ook koploperprojecten en ambassadeurs gesignaleerd en verder gebracht; de bouwsteen bouwen. Samen vormen deze de 3 bouwstenen van de wijk- en stakeholderbenadering. Kijken en met name luisteren naar het gebied is een stap die in het hele proces naar energieneutraliteit steeds opnieuw moet worden doorlopen; het is immers een dynamisch proces met mensen uit en om het gebied. Als vanzelf worden dan ook de andere bouwstenen opnieuw doorlopen. In de volgende paragrafen staan de verschillende bouwstenen toegelicht. Kijken en luisteren naar het gebied Kijken: gebied in kaart brengen Om aanknopingspunten te vinden voor het in gang zetten van beweging in een gebied, moet de omgevingsmanager (zie H2, start van de beweging), een helder en duidelijk beeld krijgen van het gebied aan de hand van de volgende vragen: Hoe ziet het gebied er fysiek ruimtelijk en sociaal gezien uit? Daarbij onderscheiden we de volgende kenmerken: Fysiek ruimtelijke kenmerken: Type woningen en verdeling van particuliere en huurwoningen (Centrale) voorzieningen; buurthuis, wijkcentrum, winkelcentrum, scholen, verzorgingstehuizen, kerken etc. Sociale kenmerken: Leeftijdsopbouw, inkomen, afkomst, opleidingsniveau Sociale structuur: mate van verbondenheid tussen mensen Organisatiegraad: samenwerkingsverbanden bewoners, winkels, scholen, verenigingen Een fietstocht door het gebied geeft een goede eerste indruk van het gebied. Bijvoorbeeld onder leiding van een bewoner, die bij bepaalde punten in het gebied wat meer vertelt. Wie maakt gebruik van het gebied? Met een stakeholderanalyse worden alle gebruikers van het gebied in beeld gebracht. Hierbij wordt onderscheid aangebracht naar gebouweigenaren en organisaties en samenwerkingsvormen, waarlangs beweging en bewustwording kan worden gecreëerd. Ook worden alle partijen in beeld gebracht die in materiële of immateriële zin belang hebben bij de ontwikkeling van een energieneutraal gebied. Belangen vanuit immateriële zin kunnen bijvoorbeeld een leefbare woonomgeving of een mooi winkelcentrum zijn. Materiële belangen zijn onder meer een verlaging van woonlasten of een 13

14 waardevermeerdering van het huis of gebouw. Partijen komen zowel uit het gebied zelf als van buiten het gebied, vanuit de gevestigde orde en vanuit nieuwe organisaties. Ook de sleutelfiguren, de aanspreekpunten en vernieuwers binnen de partijen worden geïdentificeerd. Een eerste overzicht van partijen is weergegeven in de onderstaande figuur. Op welke wijze wordt er met elkaar gecommuniceerd? Bestaande communicatiemiddelen en kanalen geven een goed beeld van de wijze waarop de gebruikers van het gebied met elkaar communiceren. Deze bieden ook mogelijkheden om op aan te sluiten: Wijkkrant Buurt BBQ Nieuwsbrieven (scholen, kerken, verenigingen) Markten Repair café Wat speelt en leeft er in de wijk en in de gemeente? Via social media (bijvoorbeeld twitter, websites van wijkraden en verenigingen, facebook) is te zien wat mensen bezig houdt in de wijk en hoe zij zich organiseren. Het is goed om te inventariseren welke initiatieven er al zijn op het gebied van energie en duurzaamheid in het gebied maar ook buiten het gebied. Welk beleid voeren de gemeente en de woningbouwcorporaties op het gebied van energie en duurzaamheid? Doen ze al mee aan landelijke, regionale of lokale energie- of duurzaamheidsinitiatieven? Bestaande initiatieven in en om de wijk kunnen in een kaart worden weergegeven met vlaggetjes. De GEN Gebiedsatlas is in deze stap een handig toepasbare tool. Met de Gebiedsatlas kan de potentie van een energieneutraal gebied bepaald worden. De atlas omvat een set kaarten en figuren die op het juiste schaalniveau de informatie bieden die nodig is om een ontwikkeling van een energieneutraal gebied te ondersteunen. Het gaat om informatie over de fysieke en sociale omgeving. Waterschap (rioolwaterzuivering) Drinkwaterbedrijf Bewoners (particulier en huurders) (deel) Gemeente Scholen Sportverenigingen Wijkraden Provincie Gezelligheidsverenigingen Wijkagent Lokale aannemers en installatiebedrijven Verzorgingstehuizen Bedrijven Natuurorganisaties met eigen gebied Woningbouwcorporaties Lokale aannemers en installatiebedrijven Winkels of winkelcentrum Bedrijven met groot terrein 14 Lokale energie coöperatie

15 Luisteren: op zoek naar energie Door te luisteren wordt op zoek gegaan naar de energie in het gebied. Hoe gaan partijen bewegen om mee te gaan doen? Wat zijn hun wensen, behoeftes en interesses? En wat zijn hun drijfveren om in beweging te komen en kunnen we hier met energie(neutraliteit) wellicht op aanhaken? Zo kan voor sommige stakeholders een financiële stimulans een drijfveer zijn en voor andere stakeholders is dit juist een gevoel van gezamenlijke verantwoordelijkheid om de leefbaarheid van de wijk te verbeteren. De benadering van stakeholders kan hierop worden afgestemd. In de fase van kijken naar het gebied zijn de belangrijkste stakeholders inzichtelijk gemaakt. Om goed te kunnen luisteren is een uitvoerige stakeholderanalyse een handig hulpmiddel. Stakeholders worden (steeds opnieuw) bekeken op basis van hun betrokkenheid, hun rol, hun belang, hun kennis en hun invloed in de verschillende stappen die doorlopen worden op weg naar energieneutraliteit. Op deze manier komt de dynamiek van de stakeholders goed in beeld en verdwijnt de stakeholderanalyse niet in de la. In Apeldoorn hebben we de belangen, kennis en invloed van stakeholders uitgebreid bekeken. Deze inventarisatie bevestigde het bekende beeld dat de combinatie van bewoners, corporaties en gemeente samen het grootste belang en de meeste invloed heeft op het realiseren van een energieneutraal Kerschoten. Binnen deze groep van eigenaren springen de woningbouwcorporaties eruit; zij hebben én een groot belang (energiearmoede/betaalbaarheid van de woningen) én veel invloed (veel woningen in bezit), en combineren dit met een grote portie kennis. De woningcorporaties zijn daarom een essentiële schakel in de beweging naar een energieneutraal Kerschoten. Ook de bewoners zijn essentieel voor het vergroten van de beweging in Kerschoten en spelen daarom een belangrijke rol in de versnelling van de beweging. De conclusie is, dat in de verdere beweging van KEN in ieder geval de woningcorporaties en de bewoners verenigd moeten zijn. Hun belangen en invloeden zijn groot. Naast de politieke en ambtelijke steun van de gemeente is de lokale energiecoöperatie dea door haar vertrouwenwekkende reputatie een essentiële partner. Het is goed om in deze fase samen met de stakeholders een gezamenlijke, meer specifieke ambitie vast te stellen waarnaar gestreefd gaat worden. Gezamenlijk moeten antwoorden worden gezocht op vragen als: wat wordt er verstaan onder energieneutraliteit? Geldt dit voor een bepaald gebied of voor de gemeente? Welke onderdelen zijn betrokken bij deze ambitie? Bestaande bouw, nieuwbouw, transport? De omgevingsmanager kan dit organiseren samen met een aantal experts. Hulpmiddelen om aanknopingspunten te vinden om op aan te haken in een gebied, zijn: Bestaande inventarisaties. Vaak hebben gemeentes een toekomstagenda voor stadsdelen of wijken in hun gemeente gebaseerd op onderliggende enquête of interviews. In Apeldoorn hebben we gebruik gemaakt van de Toekomstagenda Apeldoorn Noordwest van de gemeente Apeldoorn die in samenspraak met de wijken in Noordwest tot stand is gekomen. Om de Toekomstagenda vast te stellen is gekozen voor wijkenquêtes als basis. Enquête of persoonlijke gesprekken. Organiseer zelf een enquête en/of voer een aantal persoonlijke gesprekken met de belangrijkste partijen in en om het gebied. In Apeldoorn hebben we in de beginfase met alle belangrijke stakeholders persoonlijke gesprekken gevoerd, zo ook met een school, een aantal winkeliers en een tiental bewoners van de wijk. Stakeholdersessie. Nodig alle stakeholders uit en benoem per stakeholder zijn/haar vraag (individuele behoefte). Bekijk vervolgens samen wat daarvoor nodig is en wat geboden kan worden. Droomsessie. Definieer samen met alle stakeholders de gezamenlijke ambitie in de vorm van een droom. Het visualiseren van een toekomstig energieneutraal gebied helpt om de ambitie concreet te maken. De droom is bijvoorbeeld een energieneutrale wijk die alle individuele bewoners, eigenaren en gebruikers voordelen biedt. In Apeldoorn is het organiseren van een droomsessie één van de eerste stappen geweest. Doel van de sessie was om een gezamenlijke stip op de horizon te zetten in de vorm van een droom en de verschillende partijen aan elkaar te laten snuffelen. Naast professionals waren ook bewoners aanwezig. 15

