M.S. Buijs ( ) March 2nd M.S. Buijs ( ) 2 maart 2012

Transcriptie

1 HET INDUSTRIËLE NARRATIEF VERHALEN EN ARCHITECTUUR VAN HET AUW FABRIEKSKE IN HELMOND THE INDUSTRIAL NARRATIVE STORIES AND ARCHITECTURE OF THE BOTS FACTORY IN HELMOND M.S. Buijs ( ) 2 maart 2012 Dr. ir. Gijs Wallis de Vries Dr. ir. Irene Curulli Faculteit Bouwkunde Technische Universiteit Eindhoven M.S. Buijs ( ) March 2nd 2012 Dr. ir. Gijs Wallis de Vries Dr. ir. Irene Curulli Department of the Built Environment Eindhoven University of Technology

2

3

4 CONTENTS 4 Preface 6 Summary 10 PART A - BACKGROUND 18 I Research 21 II Theory 25 III Helmond 31 IV Building typology 35 PART B - STORIES 40 V History 43 VI Maps 63 VII Interviews 71 PART C - PROCESSING 80 VIII Cubes 83 IX The reciprocal relationship 91 X Literary experiment 95 XI Spatial experiment 103 XII Design intervention 111 PART D - CONCLUSIONS 118 XIII Concluding remarks 120 XIV Evaluation 126 References 130 Words of thanks 132 * Parts A to C are written only in Dutch. Each chapter starts with an English summary.

5 5 INHOUD Voorwoord 7 Samenvatting 11 DEEL A - ACHTERGROND 19 I Onderzoek 22 II Theorie 26 III Helmond 32 IV Typologie gebouw 36 DEEL B - VERHALEN 41 V Geschiedenis 44 VI Kaarten 62 VII Interviews 72 DEEL C - VERWERKEN 81 VIII Kubussen 84 IX De wederkerige relatie 92 X Literair experiment 96 XI Ruimtelijk experiment 104 XII Ontwerpingreep 112 DEEL D - CONCLUSIES 119 XIII Slotbetoog 121 XIV Reflectie 127 Literatuur 130 Dankwoord 132 * De delen A tot en met C zijn uitsluitend in het Nederlands geschreven. Elk hoofdstuk begint met een Engelse samentvatting.

6 PREFACE 6 This book is the report of the research I have done in the scope of my graduation. All parts, from the set-up to the results of my research, can be found in this publication. In this introduction I will amplify on the preamble of the research and I will discuss in which way this report can be read. Framework My research originated in the preliminary research that was done by graduation studio Industrial Water Street between May and August of The studio was supervised by dr. ir. Gijs Wallis de Vries and dr. ir. Irene Curulli, and the participating students were Dominique Geelen, Milou Piethaan, Cyriel Prinsen, Rik Verhalle and myself. The studio directed at studying former canal zones and their character, potential and possible transformation. The canal zone of Helmond was the focus of the research. By studying this subject, the studio becomes part of a series of research into the canal zones of five Brabant cities by Irene Curulli [1]. The studio ran parallel to the master project and international design studio Industrial Waterfronts, which also fits the series. Furthermore, there is a link between the research of studio Industrial Water Street and the preceding studios Boundaries, which were supervised by Gijs Wallis de Vries and Jacob Voorthuis. Those studios focussed on a narrative approach, in which the way of looking of architects was confronted with that of writers. Preliminary research Studio Industrial Water Street started in March 2011 with an extensive literature study, in which various sources were consulted on the subjects of industrial heritage, reuse, (historical) urban research and social memory. A historical study of the city of Helmond was also part of the research. Further analysis of the city consisted of detailed observations of specific places and of interviews with locals. A study trip to Italy was included in the research as well. The cities of Venice, Milan and Turin were visited, and projects of the reuse of industrial heritage in those cities were studied. This study led to the formulation of and analysis of strategies and motivations in reuse projects. The collective research was concluded by envisioning desired developments for Helmond, and by determining the course of individual research and design projects. Several parts of the preliminary research were particularly influential in my research, and will therefore be discussed later on. For more information on the research of studio Industrial Water Street I refer to the publication Kanaalzones B5 4 Helmond [2], which was created in cooperation with master studio Industrial Waterfronts. Organisation of the report Although I will not discuss the content of my individual research in this preface, I will explain the organisation and language of the report. The official language used at the department of the Built Environment is English, and I preferably join in that if possible. Nonetheless, my research is very local in origin. Most sources and persons [1] Industrial waterfronts: transformation of the Kanaalzones of B5 [2] Curulli, I. (Ed.) (2011) Kanaalzones B5-4 Helmond, TU Eindhoven

7 7 VOORWOORD Dit boekje is het verslag van het onderzoek dat ik gedaan heb ik het kader van mijn afstuderen. Alle onderdelen, van de opzet tot de resultaten van mijn onderzoek, vindt u hierin terug. In deze inleiding zal ik de aanloop naar het onderzoek toelichten en kort ingaan op hoe dit verslag kan worden gelezen. Context Mijn onderzoek vindt zijn oorsprong in het vooronderzoek dat is uitgevoerd door afstudeeratelier Industrial Water Street tussen maart en augustus Het atelier werd begeleid door dr. ir. Gijs Wallis de Vries en dr. ir. Irene Curulli, en de deelnemende studenten waren Dominique Geelen, Milou Piethaan, Cyriel Prinsen, Rik Verhalle en ikzelf. Het atelier richtte zich op het bestuderen van voormalige kanaalzones en hun karakter, potenties en mogelijke transformaties. De kanaalzone van Helmond stond centraal in het onderzoek. Met dit onderwerp past het atelier in een reeks onderzoeken naar de kanaalzones van vijf Brabantse steden door Irene Curulli [1]. Het atelier liep het eerste half jaar synchroon met het masterproject en internationale ontwerpstudio Industrial Waterfronts, dat ook in die reeks past. Er is bovendien een link tussen het onderzoek van atelier Industrial Water Street en de voorgaande ateliers Boundaries van Gijs Wallis de Vries en Jacob Voorthuis, die gericht waren op een narratieve benadering, waarin de blik van de architect werd geconfronteerd met die van schrijvers. [1] Industrial waterfronts: transformation of the Kanaalzones of B5 [2] Curulli, I. (Red.) (2011) Kanaalzones B5-4 Helmond, TU Eindhoven Vooronderzoek Industrial Water Street ging in maart 2011 van start met een uitgebreid literatuuronderzoek, waarin uiteenlopende bronnen zijn geraadpleegd op het gebied van industrieel erfgoed, hergebruik, (historische) stedelijke analyse en sociaal geheugen. Uiteraard was ook een historische studie van Helmond onderdeel van het onderzoek. De verdere analyse van de stad bestond uit gedetailleerde observaties van specifieke plaatsen en interviews met bewoners. Ook was een excursie naar Italië onderdeel van het gezamenlijke onderzoek. Een drietal steden, namelijk Venetië, Milaan en Turijn zijn bezocht, en het hergebruik van industrieel erfgoed daar is bestudeerd. De excursie gaf aanleiding tot het formuleren en analyseren van strategieën en motivaties in hergebruikprojecten. Het gezamenlijke onderzoek is afgesloten met het schetsen van een gewenste toekomstige ontwikkeling van Helmond, en het uitzetten van individuele onderzoeks- en ontwerpprojecten. Het vooronderzoek was niet alleen de aanleiding tot mijn individuele onderzoek, maar verschillende delen ervan hebben in mijn onderzoek ook een bijzondere plaats gekregen, en zullen later in dit verslag nader worden toegelicht. Voor meer informatie over het onderzoek van atelier Industrial Water Street verwijs ik u naar de publicatie Kanaalzones B5 4 Helmond [2], die in samenwerking met de mastergroep Industrial Waterfronts werd gemaakt. Opbouw verslag Op de inhoudelijk aspecten van mijn individuele onderzoek zal ik hier niet

8 concerned use the Dutch language, or even a local dialect at times. Using the Dutch language in the main part of my report enables me to preserve the subtle distinctions that were very important in my research. To make it possible for the English-speaking to understand the outlines of the research as well, I have chosen to translate parts of this publication. Hopefully, I will have met with the wishes of most readers. As a consequence of the choice for a mixture of languages, this book can be read in various ways. Readers who understand the Dutch language can find all details of the research in this publication. The outlines and main conclusions are available in both Dutch and English. For those who speak English, summaries in that language can be found preceding each chapter. 8 I have enjoyed working on this research and the accompanying report very much. Hopefully, you will experience the same delight in reading it. Finally, I want to thank everyone who contributed to this research in any way. You can find the names of these people on the last page of this book. Myrthe Buijs

9 9 ingaan, maar ik licht wel graag de opbouw en taal van deze publicatie toe. De voertaal van de faculteit Bouwkunde en het afstudeeratelier is Engels, en ik sluit daar indien mogelijk het liefst op aan. Mijn onderzoek is echter erg lokaal van karakter en bronnen en betrokken bezigen over het algemeen de Nederlandse taal, of bij uitzondering, de Helmondse. Het gebruik van het Nederlands biedt mij meer mogelijkheden de nuance te behouden die in mijn onderzoek zo belangrijk is geweest. Om het desondanks voor de Engelstalige geïnteresseerden mogelijk te maken de hoofdlijnen van het onderzoek te volgen, heb ik ervoor gekozen delen van deze publicatie te vertalen. Ik hoop daarmee aan de wensen van zo veel mogelijk lezers tegemoet te zijn gekomen. Als gevolg van de keuze voor deze mengeling van talen laat dit boekje zich op verschillende manieren lezen. Lezers met kennis van de Nederlandse taal kunnen in deze publicatie alle details van het onderzoek terugvinden. Voor zowel Nederlandsals Engelstaligen zijn de hoofdlijnen en belangrijkste conclusies van het onderzoek uitgezet in de samenvatting en conclusies. Voor wie de Engelse taal beheerst, is het bovendien mogelijk om aan het begin van elk hoofdstuk de samenvatting te lezen, en de bijbehorende afbeeldingen op de pagina s daarna te bekijken. Ik heb met bijzonder veel plezier aan dit onderzoek en de bijbehorende publicatie gewerkt. Ik hoop dat hetzelfde plezier u ten deel mag vallen bij het lezen ervan. Tot slot rest mij nog alle mensen te bedanken die op wat voor wijze dan ook hebben bijgedragen aan dit onderzoek. U vindt hun namen op de laatste pagina van dit boekje. Myrthe Buijs