16 Een logo en huisstijlsessie. Gezamenlijk een logo en huisstijl ontwerpen werkt bindend en geeft ook inzicht in wensen en interesses van de stakeholders in het gebied. Dit kan eenvoudig in een sessie met een (creatieve) afvaardiging van alle in beeld gebrachte belangrijke partijen. In Apeldoorn hebben we elke deelnemer gevraagd zijn of haar favoriete logo of sfeerbeeld mee te nemen. Deze worden ophangen en samen geprioriteerd. Daarbij is ook een vormgever uit het gebied uitgenodigd om vervolgens het logo te ontwerpen. Ook kan worden nagedacht over een slogan of over woordspelingen, zoals in Apeldoorn in de wijk Kenschoten. KEN staat voor Kenschoten Energie Neutraal in alles KEN en KENnislezing. Organiseren Met kijken en luisteren is een stevige en solide basis van de wijk- en stakeholderbenadering gelegd. Belangrijke stakeholders en potentiële initiatieven zijn in beeld. Nu is het zaak hierop door te bouwen door initiatieven te laten doorgroeien naar volwaardige projecten die bijdragen aan energieneutraliteit, zogenaamde koploperprojecten. En door afspraken te maken en te organiseren dat initiatieven die ontstaan, inderdaad verder kunnen worden gebracht. Onze samenleving verandert in een netwerksamenleving. Energie-initiatieven ontstaan veel vaker van onderop. Nieuwe partijen en samenwerkingsverbanden ontwikkelen zich en (traditionele) rollen veranderen. De gemeente ziet zichzelf bijvoorbeeld niet langer als regisseur, maar als facilitator. Niet trekken en sleuren, maar verbinden en verleiden. Het gaat niet meer om van bovenaf organiseren maar om nieuwe samenwerkingsvormen te creëren door gunstige voorwaarden te scheppen. We moeten ervoor zorgen dat vonken en goedbedoelde initiatieven niet in een vroeg stadium stranden door bijvoorbeeld gebrek aan organisatiekracht. Wat is er nu nodig om te zorgen dat dit niet gebeurt? En wat is ervoor nodig om te zorgen dat losse initiatieven met elkaar worden verbonden, door kunnen groeien, elkaar versterken en als één geheel bijdragen aan de gestelde ambitie? Onderstaand wordt hier antwoord op gegeven aan de hand van de volgende (niet volgordelijke) stappen: Netwerken onderscheiden Verbinden van netwerken en initiatieven Rollen scherp krijgen Afspraken maken 16

17 Netwerken In de eerste plaats is het goed te beseffen dat er altijd sprake is van meerdere (deels overlappende) netwerken: Een netwerk rond bestuurders. Bestuurders van een gemeente, een woningbouwcorporatie, een projectontwikkelaar. Een netwerk rond de opgave, in dit geval energieneutraliteit. Professionals op het gebied van energie; techniek, financiën en beweging. Een netwerk in en om het gebied. Gebruikers van het gebied zoals bewoners, bedrijven, winkels, woningbouwcorporaties, maatschappelijke organisaties, investeerders, overheden. De mensen binnen deze netwerken zijn op verschillende manieren bij de ambitie betrokken, vervullen verschillende rollen en moeten op verschillende manieren worden aangesproken. Om effect te hebben, moet de communicatie hierop worden afgestemd. De rollen moeten duidelijk zijn en de netwerken met elkaar worden verbonden, om de ambitie waar te maken. Ieder netwerk heeft daarom een georganiseerde vertegenwoordiging nodig. Zoals een werkgroep, stuurgroep, een adviesgroep of een regiegroep. De omgevingsmanager houdt via de vertegenwoordigers contact met de netwerken. Het is met name van belang om de mensen in het gebied op te roepen om actief bij te dragen aan de ambitie, in de vorm van bijvoorbeeld een klankbordgroep of ambassadeursgroep. Daarbij is het goed om deze mensen die de gebruikers van het gebied vertegenwoordigen en dit in principe op vrijwillige basis doen, een vergoeding aan te bieden. Zij investeren immers hun tijd. Dit zorgt ervoor dat het minder vrijblijvendheid wordt. Netwerk Professionals In Apeldoorn is GEN samen met acht Apeldoornse partners (gemeente, 3 woningbouwcorporaties, de lokale energie coöperatie, twee wijkraden en een samenwerkingsverband van lokale bedrijven) aan de slag gegaan om te bewijzen dat het mogelijk is om de wijk Kerschoten over 15 jaar energieneutraal te krijgen. Hiervoor hebben zij een samenwerkingsverband, genaamd Kerschoten Energie Neutraal (KEN) gestart. Het netwerk rond de opgave bestaat onder andere uit mensen van GEN, de gemeente, de woningbouwcorporaties, de lokale energiecoöperatie en het platform van lokale bedrijven. Het onderdeel beweging wordt ingevuld door de stadsdeelmanager van de gemeente, een communicatieadviseur van één van de woningbouwcorporaties en een procesmanager van één van de bedrijven van GEN. De gebruikers van het gebied zijn vertegenwoordigd in een klankbordgroep. De klankbordgroep is een groep van bewoners met interesse voor de opgave (een energieneutraal Kerschoten) en met drive om mee te werken aan de realisatie. De groep is ontstaan en heeft zichzelf opgericht na een oproep van de wijkraad Kerschoten. De groep heeft zichzelf klankborgroep genoemd en bestaat voor een deel uit bewoners die zich ook beroepsmatig met het onderwerp bezighouden. De expertise van de groep is breed en varieert van technische tot organisatorische tot praktische kennis. De leden zijn zeer betrokken, komen op voor de belangen van de bewoners en gebruikers in het gebied en zijn ook in staat en bereid om zelf initiatieven te nemen en verder te brengen. De bestuurders van KEN zijn verenigd in een stuurgroep. De stuurgroep bestaat uit de wethouder van Apeldoorn met energie in zijn portefeuille, de directeur van één van de woningbouwcorporaties en de programmadirecteur van GEN. Netwerk Bestuurders Netwerk Gebied 17

18 Verbinden Wat is ervoor nodig om te zorgen dat losse initiatieven met elkaar worden verbonden, door kunnen groeien, elkaar versterken en als één geheel bijdragen aan de gestelde ambitie? Essentieel hiervoor is een verbinding tussen de netwerken rond bestuurders, rond de opgave en uit de wijk. Dit kan onder andere door het aanstellen van een energieregisseur. De energieregisseur speelt ook een belangrijke rol in de Beweging, zie hoofdstuk 4 in deze uitgave. De energieregisseur is de linking pin tussen het netwerk in het gebied (gebruikers) en het netwerk rond de opgave (de professionals) en brengt de zaak in beweging en houdt de beweging op gang. De energieregisseur ontvangt vragen uit het gebied en koppelt deze aan aanbod van de professionals. De regisseur is zelf een professional en wordt zo vroeg mogelijk geïntroduceerd. Hij of zij is bij voorkeur een bewoner van het gebied of van de gemeente waarin het gebied ligt. De regisseur is continue aanwezig in het gebied en weet wat er speelt en wat nodig is om initiatieven verder te brengen. Daarnaast zorgt de regisseur ervoor dat zoveel mogelijk stakeholders binnen en buiten het gebied met elkaar in contact komen en in beweging komen op het thema energie(besparing) en duurzaamheid. In Apeldoorn is de regisseur tegelijkertijd een bewoner van de wijk Kerschoten. De KEN-regisseur (Kerschoten Energie Neutraal regisseur) is de spil tussen de gebruikers en de professionele stakeholders en helpt ontluikende initiatieven verder te brengen. Zij organiseert iedere week op woensdag een zogenaamd KEN-café, waar mensen en organisaties uit Kerschoten langs kunnen komen met vragen of opmerkingen. De KEN-regisseur faciliteert KEN-lezingen en levert bijdragen voor de KEN-nieuwsbrief. Daarnaast zoekt en bezoekt de regisseur actief bewoners, bedrijven en organisaties die vragen of interesse hebben, en die het gezamenlijke doel, een energieneutraal Kerschoten een stap verder kunnen brengen. In Kerschoten is de KEN regisseur het eerste jaar (2013) betaald door de initiatiefnemers, GEN en de Apeldoornse partners. Het tweede jaar (2014) kan de KEN regisseur waarschijnlijk met hulp van de provincie worden gefinancierd. Een andere mogelijke verbinding tussen de gebruikers van het gebied en het professionele netwerk is het zogenaamde buddy systeem. Gebruikers draaien direct mee in het professionele netwerk, wonen vergaderingen en denken mee over technische, financiële oplossingen en over communicatie met hun achterban. Het professionele netwerk moet hierbij wel rekening houden met het feit dat ze met vrijwilligers werken en dus ook af en toe buiten kantoortijden moeten werken. De verbinding tussen het bestuurdersnetwerk en professionele netwerk kan worden ingevuld via deelname aan reguliere vergaderingen over en weer van de vertegenwoordigingen hiervan (bijvoorbeeld een stuurgroep- of projectteam). Het contact van bestuurders met het gebied kan lopen via bestaande kanalen zoals een wijkschouw of een gebiedsbezoek, maar ook via deelname van een vertegenwoordiging uit het gebied bij bijeenkomsten van de vertegenwoordiging van de bestuurders (in bijvoorbeeld een stuurgroep). De omgevingsmanager kan ook een verbindende rol spelen tussen het professionele en het bestuurdersnetwerk door aanwezigheid bij bijeenkomsten en het uitwisselen van kennis. Rollen Om de ambitie te verwezenlijken is het noodzakelijk om scherp te hebben welke rollen de betrokken netwerken en stakeholders (kunnen) hebben en op welke manier ze betrokken moeten of willen zijn. Gedurende de weg naar het einddoel kunnen rollen ook weer veranderen. Partijen stappen in en uit; nieuwe partijen dienen zich aan. Er zijn veel rollen denkbaar, variërend van zeer actieve participatie tot aan geïnformeerd worden of zijn. Denk bijvoorbeeld aan: Meedoen: het initiëren, ontwikkelen, coproduceren en realiseren; Aansturen: het coördineren, regisseren, adviseren, delegeren, meebeslissen en toetsen; Aanjagen: het signaleren, stimuleren, faciliteren en subsidiëren; Meedenken: toehoren, informeren en consulteren. Het is van groot belang dat met de vertegenwoordiging van de netwerken duidelijk wordt af- en doorgesproken wat ieders individuele rol is. Dit zorgt voor heldere verwachtingen en versoepelt de onderlinge samenwerking. Een huiseigenaar heeft als vanzelfsprekend een rol als medebeslisser, maar wellicht ook een rol als ambassadeur en daarmee een rol bij het informeren en stimuleren van initiatieven in zijn wijk. De rol van mensen kan ook gedurende het project veranderen; zo kan een bewoner eerst toehoorder zijn en in een latere fase een meer actieve rol als adviseur vervullen. Het is daarom belangrijk om regelmatig de samenwerking met elkaar te evalueren en stil te staan bij de verschillende rollen die mensen vervullen en willen vervullen. 18

19 In Apeldoorn hebben we geleerd dat het erg belangrijk is om met elkaar rollen te definiëren en ook naar elkaar uit te spreken wie welke rol vervult. Met name de rol van mensen uit het netwerk uit het gebied moet goed worden besproken. Deze mensen werken mee op vrijwillige basis en hebben beperkte tijd en zijn niet op de hoogte van alle dagelijkse ontwikkelingen in het professionele netwerk. Zij kunnen dan ook minder makkelijk mee bewegen in de waan van de dag en hun rol moet dan ook glashelder zijn. Afspraken maken Meedoen aan het realiseren van de ambitie is niet geheel vrijblijvend. Om de ambitie daadwerkelijk te realiseren, moeten mensen uiteindelijk wel beslissingen nemen, de samenwerkingen aangaan, investeringen doen en stappen zetten. Een vrijblijvende samenwerking is niet voldoende om het einddoel te bereiken. Het is daarom van belang afspraken rondom de ambitie te concretiseren en vast te leggen in een samenwerkingsovereenkomst of in een andere vorm of document. Belangrijk hierbij is dat de samenwerkingsovereenkomst geen statisch document is. Gedurende het traject verandert er immers van alles. De overeenkomst moet daarom een dynamisch document zijn dat gedurende het traject kan veranderen qua inhoud, rollen en afspraken. Bouwen Een belangrijke voorwaarde voor het halen van de energie-ambitie is, dat zowel collectieve als individuele initiatieven, die bijdragen aan energieneutraliteit in brede zin, in nauwe samenwerking met het gebied ontstaan. Vervolgens moeten deze verder worden gebracht. Succesvolle initiatieven functioneren als vliegwiel naar de rest van het gebied. Dit kan door het signaleren, faciliteren en doorontwikkelen van initiatieven tot volwaardige koploperprojecten. En uiteraard etaleren en vieren van successen rondom deze projecten om bewustwording en kennis te vergroten, mensen te enthousiasmeren en dus energie los te maken in het gebied. Alle koploperprojecten moeten samen één geheel vormen en uitstralen. Communicatiemiddelen kunnen hier goed aan bijdragen (zie ook hoofdstuk 4. Beweging). Bijvoorbeeld het in kaart brengen van alle koploperprojecten op een mooie plattegrond van de wijk. Daarnaast moeten de deelnemers in de projecten met elkaar in contact blijven via bijvoorbeeld de omgevingsmanager of de energieregisseur. Zo kunnen ze kennis en expertise en enthousiasme naar elkaar overbrengen. De invulling van signaleren, faciliteren en doorontwikkelen tot koploperprojecten en wat daarbij komt kijken, staat hieronder toegelicht. Signaleren en faciliteren van initiatieven Signaleren is het actief opzoeken en opsporen van stakeholders in en om het gebied die bezig zijn met initiatieven op het gebied van energie en/of duurzaamheid of interesse hebben om iets te gaan doen. De energieregisseur (zie onder Netwerken) speelt in het signaleren en faciliteren van deze stakeholders en initiatieven een belangrijke rol. Bij een lokaal initiatief wachten burgers en ondernemers niet op een uitnodiging van de overheid, maar proberen ze op eigen houtje invloed uit te oefenen of te voorzien in eigen behoeften. Het is belangrijk om deze bestaande of beginnende initiatieven op te sporen en te verbinden aan het traject. Een goed voorbeeld van een dergelijk lokaal initiatief is de opwekking van decentrale energie. Vaak worden deze initiatieven gestart door bewoners, ondernemers, kleine maatschappelijke organisaties en kleine zelfstandige professionals. Andere initiatieven kunnen zowel vragen zijn op het gebied van energiemaatregelen van individuele stakeholders als initiatieven die de leefbaarheid 19