10 SUMMARY The industrial narrative 10 Buildings can be more than just a space with a function. People live, work and die in buildings. Every person has a story. Every building has a story. Big history and small, individual memories are connected to the architecture that surrounds us. What connects us to buildings is our story. This graduation research is about stories. To be more precise: about stories that inhabit industrial buildings, and their role in architecture. In this summary, the most important parts of the research will be presented. Research The goal of this research is to fathom the narrative aspect of industrial buildings and to connect it to architecture. The story, the industrial narrative, of this extraordinary type of buildings gives direction to the research. Stories will be collected and analysed. Eventually, this research should lead to more insight into and appreciation for the industrial narrative in architecture. The research question, on which the research will focus, has therefore been formulated as follows: What is the industrial narrative, and how can it be dealt with in architecture? The core of the research consists of two phases. Prior to these phases, there was a preliminary research. The first phase is the collection of information in the form of stories. This information is then processed in the second phase of the research, the analysis of the stories. That analysis will be the base of two experiments and a design proposal. The research will be rounded off with the formulation of its main conclusions. The character of industrial architecture is an important issue in the reuse of these buildings. This research contributes to the development of more understanding for this character and the meaning of industrial buildings. More understanding for stories, their value and their relationship to architecture will lead to a more sensitive and well-founded redesign. Theory An important part of the background of the subject comes to light in developing its theoretical framework. Four sources were consulted to do so: The architecture of happiness by Alain de Botton, Indispensable eyesores by Mélanie van der Hoorn, Eupalinos or the architect by Paul Valéry en number 70 of the journal OASE, about architecture and literature. As a result of the ideas expressed in these publications, three categories of stories can be distinguished. The first are the fictional stories from novels, the second the more factual stories of history and third are the personal stories from oral history. The research will focus on the last two types. In the stories, there is a tension between the buildings that inhabit them and the people who experience and interpret them. PART A: BACKGROUND Chapter I: Research Chapter II: Theory

11 11 SAMENVATTING Het industriële narratief Gebouwen kunnen meer zijn dan slechts een ruimte met een functie. Mensen leven, werken en sterven in gebouwen. Elk individu heeft een verhaal. Elk gebouw heeft een verhaal. Grote geschiedenis en kleine individuele herinneringen zijn verbonden met de architectuur om ons heen. Wat ons met gebouwen verbindt is ons verhaal. Dit afstudeeronderzoek gaat over verhalen. Om precies te zijn, over de verhalen die in industriële gebouwen besloten liggen, en hun rol in de architectuur. In deze samenvatting komen de belangrijkste onderdelen van dit onderzoek aan bod. DEEL A: ACHTERGROND Hoofdstuk I: Onderzoek Hoofdstuk II: Theorie Onderzoek Het doel van dit onderzoek is om het narratieve aspect van industriële gebouwen te doorgronden en het verband te leggen met de architectuur. Het verhaal, het industriële narratief, achter dit bijzondere type gebouwen geeft richting aan het onderzoek. Verhalen zullen worden verzameld en geanalyseerd. Uiteindelijk moet het onderzoek leiden tot inzicht in en waardering van het industriële narratief in de architectuur. De onderzoeksvraag die in alle delen van het onderzoek zo veel mogelijk centraal zal worden gesteld, is daarom als volgt geformuleerd: Wat is het industriële narratief, en hoe kan er in de architectuur mee worden omgegaan? De kern van het onderzoek is in te delen in twee fasen. Daar gaat een vooronderzoek aan vooraf. De eerste fase is het verzamelen van informatie in de vorm van verhalen. Deze informatie wordt verwerkt in de tweede fase van het onderzoek, de analyse van die verhalen. Die analyse vormt de basis voor twee experimenten en een ontwerpvoorstel. Het onderzoek sluit af met het formuleren van conclusies. Het karakter van industriële architectuur vormt een belangrijk vraagstuk in het herontwikkelen van deze gebouwen. Dit onderzoek draagt bij aan het ontstaan van meer begrip van dit karakter en de betekenis van industriële architectuur. Meer begrip voor verhalen, hun waarde en hun relatie tot de architectuur zal bijdragen tot een gevoeliger en beter onderbouwd herontwerp. Theorie Een belangrijk deel van de achtergrond van het onderwerp komt aan het licht in het uitzetten van het theoretisch kader ervan. Een viertal bronnen is daartoe geraadpleegd: De architectuur van het geluk van Alain de Botton, Indispensable eyesores van Mélanie van der Hoorn, Eupalinos of de architect van Paul Valéry en nummer 70 van het tijdschrift OASE, over architectuur en literatuur. Naar aanleiding van de in die publicaties verwoorde ideeën kunnen drie categorieën verhalen worden onderscheiden. Ten eerste zijn er de fictionele verhalen uit romans, ten tweede de meer feitelijke verhalen van de geschiedenis, en ten derde de persoonlijke verhalen uit de mondelinge overlevering. De laatste twee typen verhalen staan in dit onderzoek centraal. In die verhalen bestaat een spanningveld tussen de gebouwen waarin ze besloten liggen en de mensen die ze ervaren en interpreteren.