20 van de wijk vergroten (bijvoorbeeld het opknappen van een winkelcentrum) als initiatieven gericht op collectieve energievoorzieningen (bijvoorbeeld een kleine waterkrachtcentrale of biomassacentrale in de wijk). Behalve zulke gezamenlijke of collectieve initiatieven zijn ook de initiatieven van individuele gebouweigenaren van belang. Dus die ene particuliere woningeigenaar die met zijn eigen huis aan de slag wil. Ook deze (kleine) stappen dragen bij aan het bereiken energieneutraliteit. Initiatiefnemers zijn met name zogenaamde vernieuwers ( innovators ), voorvechters van de verandering en door zeer snelle overnemers ( early adaptors ), mensen die snel overtuigd zijn door de initiatiefnemers en graag meewerken, spelen een belangrijke rol. Deze koplopers of vernieuwers binnen de stakeholders zijn voor het grootste deel naar voren gekomen in de fase van Kijken en luisteren naar het gebied. De initiatieven functioneren als vliegwiel naar de rest van de wijk. Mensen kennen elkaar in de wijk en kunnen elkaar op de hoogte brengen en overtuigen ook mee te gaan doen. Het signaleren en verder helpen van zowel de grotere, als de kleinere initiatieven vormt een bouwsteen van de wijk- en stakeholderbenadering. Hiervoor is een sleutelrol weggelegd voor een professional of regisseur. Hij of zij signaleert de kiemen en veelbelovende initiatieven door bijvoorbeeld gesprekken te voeren, bijeenkomsten en vergaderingen van verenigingen te bezoeken en door zelf bijeenkomsten te organiseren. Deze regisseur kan eenzelfde initiërende en stimulerende rol spelen naar professionele stakeholders in en om de wijk, zoals winkeliers, scholen, de netbeheerder of gemeentelijke diensten. Om de gesignaleerde initiatieven verder te brengen en te zorgen dat ze gezamenlijk bijdragen aan de totale ambitie, zullen ze elk op een bepaalde manier gefaciliteerd moeten worden. Onder faciliteren of verder helpen van initiatieven van deze stakeholders verstaan we onder andere het helpen en ondersteunen bij juridische kwesties, technische expertise, financiële kwesties en nieuwe samenwerkingsvormen. Juridische kwesties Eventuele juridische vragen of belemmeringen worden opgeheven en weggenomen onder andere door het leveren van juridische kennis, expertise en organisatiekracht. Bijvoorbeeld op het gebied van aanvragen van vergunningen. De omgevingsmanager speelt hier een belangrijke verbindende en ondersteunende rol in, met de juiste experts. Erfgoed van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed In Apeldoorn is een deel van Kerschoten in de Visie Erfgoed van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) aangewezen als gebied van nationale waarde voor de periode van wederopbouw De bedoeling is dat de cultuurhistorische waarden en kwaliteiten van deze wederopbouwgebieden bij toekomstige ontwikkelingen zichtbaar blijven. Concrete afspraken hierover worden vastgelegd in bestuurlijke akkoorden tussen de RCE en bijvoorbeeld de gemeente of de corporaties en vinden hun weerslag in bijvoorbeeld bestemmingsplannen. Dit betekent een borging van waarden op planologische gronden, en dus dat ingrepen aan woningen, gebouwen en openbare ruimte die de kernkwaliteiten van Kerschoten beïnvloeden, niet (meer) zomaar mogelijk zijn. Er wordt een Beeldkwaliteitsplan (BKP) gemaakt door de gemeente, dat inspireert en enthousiasmeert, maar ook kaders geeft voor bouwplannen en inrichtingsvoorstellen van de openbare ruimte. In het Beeldkwaliteitsplan staan ook aanbevelingen hoe bijvoorbeeld energetische maatregelen kunnen worden getroffen. Voor bijvoorbeeld zonnepanelen, als één van de zichtbare (vanaf de openbare ruimte) energetische maatregelen, geldt een algemene aanbeveling (stem het af op het dak, b.v. zwart en mat). Het samenwerkingsverband KEN, RCE en de gemeente spreken elkaar hierover op reguliere basis zodat optimale afstemming plaatsvindt tussen initiatieven in de wijk op het gebied van energie en de kaders vanuit de aanwijzing van de RCE. Technische expertise Ontluikende initiatieven hebben vaak een stuk technische kennis en expertise nodig op het gebied van met name energie en bouw. Vraag en aanbod van gebruikers en professionals moet worden samengebracht door de energieregisseur. Noot: Technische, juridische en financiële kennis wordt aangeleverd door experts. De omgevingsmanager en de energieregisseur spelen hierbij een verbindende rol, maar zijn niet verantwoordelijk voor de inhoud. 20

21 Individuele benadering voor particuliere woningeigenaren Binnen het traject Kerschoten Energie Neutraal is door GEN specifiek voor particuliere woningeigenaren een individuele benadering ontwikkeld. Belangrijk uitgangspunt van deze benadering is, dat de wensen en de behoefte van de bewoner centraal staan. De vertaling van deze wensen naar een aanbod moet vervolgens ook leiden tot gelijke of liever lagere woonlasten. En de hele levenscyclus van de woning, van eerste ontwerp tot beheer en onderhoud, moet centraal staan. De benadering is gericht op het ontwikkelen van een maatwerkadvies ; een advies dat de wensen en behoeften van een individuele bewoner centraal stelt. De maatregelen, die comfort en-of financieel voordeel opleveren, zijn immers afhankelijk van de samenstelling van het huishouden van de bewoner en de wijze waarop de bewoner omgaat met energie in de woning. De één vindt zijn woning comfortabel op een temperatuur van 19 C, de ander op 21 C; sommige bewoners houden van kort douchen anderen van lang; het ene huishouden verwarmt de gehele woning het andere alleen de woonverdieping. Bij gelijke woningen, veroorzaakt dit verschil in gedrag een enorme differentiatie in energiegebruik. Het maatwerkadvies bestaat uit een woninganalyse, een energie advies en een financieel advies. Financiële kwesties Naast juridisch of technisch advies hebben stakeholders vaak geld nodig om bepaalde initiatieven te realiseren. De energieregisseur en de omgevingsmanager spelen een rol bij het helpen om duurzame investeerders te vinden, de weg te vinden in bestaande financiële producten en nieuwe slimme financiële constructies te bedenken. 21

22 Financieel afwegingsmodel GEN GEN heeft voor particulieren een stroomschema ontwikkeld waarmee een particulier kan zien of hij de gewenste energiemaatregelen kan financieren. Dit is mede gebaseerd op basis van zijn spaargeld, de hoogte van zijn hypotheek ten opzichte van de waarde van de woning en de verhouding tussen de financieringslasten en het inkomen van de woningeigenaar. De projecten hebben een belangrijke voorbeeldwerking, zorgen weer voor andere initiatieven, en hebben invloed op beslissingen van andere stakeholders in de afwegingen over energiemaatregelen. De energieregisseur speelt een belangrijke rol in het signaleren en faciliteren van initiatieven en in het bij elkaar brengen van stakeholders. De stakeholders zullen het vanaf hier met name zelf moeten oppakken. Binnen GEN is ook gekeken naar nieuwe financieringsconstructies. Er zijn wel nieuwe vormen in ontwikkeling. Het gaat dan om woning gebonden oplossingen die binnen het kader van de Green Deal worden verkend, zoals de sale-and-lease-back constructie, waarbij de woning wordt verkocht en vervolgens, na renovatie, wordt teruggehuurd; of een organisatorische oplossing met een ESCO, energy service company, waarbij de maatregelen door een bedrijf worden uitgevoerd, onderhouden en gefinancierd en de kosten in maandelijkse termijn worden terugbetaald op basis van de lagere energierekening. Deze constructies zijn echter nog niet toegepast in Apeldoorn. Nieuwe samenwerkingsvormen Bepaalde initiatieven worden verder geholpen door een samenwerking met andere, nieuwe en niet voor de hand liggende partijen. Samen maakt sterker. De energieregisseur en de omgevingsmanager hebben een goed overzicht van alle stakeholders in en om het gebied en kunnen zorgen voor (soms niet voor de hand liggende) verbindingen en coalities tussen partijen. Er zijn koploperprojecten te onderscheiden op het gebied van Techniek en Beweging. Deze hebben we hieronder verder toegelicht. Technische koploperprojecten Om technische projecten succesvol te laten zijn, moeten op zeker moment business cases worden opgesteld en afspraken tussen partijen worden vastgelegd. De omgevingsmanager en de energieregisseur kunnen hier een bijdrage aan leveren. De business cases geven een beeld van de kosten, baten en risico s om na te gaan of en hoe het project daadwerkelijk gerealiseerd kan worden. Als een business case niet sluitend is, moeten partijen in en om het gebied gezocht worden die helpen de business case sluitend te maken. Hierbij kan breder naar partijen worden gekeken die mogelijk baat hebben bij de ontwikkeling. Bewoners die energiemaatregelen treffen aan hun eigen woning zien we ook als (koploper)projecten. Ook zij gaan alleen over tot maatregelen als het betaalbaar is. Het faciliteren van financiering van koploperprojecten is erg belangrijk in deze stap. Onverwachte samenwerking In Apeldoorn is een bijzondere potentiele samenwerking tot stand gekomen tussen de RWZI en Staatsbosbeheer op het gebied van een bio-verbrandingsinstallatie (zie ook onder koploperprojecten). Doorontwikkelen tot koploperprojecten Initiatieven, groot of klein, met een grote kans op uitvoering en die concreet bijdragen aan een energieneutraal gebied, moeten verder vorm en impuls krijgen in zogenaamde koploperprojecten. Dit betekent dat in deze projecten stakeholders van het gebied samenwerken en met elkaar of met andere stakeholders buiten het gebied de initiatieven verder brengen tot concrete business cases. Daarbij maken ze ook afspraken over de uitvoering. Om zeker te weten hoe en dat koploperprojecten tot uitvoering komen, moeten bindende afspraken worden gemaakt met alle, bij dat project betrokken partijen. Dit kunnen mondelinge afspraken zijn, maar bij voorkeur worden ze vastgelegd in een overeenkomst of een ander document. Projecten die succesvol zijn uitgevoerd leiden weer tot meer vertrouwen en bewustwording. Het is waardevol als deze projecten ook goed zichtbaar zijn. Verder bouwen aan nieuwe initiatieven wordt dan steeds makkelijker. Noot: Het bepalen van en zorgen voor technische en financiële haalbaarheid van projecten maakt geen onderdeel uit van de wijk- en stakeholderbenadering. De omgevingsmanager en de energieregisseur kunnen wel een belangrijke rol spelen in het signaleren, faciliteren en verder brengen van initiatieven en maken daarbij gebruik van beschikbare technische kennis. Vandaar dat het hier is opgenomen. 22

23 Koploperprojecten op gebied van beweging Er zijn ook initiatieven die een belangrijke rol spelen bij het op gang brengen en houden van de beweging en een sterke voorbeeldfunctie hebben. Denk bijvoorbeeld aan een school die met een lesprogramma aan bewustwording bij kinderen en hun ouders werkt. Of aan huiskamerworkshops over de energierekening, een Repair café waar spullen die stuk zijn, worden gerepareerd door vrijwilligers of een rondwandeling langs woningen waar al een en ander aan energiemaatregelen is gerealiseerd. Deze projecten leveren een belangrijke bijdrage aan de bewustwording ten aanzien van energie en duurzaamheid. De energieregisseur zorgt er samen met de gebruikers van het gebied voor dat deze initiatieven verder vorm krijgen. Bij dit soort projecten is dus niet direct sprake van een sluitende business case, maar rendement op de lange termijn in de vorm van bewustwording en participatie. De regisseur makelt en schakelt tussen vraag uit het gebied en aanbod van de experts. Individuele stakeholders met een sterke voorbeeldfunctie, beschouwen we ook als koploperproject. Deze mensen zijn vaak laagdrempelig, makkelijk benaderbaar en treden daarom op als ambassadeur. Ambassadeurs kunnen beweging op gang brengen in het gebied, bijvoorbeeld door zelf te laten zien dat ze energiebesparing of duurzaamheid belangrijk vinden en daar concreet werk van te maken. Door mond-tot-mond reclame van deze ambassadeurs kunnen andere stakeholders geïnspireerd raken. Ambassadeurs zijn bijvoorbeeld een schooldirecteur, een winkelier, een wethouder of directeur van een corporatie, of een bewoner die veel energiemaatregelen aan zijn huis heeft getroffen. Het is van belang ook de ambassadeurs te faciliteren. Dat wil zeggen praktisch en snel te helpen met problemen die zij tegenkomen en bijvoorbeeld bij te dragen aan een kloppende business case. Samen sterk voor warmte In sommige gevallen is het een kwestie van vraag en aanbod bij elkaar te brengen. Er zijn in Kerschoten gestapelde woningen met een collectieve warmtevoorziening. Deze liggen dicht bij elkaar en hebben al een centraal systeem, waardoor de aansluiting op een warmtenet eenvoudig mogelijk wordt. Op het terrein van de RWZI is een bio-verbrandingsinstallatie. Deze restwarmte is deels beschikbaar en kan worden gebruikt voor de voeding van het warmtenet. Daarnaast biedt het Waterschap Vallei en Veluwe ruimte op haar terrein aan een extra bio-verbrandingsinstallatie. Dit is aanleiding geweest voor KEN om Staatsbosbeheer te benaderen of zij bereid zijn hout te leveren voor deze installatie. Staatsbosbeheer is positief en is nu in gesprek met het Waterschap voor de verdere uitwerking. Sterrenschool schittert mee De directeur van de Sterrenschool wil graag met zijn school onderdeel zijn van een energieneutraal Kerschoten. Er zijn inmiddels in samenwerking met de KEN-regisseur al meerdere initiatieven geboren en projecten uitgevoerd. Zo werkt de school met een Powerpapa en heeft er een themablok Energie in Onderwijs plaatsgevonden. Op het dak van de school zullen naar verwachting zonnepanelen worden gelegd in samenwerking met de lokale energiecoöperatie dea. Appelwoningen krijgen maatwerkadvies Leden van belangenvereniging van de Appelwoningen (buurt in Kerschoten) hebben interesse in het thema energie en vooral in de mogelijkheden voor integratie van energiemaatregelen in het lopende onderhoudswerk. KEN is samen met de belangenvereniging een pilot naar maatwerkadviezen voor energiemaatregelen opgestart. Dit heeft geleid tot 20 maatwerkadviezen voor bewoners (zie ook onder paragraaf 3.3, faciliteren van initiatieven). Voorbeelden van koploperprojecten in Kerschoten, Apeldoorn Waterzuivering zoekt zon Het Waterschap Vallei en Veluwe toonde interesse om mee te werken aan energiemaatregelen op hun terrein met een Rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI), zoals collectief PV (zonnepanelen). Voor collectief PV is een business case opgesteld. Indien collectief opgewekte energie gesaldeerd mag worden, is er sprake van een haalbare business case. 23