12 Helmond The location of the research is Helmond, a city that was established due to the industrial development after the creation of the Zuid-Willemsvaart in 1825/1826. Helmond experienced a period of growth at the end of the 19th and beginning of the 20th century, in which the textile and metal industries were dominant. In the 1960s there was a strong shrinkage of the industry, because of which many areas and buildings along the Zuid-Willemsvaart are now becoming available, or already have been redeveloped. Graduation Studio Industrial Water Street has done research into the coherence of Helmond, and the place of the industrial area and canal in this. A method derived from that of Kevin Lynch was used. Interviews with the inhabitants of the city resulted in an image of Helmond of a city with many faces, that threatens to be dissipated by its diversity. An unexpected result of the conversations with locals was the personal engagement that the interviewers developed by doing this. Bots factory That personal engagement contributed to the selection of a building to study. The Bots factory was chosen. This building has been located along the canal and near the city century of Helmond since It was used as a textile factory for many years, and inhabits many stories because of its long history. Moreover, the Bots factory fits the typology of industrial buildings well, due to the division in its windows with arches, its brick façade and the sawtooth roof of the addition. History Many of the stories behind the Bots factory are included in its history, which was studied extensively and starts in At the construction of the warehouse in that year, the builder, Johannes Albertus Bots placed a memorial stone above the door of the warehouse. He let the initials of his grandchildren be inscribed in this stone. After several members of the Bots family died, the building was sold to the Raymakers family. These new owners started using the building as a textile factory, and expanded the terrain behind the factory with a number of buildings. After the building was sold within the Raymakers family around the turn of the century, the number of buildings of the terrain grew further. One of those was a gate building between the factory and the house. Furthermore, windows were added to the east façade of the Bots factory. At the end of the 1930s, the Bots factory changed in function. During the period that followed, it was occupied by the Calico factory, which produced buckram, PVC products and carpets. A big fire damaged the building in The building itself was repaired, but several others were replaced. In the years after that, the Bots building also housed a sowing atelier and a personnel shop, until it was sold in Since then, the building has been housing a flower shop and several other small businesses. To allow this change in function, the interior of the building has been rearranged. Interviews The other type of stories that has been collected is more personal. To collect 12 Chapter III: Helmond Chapter IV: Building typology PART B: STORIES Chapter V: History / Chapter VI: Maps Chapter VII: Interviews

13 Hoofdstuk III: Helmond Hoofdstuk IV: Typologie gebouw DEEL B: VERHALEN Hoofdstuk V: Geschiedenis / Hoofdstuk VI: Kaarten 13 Helmond De locatie van het onderzoek is Helmond, een stad die tot stand is gekomen dankzij de industriële ontwikkeling na de aanleg van de Zuid-Willemsvaart in 1825/1826. Helmond kende een periode van grote bloei aan het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw, waarin vooral de textiel- en metaalindustrie groot waren. In de jaren 60 van de vorige eeuw was er een sterke krimp van de industrie, waardoor nu veel gebieden en gebouwen langs de Zuid-Willemsvaart vrijkomen of al zijn herbestemd. Afstudeeratelier Industrial Water Street heeft onderzoek gedaan naar de samenhang van Helmond, en de plaats van de industrie en het kanaal hierin, met behulp van een methode die werd afgeleid van die van Kevin Lynch. Interviews met inwoners van de stad leverden het beeld op dat Helmond een stad is met veel gezichten, die door juist die veelzijdigheid dreigt te versnipperen. Een onverwacht resultaat van de gesprekken met bewoners is de persoonlijke betrokkenheid van de interviewers die hierdoor met de stad werd gevormd. Auw Fabriekske Die persoonlijke betrokkenheid heeft mede bijgedragen aan de keuze voor het te bestuderen gebouw. Het Auw Fabriekske, dat zich al sinds 1840 langs het kanaal en nabij het centrum van Helmond bevindt, werd geselecteerd. Het gebouwtje is lang als textielfabriek in gebruik geweest, en herbergt met zijn lange geschiedenis veel verhalen. Het Auw Fabriekske past bovendien met zijn roedeverdeling in de ramen met bogen, bakstenen gevel en het sheddak (zaagtanddak) van de aanbouw goed in de algemene typologie van industriële gebouwen. Geschiedenis Veel van de verhalen achter het Auw Fabriekske liggen besloten in de historie ervan, die uitgebreid is bestudeerd, en begint in Bij de bouw van het pakhuis in dat jaar werd door de bouwer, Johannes Albertus Bots, een gedenksteen geplaatst boven de deur, met daarin de initialen van zijn kleinkinderen. De dood van Bots en zijn vrouw en zoon niet lang daarna leidde tot de verkoop van het gebouw aan de familie Raymakers in Deze nieuwe eigenaars namen het gebouw als textielfabriekje in gebruik, en breidden het terrein uit met een aantal gebouwen aan de achterzijde van het Auw Fabriekske. Nadat het gebouw rond de eeuwwisseling binnen de familie Raymakers werd doorverkocht, groeide het aantal gebouwen op het terrein verder. Een opvallende daarvan was het poortgebouw, dat zich tussen het fabriekje en het ernaast gelegen huis heeft bevonden. In die periode werden ook ramen toegevoegd in de gevel van het Auw Fabriekske. Aan het einde van de jaren 30 wisselde het gebouw van functie. Het ging onderdak bieden aan een andere tak van het bedrijf Raymakers, namelijk de Calico, waar boekbinderslinnen en later ook PVC producten en getufte tapijten werden geproduceerd. In 1948 vond een brand plaats op het terrein van het Auw Fabriekske, waardoor het gebouw werd beschadigd. Die schade werd hersteld, maar een aantal gebouwen rond het fabriekje werd vervangen. In de jaren daarna herbergde het fabriekje ook een personeelswinkel en een naaiatelier, tot het in 1982 werd verkocht.

14 those stories, people who were somehow associated with the Bots factory were talked to. Five men, ranging from the present owner to a former employee and managers, were interviewed. These interviews resulted in diverse personal anecdotes about damaged floors, special persons, intense events, poor working conditions and the appreciation of history. The reciprocal relationship The collected stories were organised and analysed on the basis of six themes, which were selected because of their particularity in stories or architecture. This analysis was arranged on cubes. The focus of the analysis was on the relationship between the narrative and architectural aspects of each theme. The analysis led to the construction of a theory about the relationship between stories and architecture. Both stories and architecture are autonomous, but it has become clear that there is interaction between them. Stories and architecture influence each other. What they influence is not each other s physical presence, but the experience of the other. If architecture influences the way in which stories are experienced, these stories can become more visible and tangible. Conversely, when stories influence architecture, the architecture becomes more meaningful and intelligible, and stays in people s minds longer. Thus, stories and architecture strengthen each other and can even ensure each other s existence. When stories and architecture contradict, and the relationship between them gets blurred, this can cause confusion. It can also result in the change or even denial of stories. In the Bots factory, stories and architecture are at times involved in an interesting relationship. The problem that occurs is that part of the industrial narrative of the building threatens to get lost. The physical context of the building has been changed and the change in function led to the rearrangement of the interior. There is a conflict in the relationship between the industrial past of the building and its present appearance. Experiments and design In two experiments, the boundaries of the relationship between the narrative and the architectural aspects of the Bots factory have been explored. The first experiment was literary, and increased the influence of architecture on the story. A dialogue was written after the example of Paul Valéry s Eupalinos or the architect. Two buildings, the factory itself and the house next to it, have grown into the protagonists of this dialogue, in which a number of themes concerning the relationship between stories and architecture is brought to the attention. The other experiment was spatial and studied the effect of an increased influence of stories on architecture. References to the industrial narrative of the building have been incorporated in a model. Stories have distorted the model into an expression of the experience of the building. Finally, a specific place in the building has been dealt with in a small design proposal. The location where the industrial narrative of the building in threatened most is the hallway on the first floor. That space has been redesigned by moving or replacing some interior walls. 14 PART C: PROCESSING Chapter VIII: Cubes / Chapter IX: The reciprocal relationship Chapter X: Literary experiment/ Chapter XI: Spatial experiment/ Chapter XII: Design proposal

15 15 Sindsdien bevinden zich er een bloemenwinkel en wisselende andere kleine ondernemingen. Voor die functieverandering is een herindeling van het interieur van het gebouw noodzakelijk geweest. Hoofdstuk VII: Interviews DEEL C: VERWERKEN Hoofdstuk VIII: Kubussen / Hoofdstuk IX: De wederkerige relatie Hoofdstuk X: Literair experiment / Hoofdstuk XI: Ruimtelijk experiment / Hoofdstuk XII: Ontwerpvoorstel Interviews Het andere type verhalen dat is verzameld is persoonlijker. Dat zijn de verhalen waarvoor gesproken is met mensen die op één of andere wijze bij het gebouw betrokken zijn geweest. Een vijftal heren, variërend van de huidige eigenaar tot een voormalige medewerker en oud directeuren, werd geïnterviewd. Deze interviews leverden uiteenlopende persoonlijke anekdotes op over de door chemicaliën aangetaste vloeren, bijzondere personen, heftige gebeurtenissen, slechte werkomstandigheden en de waardering voor het verleden. De wederkerige relatie De verzamelde verhalen zijn georganiseerd en geanalyseerd aan de hand van een zestal thema s, die werden geselecteerd op basis van hun bijzonderheden in verhalen of architectuur. Deze analyse werd verzameld op kubussen. De focus lag daarbij op de relatie tussen de narratieve en architectonische aspecten van elk thema. De analyse leidde tot de vorming van een theorie over de relatie tussen verhalen en architectuur. Verhalen en architectuur zijn autonome begrippen, maar er is gebleken dat er een nauwe relatie tussen beiden bestaat. Ze beïnvloeden de manier waarop de ander wordt ervaren. Door architectuur worden verhalen zichtbaarder en tastbaarder, terwijl door verhalen de architectuur betekenisvoller wordt. Verhalen en architectuur kunnen elkaar versterken, en wanneer er een wisselwerking tussen beide is, zijn ze beter te onthouden en kunnen ze zelfs elkaars voortbestaan zeker stellen. Wanneer verhalen en architectuur elkaar tegenspreken, en de relatie tussen beiden vervaagt, kan verwarring ontstaan, en kunnen verhalen worden aangepast of zelfs ontkend. In het Auw Fabriekske gaan verhalen en architectuur op een aantal punten een interessante relatie aan. Het probleem van het gebouw is echter dat een deel van het industriële narratief ervan verloren dreigt te gaan. De fysieke context van het gebouw is veranderd, en de functieverandering heeft tot de herindeling van het interieur geleid. De relatie tussen het industriële verleden van het gebouw en de verschijning ervan komt daardoor in gevaar. Experimenten en ontwerp In een tweetal experimenten zijn de grenzen van de relatie tussen de narratieve en architectonische aspecten van het Auw Fabriekske verkend. Het eerste experiment was een literaire, waarin de invloed van architectuur op het verhaal werd vergroot. Er is een dialoog geschreven naar het voorbeeld van Paul Valéry s Eupalinos of de architect. Twee gebouwen, namelijk het fabriekje zelf en het huis ernaast, zijn daarin uitgegroeid tot de protagonist, aan de hand waarvan een aantal thema s uit de relatie tussen verhalen en architectuur onder de aandacht wordt gebracht. Het andere experiment was ruimtelijk en daarin wordt het effect van een vergrote invloed van verhalen op architectuur bestudeerd. In een maquette zijn verwijzingen naar het industriële narratief van het gebouw verwerkt. Verhalen hebben de maquette vervormd tot een uitdrukking van de ervaring van het gebouw.