24 24

25 4. Beweging Het realiseren van energieambities voor een wijk of gebied slaagt alleen als veel bewoners, gebouweigenaren, marktpartijen, investeerders en maatschappelijke partijen enthousiast en betrokken raken en mee gaan doen. Zij beslissen tenslotte zelf of ze overgaan tot het investeren in energiemaatregelen. Het is dan ook de kunst om energie los te maken en een beweging te ontwikkelen, waar iedereen in het gebied actief in samen werkt. Hoe krijg je nu zoveel mogelijk mensen en partijen (actoren) in het gebied in beweging? Oftewel hoe zorg je ervoor dat de wieken van de molen gaan en blijven draaien? De volgende elementen zijn hierin van groot belang: Communiceren en vergroten van bewustwording Vieren van successen Sturen van verwachtingen Monitoren van de voortgang De omgevingsmanager en de energieregisseur vervullen een belangrijke rol in het realiseren van de beweging. Hun aandacht moet continue en gelijktijdig gericht zijn op bovengenoemde 4 elementen. In dit hoofdstuk zijn deze elementen toegelicht en is een groot aantal tips en voorbeelden van gehanteerde middelen uit de praktijk van Apeldoorn toegevoegd. Deze zijn in oranje weergegeven. Deze middelen zijn vaak van toepassing op meerdere elementen. Zo speelt een nieuwsbrief een rol in het vergroten van bewustwording maar ook in het vieren van successen. in eigen hand hebben. Voor bewustwording van de eigen kansen en verantwoordelijkheid, helpt het om mensen deskundiger te maken door middel van bijvoorbeeld kennislezingen of huiskamerworkshops over energie. Hierdoor kunnen stakeholders zelf, op een zeker moment in beweging komen en actie ondernemen, omdat zij zichzelf hier competent genoeg voor achten. Onderstaand zijn voorbeelden opgenomen die bewoners, maar zeker ook andere stakeholders zoals lokale bedrijven bewust kunnen maken van de problematiek en die uit ervaringen in Apeldoorn effectief zijn gebleken. Huiskamerworkshops In Apeldoorn wordt gewerkt met zogenaamde huiskamerworkshops. Tijdens huiskamerworkshops worden mensen deskundiger en bewuster ten aanzien van het thema energie. Deze workshops gaan bijvoorbeeld over efficiënt energie en kosten besparen. Zoals het woord laat zien, worden de workshops gegeven in huiskamers van bewoners voor kleine groepen, bijvoorbeeld buren, een pleintje, vrienden, ouders van school of de kinderopvang. De workshops worden gegeven door vrijwilligers die worden getraind door bewoners of professionals. In Apeldoorn zijn de huiskamerbijeenkomsten een initiatief van een aantal actieve bewoners samen met de lokale Energiecoöperatie dea. Daar zijn de huiskamerbijeenkomsten in eerste instantie gericht op bewoners maar ze kunnen ook worden gehouden voor bedrijven en winkels. Communiceren en vergroten bewustwording Werken aan bewustwording Beweging start bij bewustwording. Als mensen zich niet bewust zijn van een bepaalde problematiek kunnen ze zich daar ook niet voor inzetten en meedenken over oplossingen. Gebruikers van het gebied bewustmaken van het energievraagstuk is daarom wezenlijk voor hun deelname aan het verwezenlijken van energieambities voor hun gebied. Bij bewustwording gaat het om het besef van de energieproblematiek, waaronder de stijgende energielasten, uitstoot van CO2 en klimaatverandering. Maar ook om het besef van de koppeling tussen energie en comfort van de woning en de koppeling tussen energieneutraliteit en een schonere leefomgeving. Daarnaast is het van belang stakeholders te laten zien dat ze de oplossing deels uiskamer Power in deneergh ie meer plezier Met minder Met minder energie meer plezier? Waarom heb ik een veel hogere elektra-rekening dan mijn buurman? Wat kan ik daaraan doen? Waarom zou ik led-lampen kopen? Wat kost het eigenlijk als mijn tv standby staat? Wat kost een wasbeurt? En wat levert het me op als ik een minuut korter onder de Kosten Het is geheel gratis en wordt u aangeboden door Kerschoten Energie Neutraal. Deelnemen 25