16 Conclusion The industrial narrative proves to be a mixture of facts connected to the development of the city and very personal plots of the lives of the people involved. The stories of industrial architecture occur on the boundaries between buildings and people. During the research, it turned out that the relationship between stories and architecture can be either strengthened or blurred. In both cases, an intervention can take place on different levels, namely that of the story or that of the building. It is exactly the boundary between the narrative and architecture on which one operates in this case. Transferring stories orally or on paper is a task for both historians and designers. It is important that personal stories, which provide a different perspective, are not forgotten in this context. Some people who can recollect the stories of buildings are still alive now, but their numbers are decreasing. There is a challenge in improving the relationship between stories and architecture in (re)design as well. However, there is not just one correct way in dealing with stories in architecture. Moreover, the best way to deal with stories is not necessarily a conservative one. Stories do not always have to be frenetically preserved. New stories are also of value and importance for the building. The consideration of keeping or losing a story should be made each time. Nevertheless, the choice between keeping and losing a story is different from the choice between strengthening and blurring the relationship of stories with architecture. Stories play an important role in architecture and therefore they are relevant in design. Designers must first and foremost be more aware of the importance and influence of stories on architecture. The unconscious blurring of the relationship between buildings and their stories should end. If no effort is made to get to know these stories, a deliberate choice between blurring of strengthening is impossible. That choice will presumably favour strengthening the role of stories, since that can improve both architecture and the story. My research embarked on the boundaries between story and building, between writing and designing and between writer and architect. On those boundaries, a lot of profit is to be obtained in the way of dealing with industrial heritage. Writing stories and history does not have to be separated from designing spaces and buildings. Writers and architects are connected by the story of architecture. A meaningful architecture is in everyone s interest, and the story is essential in that. 16 PART D: CONCLUSIONS Chapter XIII: Concluding remarks

17 17 Tot slot is een plek in het gebouw aangepakt in een kleine ontwerpingreep. De plaats waar het industriële narratief van het Auw Fabriekske het meest in gevaar is, is de gang op de eerste verdieping. Door het verplaatsen of vervangen van een aantal binnenwanden is deze ruimte opnieuw vormgegeven. DEEL D: CONCLUSIES Hoofdstuk XIII: Slotbetoog Conclusie Het industriële narratief blijkt een mengeling te zijn van feiten die sterk verbonden zijn met de ontwikkelingen van de stad en zeer persoonlijke verwikkelingen met de levens van betrokken personen. De verhalen van industriële architectuur begeven zich op het spanningsvlak tussen gebouw en mens. Gedurende het onderzoek is gebleken dat de relatie tussen verhalen en architectuur kan worden versterkt, maar kan ook vervagen. In beide gevallen kan op verschillende niveaus, van zowel het verhaal als het gebouw, worden ingegrepen. Het is namelijk precies het grensvlak tussen het narratieve en het architectonische waarop men zich dan begeeft. In het schriftelijk of mondeling overbrengen van verhalen ligt een taak voor zowel historici als ontwerpers. Het is belangrijk dat ook persoonlijke verhalen, die een andere invalshoek bieden, daarbij niet vergeten worden. Voor veel gebouwen geldt dat sommige van de mensen die er verhalen over kunnen vertellen, nu nog in leven zijn, maar dat hun aantal snel afneemt. In het (her)ontwerp van de architectuur ligt ook een uitdaging in het verbeteren van de relatie tussen verhalen en architectuur. Er is echter niet één juiste manier om in het ontwerp met verhalen om te gaan. Het is bovendien niet zo dat de enige manier om in de architectuur met verhalen rekening te houden een conservatieve houding is. Verhalen hoeven niet te allen tijde krampachtig te worden behouden. Ook nieuwe verhalen zijn waardevol en van belang voor het voorbestaan van gebouwen. Elke keer moet de afweging worden gemaakt welke verhalen worden bewaard en welke niet. De keuze om een verhaal te bewaren of niet is echter een andere keuze dan die tussen het laten vervagen of versterken van de relatie van verhalen tot gebouwen. Verhalen spelen in de architectuur een belangrijke rol, en zijn dus in het ontwerp van belang. Ontwerpers moeten zich in de eerste plaats bewust worden van dit belang en van de invloed van verhalen op de architectuur. Er zou een einde moeten komen aan het onbewust laten vervagen van de relatie tussen gebouwen en hun verhalen. Wanneer geen moeite wordt gedaan om deze verhalen te leren kennen, kan onmogelijk een weloverwogen keuze worden gemaakt tussen vervagen of versterken. Die keuze zal bij voorkeur in het voordeel van het versterken van de rol van verhalen worden genomen, aangezien dat de architectuur én het verhaal ten goede komt. Dit onderzoek heeft zich begeven op het grensvlak tussen verhaal en gebouw, tussen schrijven en ontwerpen, en tussen schrijver en architect. Dat is een grensvlak waar veel winst te behalen valt in het omgaan met industrieel erfgoed. Het schrijven van verhalen en geschiedenis hoeft niet gescheiden te zijn van het vormgeven van ruimten en gebouwen. Schrijvers en architecten zijn met elkaar verbonden door het verhaal van de architectuur. Een betekenisvolle architectuur is in ieder belang, en het verhaal speelt daarin een essentiële rol.