26 KENnislezingen Een kennislezing geeft de stakeholders informatie op het gebied van duurzame energie en energie besparen. De kennislezing vergroot bewustwording en helpt bij het deskundiger maken van stakeholders. In Apeldoorn wordt Iedere maand in het wijkcentrum de Groene Hoven in de wijk Kerschoten een KENnislezing gehouden. In het begin werden deze lezingen gegeven door professionals, maar later door de bewoners zelf. Thema s van de serie KENnislezingen: energie uit zon, energie opwekken op wijkniveau, isoleren & ventilatie en de energienota uitgelicht. Uitnodigingen worden verstuurd via de nieuwsbrief, wijkkrant en een oproep in de Apeldoornse Stentor. Nieuwsbrief Het uitgeven van een digitale en hardcopy nieuwsbrief geeft een regelmatige impuls aan bewoners. De nieuwsbrief is een communicatiemiddel en vergroot de bewustwording. In de nieuwsbrief komen bewoners en experts aan het woord over het thema duurzame energie. In Apeldoorn wordt de nieuwsbrief vaak toegevoegd aan de reguliere wijkkranten. In Apeldoorn zijn op de Sterrenschool de volgende activiteiten georganiseerd: Startbijeenkomst met een wedstrijd energiefietsen op school: onder andere de wethouder tegen de schooldirecteur Een themablok energie met onderdelen voor alle groepen Een uitwisseling met een energieneutrale school in Rotterdam Bij deze activiteiten was ook pers aanwezig zodat er zoveel mogelijk bekendheid aan kon worden gegeven. Daarnaast staat ook nog een aantal energiemaatregelen op stapel op de Sterrenschool: Verbeteren van het binnenklimaat Zonnepanelen op het dak van de school Energiemonitor (zichtbare energiemeter) in de gezamenlijke ruimte Nieuwsbrief NR.5 - MAART 2013 Nieuwsbrief NR.1 - OKTOBER 2012 Wat gebeurt er in de Appelbuurt? De Appèlbuurt: dat zijn die woningen met opwekking van elektriciteit ook een goede een extra verdieping in het buurtje bij de optie. Curiestraat en Boerhaavestraat. Verschillende bewoners uit deze buurt hadden Onderzoek zich opgegeven als proefwoning. Voor KEN werkt aan een slimme en eenvoudiger KEN was dit een goede gelegenheid om manier om goede maatwerkadviezen de plannen die gemaakt worden te toetsen te maken. Het wordt dan gemakkelijker aan een grotere hoeveelheid (gelijksoortige) om meerdere woningen in een buurt een huizen. gericht advies te geven, op weg naar energie neutraal. De enquête dient om de Maatwerk woning, bewoners en het gedrag in kaart De woningen zijn weliswaar ongeveer gelijk, te brengen. De Appèlbuurt is zeer geschikt de bewoners zijn dat niet. En dat maakt om de enquête te toetsen en te verfijnen. nogal wat uit voor het energieverbruik, en Linda van Leeuwen, werkzaam bij BAM dus voor het advies dat de bewoners zullen krijgen. Een eerste stap naar dit maat- enquêtes afgenomen in deze buurt. Daar- woningbouw, heeft in januari een tiental werkadvies is een enquête. Die helpt om na heeft zij met een warmtecamera foto s dit advies gerichter te kunnen geven, toegespitst op dát huis en díe bewoners. Een genomen van deze huizen. (Zie kader.) gezin met drie pubers zal bijvoorbeeld veel Hoe nu verder? elektriciteit verbruiken (meer computers, De concept-adviezen zullen in april aan de televisies, mobieltjes etcetera). Die zelfde vijftien als eerste geënquêteerde bewoners woning, bewoond door een gepensioneerd (deels uit de Appèlbuurt) gegeven worden. echtpaar, zal waarschijnlijk minder elektriciteit maar meer gas verbruiken: er is bewoners om te bezien welke maat regelen KEN zal in gesprek gaan met deze de gehele dag iemand thuis en de kachel uitgevoerd kunnen worden en welke belemmeringen er eventueel nog zijn. staat wat hoger. Het advies voor deze twee woningen zal dus niet gelijk zijn. Het oudere We hopen natuurlijk dat de bewoners van echtpaar is gebaat bij goede isolatie om de Appèl-huizen daarna gezamenlijk hun het gasverbruik te verminderen; voor het huizen gaan aanpakken! gezin is investeren in zonnepanelen voor de De meeste warmte gaat verloren bij de rode-oranje-gele gedeeltes. De groene delen zijn naar verhouding beter geïsoleerd, maar zijn nog altijd warmer dan de grond (blauw/paars op de foto). agenda elke woensdag KEN-café Vragen over energie, aanpassingen aan uw huis op energiegebied? Waar: De Groene Hoven Van: uur 13 april Kleedjes- en kunstmarkt Rondom en in De Groene Hoven is er een gezellige kleedjesmarkt. Ook presenteren (amateur) kunstenaars zich. Aanmelden kan in het wijkcentrum. Komt u gerust even langs! Waar: De Groene Hoven Van: tot uur 17 april KENnislezing woningverbetering Arie Kalkman, specialist op dit gebied, zal ons voorlichten over voordelen en de gevaren van woningverbetering, over isoleren en ventileren. Waar: De Groene Hoven Om: uur Gratis toegang Verslag repair cafe Bekijk het verslag van het repair cafe op: kennismaking met Kerschoten Energie Neutraal Op vrijdag 7 september konden bewoners kennismaken met Kerschoten EnergieNeutraal(KEN) tijdens het Energiecafé in het nieuwe wijkcentrum De Groene Hoven. Er waren informatiekramen en presentaties met nadere uitleg. Tientallen bewoners bezochten het nieuwe wijkcentrum en namen een kijkje op de markt. Op een kaart was bijvoorbeeld het gemiddelde energiegebruik per straat te zien. Sommige bewoners leenden een energiemeter om thuis de energievreters mee op te sporen. En er werden veel gesprekken gevoerd. Dat leverde veel informatie op voor de bewoners over het project. Tegelijkertijd was het nuttig voor de partners van KEN om inzicht te krijgen in hoe bewoners van de wijk aankijken tegen hun wijk en tegen het thema energie. bewoner aan het woord In de rubriek Bewoner aan het woord, interviewen we elke keer een buurtbewoner over zijn of haar ideeën over energiebesparing en duurzaamheid. De eerste keer is Bruno van Hoek aan het woord. Wat heb je met energiebesparing en duurzaamheid? Ik vind het ecologische aspect het belangrijkst. Geld besparen is natuurlijk ook belangrijk, maar toch: zonder geld zijn we arm, maar zonder natuur zijn we nergens. Binnen afzienbare tijd zal alles veel duurder gaan worden, want schaarste jaagt de prijzen op. Zo ook met energie. Het gebruik van fossiele brandstoffen is eindig en de komende jaren zullen de prijzen van energie flink gaan stijgen. En dan hebben we het nog niet over de economische en politieke afhankelijkheid van landen die ons gas en olie leveren. Wat zou je willen doen om je huis energieneutraal te maken? Ik bezit een huis uit In de nabije toekomst wil ik graag een zonneboiler en zonnepanelen. En dan graag zo gemonteerd dat ze niet op de dakpannen liggen, maar in hetzelfde vlak. Op zaterdag 8 september stonden we met kramen in het winkelcentrum op het Mercatorplein. Er was veel animo voor de wandelingen in het kader van Open Monumentendag. Het mooie weer maakte deze wandelingen natuurlijk extra aangenaam! De hele dag was het een komen en gaan van passanten bij de kramen. Ook nu konden we weer veel bewoners informeren over het project en hen vragen naar hun ideeën en wensen ten aanzien van het thema energie. Ben je nieuwsgierig naar wat op dit gebied in je buurt gebeurt? In 2011 ben ik aspirant lid van dea geworden, een coöperatie die zich inzet voor duurzame energie in Apeldoorn. Via een bijeenkomst van dea ben ik in aanraking gekomen met het project Kerschoten Energie Neutraal. Momenteel maak ik deel uit van een klankbordgroep met wijkgenoten om te helpen dit ingewikkelde project vorm te geven. Ik vind het overigens geweldig om te zien dat steeds meer mensen zonnepanelen aanschaffen. Ook al is de terugverdientijd relatief lang, het moet hoogst bevredigend zijn om te zien hoe energie opgewekt door de panelen ervoor zorgt dat de energiemeter terugloopt. Lees het volledige interview met Bruno van Hoek op kerschotenenergieneutraal.nl Bruno van Hoek Energie op School Initiatieven op scholen brengen energie(neutraliteit) onder de aandacht bij zowel de kinderen als de ouders. Op deze manier kunnen bewoners via scholen eenvoudig bereikt worden. Scholen spelen zo een grote rol in het aanzetten van bewoners tot participatie. Zichtbare initiatieven zoals zonnepanelen op scholen zorgen er daarnaast voor dat het onderwerp gaat leven bij andere bewoners en gebruikers van het gebied. Powerpapa Introductie van het concept Powerpapa op school vergroot de bewustwording van ouders en stimuleert tot handelen. De powerpapa is een vader of moeder van een leerling van de school die de school beziet op energiebesparende maatregelen. Hij verbindt ouders met de school, biedt ouders kennis over duurzame energie en energiebesparing en zorgt voor invoering van energiemaatregelen op school. De Sterrenschool in Kerschoten is één van de vier Apeldoornse scholen die werkt met een Powerpapa. Het project Powerpapa is een initiatief van de lokale energiecoöperatie dea en wordt mede mogelijk gemaakt door een bijdrage uit het Coöperatiefonds van Rabobank Apeldoorn en omgeving. Zie ook 26

27 Voorbeeldwoningen Voorbeeldwoningen zijn woningen die al voorzien zijn van energiemaatregelen, denk aan vloer- en dakisolatie, zonnepanelen, een zonneboiler of een warmtepomp. Deze woningen kunnen als voorbeeld dienen voor andere mensen. Zo kunnen mensen zien hoe andere bewoners de zaken aanpakken en kunnen ze horen welke ervaringen ze daarmee hebben. Ambassadeurs kunnen hier een belangrijke rol in spelen. In Apeldoorn wordt in het voorjaar van 2014 een rondwandeling georganiseerd door de wijk Kerschoten langs een aantal voorbeeldwoningen. De bewoners van deze woningen vertellen de bezoekers zelf het een en ander over hun woning. Voor de omgevingsmanager en de energieregisseur is het van belang om de activiteiten die zijn gericht op bewustwording zoveel mogelijk te laten aansluiten bij natuurlijke communicatiemomenten en bij bestaande initiatieven in de wijk. Zoals een jaarmarkt, een buurt BBQ, jaarvergadering van de wijkraad of van een gezelligheidsvereniging, een evenement van de winkeliersvereniging of een projectweek van een school. Hierbij kan gebruik gemaakt worden van bestaande communicatiemiddelen zoals een wijkkrant, nieuwsbrief van scholen of verenigingen, websites van stakeholders etc. Ook corporaties, bedrijven, de gemeente en andere professionele stakeholders hebben natuurlijke communicatiemomenten zoals een jaar- en ledenvergaderingen, een gemeenteraadsvergadering of speciale themabijeenkomsten. Ook hier kan gebruik van worden gemaakt door middel van bijvoorbeeld een presentatie of het neerleggen van brochures. Repair Café In Apeldoorn is aansluiting gezocht bij Transition Towns Nederland. Transition Towns is een netwerk van lokale Transitie Steden waar mensen samenwerken om zo hun eigen huis, buurt en/of dorp minder (olie-) afhankelijk, duurzamer en socialer te maken. Zij organiseren in veel steden een Repair Café, waar lokaal apparaten en andere spullen worden gerepareerd door vrijwilligers; het thema energie in bredere zin. In Apeldoorn is de KEN regisseur aanwezig bij het Repair Café en geeft de bezoekers informatie over het thema energie(besparing). Ook heeft KEN in Apeldoorn een kraam ingericht op de jaarlijkse Koninginnemarkt en is de KEN regisseur altijd aanwezig bij jaarvergaderingen van de wijkraden. Het is handig om het thema energie in de communicatie breed te trekken en onderdeel te laten zijn van het bredere thema duurzaamheid. Er kan hierbij gedacht worden aan een duurzaamheidsmarkt. Met deze brede focus worden ook mensen bereikt die minder gevoel hebben bij het onderwerp energie maar wel bij onderwerpen zoals gezond en veilig voedsel, moestuinen, tweedehands spullen en levensloop bestendig bouwen. Duurzaamheidsmarkt In Apeldoorn is door KEN een duurzaamheidsmarkt georganiseerd waarbij het thema energie is ingebed in de bredere context van duurzaamheid. Er stond onder andere een biologische boer en de natuurvoedingswinkel was ook vertegenwoordigd. Ook was KEN aanwezig bij een ruilbeurs van kinderkleding, speelgoed en boeken, georganiseerd door de twee basisscholen in het gebied. Duurzame markt 12 oktober uur wijkcentrum de groene hoven Biologische boerderij Levensloop bestendig verbouwen Elektrisch vervoer: met fietsen, scooters, scootmobielen, auto s Duurzame make-up Biologisch voedsel Isolatie Zonnepanelen Duurzaam energiebedrijf DeA Wijkraden Kluskraam Kringloopspulletjes Onze eigen energiefiets De Energie van Kerschoten Communicatieplan Communiceren over het energievraagstuk en over de ambitie van een energieneutraal gebied is belangrijk om de bewustwording in een gebied te vergroten. Het is belangrijk om deze doelstellingen te bepalen zodat helder is wat welke doelgroepen moeten weten, vinden en/of doen. De energieregisseur speelt een belangrijke rol in het opschrijven van de communicatiedoelstellingen, doelgroepen en concrete communicatieactiviteiten in de vorm van een communicatieplan. Uit ervaring is gebleken dat het bij communicatie belangrijk is dat: De afzender duidelijk is. De afzender kan de initiatiefnemer of de energieregisseur zijn, maar kan bij communicatie over bijvoorbeeld een koploperproject ook een coalitie van partijen zijn die het koploperproject tot een succes hebben gemaakt. De afzender moet bij (het merendeel van) de stakeholders in het gebied bekend zijn. De doelgroep waarop de communicatie zich richt, helder is en dat de middelen aansluiten bij hun beleving en deskundigheid. 27