18 PART A BACKGROUND I Research II Theory III Helmond IV Building typology

19 DEEL A ACHTERGROND I Onderzoek II Theorie III Helmond IV Typologie gebouw

20 INLEIDING 20 Ik ademde diep in. Ik begon met te zeggen dat dit huis mijn hele leven was, dat iedere kamer een verhaal vertelde, mijn verhaal, jouw verhaal. Sinds jij was heengegaan had ik nooit een manier kunnen vinden om het gemis aan jou op te vullen. [ ] Onze liefdesgeschiedenis stond geschreven in de inwendige structuur van het huis, in de pittoreske schoonheid. Het huis was mijn verbinding met jou, voor altijd. Als ik het huis zou kwijtraken, zou ik jou opnieuw kwijtraken. Ik had gedacht dat dit huis voor eeuwig zou voortbestaan, dat het er altijd zou zijn, ongevoelig voor de tijd, voor veldslagen of andere gebeurtenissen, zoals de kerk en nu nog steeds stond. [ ] Ik had ongelijk. Het huis was gedoemd te verdwijnen. En ik zou er nooit vrijwillig uit vertrekken. [1] Dit fragment is ontleend aan de roman Het huis waar jij van hield van de Franse schrijfster Tatiana de Rosnay. Het verhaal is opgebouwd rond Rose Bazelet, een dame op leeftijd wonende in Parijs. De roman is een serie brieven die Rose schrijft aan haar overleden man. Hun huis staat op het punt gesloopt te worden voor de aanleg van de boulevard Saint-Germain. De herinneringen en verhalen die het huis met zich mee draagt zijn voor Rose zo belangrijk dat ze weigert te vertrekken. Ze sterft uiteindelijk tijdens de sloopwerkzaamheden in haar geliefde huis. Het verhaal dat De Rosnay vertelt maakt op indrukwekkende wijze duidelijk hoe belangrijk een gebouw voor een individu kan zijn. Het gaat daarbij niet om de architectonische elementen en ruimten van het gebouw, maar om de verhalen die er in besloten liggen. Dat is niet alleen zo met huizen, zoals in het verhaal van Rose. Een andere roman, De Citoyenne [2] van Ad van Iterson, vertelt over de invloed van een fabriek op het leven van een jonge journaliste. Louise Mordant leeft in het industriële Maastricht van de 19e eeuw, waar veel mensen werken in de grote aardewerkfabrieken van Petrus Regout. Een trauma dat zich afspeelde in de fabrieken van Regout achtervolgt de jonge journaliste, tot ze besluit zich van het leven te beroven. Beide romans maken duidelijk dat gebouwen meer kunnen zijn dan slechts een ruimte met een functie. Mensen leven, werken en sterven in gebouwen. Elk individu heeft een verhaal. Elk gebouw heeft een verhaal. We voelen ons verbonden met het huis waar we hebben gewoond. Vele herinneringen komen boven bij het zien van een oude school. Historische gebouwen kunnen een overweldigende indruk maken, zeker als wordt verteld wat er met die gebouwen is gebeurd. Een oude fabriek is bijzonder omdat er indrukwekkende activiteiten hebben plaatsgevonden. Grote geschiedenis en kleine individuele herinneringen zijn verbonden met de architectuur om ons heen. Wat ons met gebouwen verbindt is ons verhaal. [1] Rosnay, T. de, (2011) Het huis waar jij van hield, Amsterdam: Artemis en co, p [2] Iterson, A. van, (2006) De Citoyenne, Amsterdam: Nieuw Amsterdam

21 I ONDERZOEK Doel en opzet van het onderzoek I RESEARCH English summary Introduction In two novels, Het huis waar jij van hield by Tatiana de Rosnay and De Citoyenne by Ad van Iterson, buildings play an important role in the story. Both novels demonstrate that a building can be much more than just a space with a function. People live, work and die in buildings. Large history and small personal memories are connected to the architecture around us. What connects us to buildings is our story. Focus on industrial buildings The central topics of this research are stories and architecture. The building type that will be studied is industrial buildings. Industrial buildings are an extraordinary building type, and developing them demands an understanding of what it is that makes these buildings special. Goal of the research The goal of this research is to fathom the narrative aspect of industrial buildings and to connect it to architecture. Eventually, this research should lead to the understanding and assessment of the industrial narrative in architecture. The research question is: What is the industrial narrative, and how can it be dealt with in architecture? Constructing the research The core of the research consists of two phases. Prior to these phases, there was a preliminary research. The first phase is the collection of information in the form of stories. This information is then processed in the second phase of the research, the analysis of the stories. That analysis will be the base of two experiments and a design proposal. The research will be rounded of with the formulation of its main conclusions. Value The character of industrial architecture is an important issue in the reuse of these buildings. This research contributes to the development of more understanding for their character and meaning. Understanding stories, their value and their relationship to architecture will contribute to a more sensitive and well-founded redesign. Products The most important product of the research is this report, in which all parts of the research are presented. Further products consist of an exhibition and a presentation on the 2nd of March 2012, and two articles for magazines.