28 Successen vieren Verwachtingen (bij)sturen Met het vieren van successen kan niet vroeg genoeg in het traject worden begonnen. Het vieren van successen enthousiasmeert mensen, houdt mensen op de hoogte en brengt ze op nieuwe ideeën. Hierdoor worden ze zich ook meer bewust van het thema energie en duurzaamheid. Bij het creëren van beweging in de wijk zijn initiatieven op het gebied van energie en energiemaatregelen die van de bewoners en de gebruikers van de wijk zelf komen erg belangrijk. Deze initiatieven, klein en groot, moeten omarmd, gevierd en verder gebracht worden. De energieregisseur speelt hier een belangrijke rol in, maar ook partijen die specifieke kennis en expertise kunnen brengen. Initiatieven zullen in het begin afkomstig zijn van een kleine groep van vernieuwers en zeer snelle overnemers; het is dan ook goed om in eerste instantie hierop gericht te zijn. Via deze initiatieven volgen meer mensen en organisaties en kan de focus zich verder gaan verbreden. Successen kunnen grote en kleine projecten of initiatieven zijn van individuele bewoners maar ook van een coalitie van partijen die bijvoorbeeld een zonnepark aanlegt. Benut voor het vieren van successen ook de natuurlijke momenten in het gebied zoals beschreven bij bewustwording. Communicatiemiddelen Social media (Facebook en Twitter) of een website, spelen een grote rol bij het informeren van stakeholders en kunnen goed ingezet worden om successen te vieren. Aandachtspunt hierbij is de leeftijdsopbouw van de wijk. Als er veel oudere mensen wonen, is het ook goed om aandacht te besteden aan een huis-aan-huis nieuwsbrief of een brief in de bus. In Apeldoorn is de website door lokale websitebouwer gemaakt en er is zoveel mogelijk voor gezorgd dat op de website snel de achtergrond van het initiatief duidelijk wordt, het laatste nieuws en de successen zichtbaar zijn (actueel houden) en mensen kunnen zien hoe ze zelf aan de slag kunnen (zie Daarnaast kan nieuws over succesvolle projecten ook verspreid worden via bestaande nieuwsbrieven, een eigen nieuwsbrief, een artikel in de krant of een persbericht. Om teleurstellingen en vroegtijdig afhaken van stakeholders te voorkomen, is het van belang om verwachtingen goed te sturen. Hiervoor is het voor de initiatiefnemers belangrijk steeds duidelijk aan te geven wat de ambities zijn en welke activiteiten wel en welke activiteiten niet bijdragen aan deze ambities. Anderzijds is sturen op verwachtingen van belang omdat gedurende het proces de rollen van stakeholders (kunnen) veranderen. Door continue in gesprek te blijven met stakeholders waar ze wel en niet over gaan en willen gaan, kunnen rollen en wederzijdse verwachtingen tijdig worden aangepast. Bijvoorbeeld een gemeente is in de beginfase wellicht nog meer een aanjager, maar als meer partijen instappen, kan de gemeente schakelen naar de rol van actieve facilitator met voorbeeldfunctie. En er kunnen tussentijds actieve bewoners aansluiten die de rol van aanjager op zich nemen. Monitoren De transitie of ontwikkeling van een energieneutraal gebied is een stapsgewijze ontwikkeling die zeker 20 jaar kan duren. Om te kunnen zien welke vorderingen op het gebied van betrokkenheid en participatie van stakeholders worden gemaakt en om inzicht te krijgen in welke initiatieven welk effect hebben, is monitoring van groot belang. Als instrument kan een zogenaamde knooppuntenmatrix worden gebruikt. De knooppuntenmatrix geeft voor verschillende initiatieven, thema s en projecten aan wie daarbij betrokken zijn, wat hun standpunten zijn en hoe de mate van participatie zich ontwikkelt. Omdat het een dynamische matrix is, kan de ontwikkeling in de tijd worden gevolgd en kunnen onderweg verbeterpunten en aanscherpingen naar voren komen. Zo ontstaat een cyclisch proces waarbij inzichten worden verzameld en mogelijke interventies worden bepaald. Interventies worden uitgevoerd en ook weer bekeken op hun doelmatigheid. Op deze manier wordt tijdens het proces kennis opgebouwd die direct kan worden ingezet. Een belangrijk element bij monitoring is de verslaglegging. Zowel van juiste middelen of interventies als van minder geslaagde activiteiten. 28

29 Gebiedsmonitoring Een hulpmiddel voor de gebiedsmonitoring is een dashboard. Dit systeem registreert hoeveel energie er daadwerkelijk wordt gebruikt en opgewekt. Naast de voortgang op weg naar energieneutraal, geeft het dashboard bij voorkeur ook inzicht in de ontwikkeling van de woonlasten en de participatie in het gebied. De netbeheerder kan betrokken worden bij het maken van het gebiedsdashboard. Zij beschikken over de gegevens van energieverbruik. Dit dashboard is bij voorkeur goed zichtbaar in de wijk, bijvoorbeeld als fysiek paneel op een centraal punt in de wijk, zoals een wijk- of buurtcentrum of een winkelcentrum. Op individueel niveau is het monitoren van energiegebruik mogelijk met bijvoorbeeld een Wattcher. Deze laat het stroomverbruik van het hele huis zien. Te zien is welke apparaten veel verbruiken en waar je kunt besparen. Wattcher werkt met een website, waarmee het bijvoorbeeld ook mogelijk is een energiebesparingswedstrijd te doen in een buurt of in het hele gebied. In Apeldoorn is een start gemaakt met het opzetten van een dergelijk dashboard om te zien welke vorderingen worden gemaakt op het vlak van energie, zowel op koploperproject- als gebiedsniveau. Het is belangrijk in beeld te brengen welke resultaten in het gebied behaald worden en wat de voortgang is van de initiatieven. Op basis van dit inzicht kunnen successen gevierd worden, communicatie afgesteld en verwachtingen gestuurd worden. 29

30 30