22 ONDERZOEK Doel en opzet van het onderzoek 22 In de voorgaande inleiding werd al duidelijk dat verhalen en hun relatie met de architectuur centraal staan in dit onderzoek. Het belang van verhalen die besloten liggen in huizen is het meest duidelijk te ervaren. Eenieder zal intuïtief al aangeven dat zijn of haar huis meer betekenis heeft dan een stapel stenen en een dak. Ditzelfde geldt echter ook voor veel andere typen gebouwen. In dit onderzoek draait het om de verhalen, het narratieve aspect, van industriële gebouwen. Waarom industriële gebouwen Gedurende de afgelopen decennia krijgt Nederland steeds meer te maken met de leegstand van oude industriële gebouwen. De gebieden waar deze gebouwen toe behoren, bevinden zich vaak temidden van het stedelijk weefsel. Op die manier komen grote gebieden die centraal in de stad gelegen zijn vrij voor nieuwe ontwikkelingen. Daarmee opent zich een vraagstuk over hoe moet worden omgegaan met deze wastelands [1] en de fabrieken, pakhuizen en hallen die zich er bevinden. In dit vraagstuk staat het bijzondere karakter van industriële gebouwen centraal. De grote, open ruimtes in deze gebouwen bieden veel mogelijkheden. Bovendien worden de sfeer en de historische betekenis van oude fabrieken door velen gewaardeerd. Industriële gebouwen ontwikkelen steeds meer een nostalgische waarde. Ze herinneren mensen aan vervlogen tijden van ongelimiteerde productie en ontwikkeling tijdens en na de industriële revolutie. In deze gebouwen werd hard gewerkt, gedurende lange dagen en voor lage lonen. De nog bestaande industriële gebouwen verwijzen naar het belang van de industrie voor de ontwikkeling van veel steden en naar de trots en het doorzettingsvermogen van haar arbeiders. Industriële gebouwen zijn dus een duidelijk afwijkend gebouwtype, met een bijzondere achtergrond. De herontwikkeling van deze gebouwen vraagt om begrip voor het type op zich en voor de betekenis die ermee gepaard gaat. Met andere woorden: het is van belang om te doorgronden wat industriële gebouwen zo bijzonder maakt, en hoe architecten en andere betrokkenen daarmee om kunnen gaan. Doel onderzoek Het doel van dit onderzoek is om het narratieve aspect van industriële gebouwen te doorgronden en het verband te leggen met de architectuur. Het verhaal, het industriële narratief, achter dit bijzondere type gebouwen geeft richting aan het onderzoek. Verhalen zullen worden verzameld en geanalyseerd. Om het verband te leggen tussen de narratieve en architectonische aspecten van deze gebouwen, wordt de relatie tussen beide bestudeerd en gekarakteriseerd. Vervolgens gaat dit onderzoek verder in het verkennen van deze relatie in een aantal experimenten. Uiteindelijk moet het onderzoek leiden tot inzicht in en waardering van het industriële narratief in de architectuur. De onderzoeksvraag die in alle delen van het onderzoek zo veel mogelijk centraal zal worden gesteld, is daarom als volgt geformuleerd: Wat is het industriële narratief, en hoe kan er in de architectuur mee worden omgegaan? [1] Wastelands zijn verlaten gebieden, die op het moment geen specifieke functie hebben. Deze gebieden zijn als het ware gedumpt, en nieuwe ontwikkelingen zijn mogelijk.

23 23 Industie in Helmond: gebouwen op het terrein van de nog steeds actieve textielfabriek van Vlisco. Locatie De locatie voor het onderzoek is de Brabantse stad Helmond. Deze stad is al in de 12e eeuw tot stand gekomen. Bijzonder is dat de de stad vooral tot bloei is gekomen vanwege de groei van de textielindustrie eind 19e en begin 20e eeuw. Tegenwoordig bevindt de industriële kanaalzone van Helmond zich midden in de stad. Veel industriële gebouwen zijn gesloopt, maar een aantal is nog in gebruik of heeft een andere bestemming gekregen.de locatie voor onderzoek op gebouwniveau is het oudste nog bestaande industriële gebouw van Helmond. Het Auw Fabriekske, zoals het in de Helmondse volksmond vaak genoemd wordt, werd gebouwd in 1840 door de familie Bots.Verdere toelichting op de geschiedenis van Helmond, op de huidige situatie in de stad en op de keuze voor het gebouw volgen later. Opbouw van het onderzoek De kern van het onderzoek is in te delen in twee fasen. Daar gaat een vooronderzoek aan vooraf. De eerste fase is vervolgens het verzamelen van informatie in de vorm van verhalen. Deze informatie wordt verwerkt in de tweede fase van het onderzoek, de analyse van de verhalen. Die analyse vormt de basis voor twee experimenten en een ontwerp. Het onderzoek sluit af met het formuleren van conclusies en een reflectie. De onderwerpen van het vooronderzoek hebben voornamelijk betrekking op achtergronden. Er wordt een theoretische basis gelegd, waarin verschillende posities binnen het onderwerp van verhalen en architectuur aan het licht komen. Daarnaast zal de locatie van het onderzoek, de stad Helmond, op meerdere manieren worden

24 bestudeerd. Deze studie heeft te maken met zowel de industriële historie van de stad als de huidige ervaring van de stad door haar bewoners. Het laatste onderdeel van het vooronderzoek wordt gevormd door een beschrijving van de typologie van industriële gebouwen. Ook een studie van de typologie van het gebouw dat verder zal worden onderzocht is hier onderdeel van. Nadat een basis voor het onderzoek is gelegd in het vooronderzoek, volgt het verzamelen van informatie en verhalen in de eerste fase. Deze fase bestaat in de eerste plaats uit een zeer uitgebreide en gedetailleerde beschrijving van de geschiedenis van het gebouw. Het andere onderdeel van deze fase is een verslag van de mondelinge geschiedenis van het gebouw. Door middel van interviews worden de persoonlijke verhalen van betrokkenen bij het gebouw verzameld. Als resultaat zal een aantal anekdotes worden geselecteerd. In de tweede fase van het onderzoek worden de in de vorige fase gevonden verhalen verwerkt en worden er verbanden gelegd. Als direct resultaat van de verzamelde verhalen wordt een zestal kubussen gecreëerd. Deze kubussen analyseren zes verschillende thema s die in de eerste fase naar voren kwamen. De analyse aan de hand van de kubussen leidt tot de ontwikkeling van een theorie over de relatie tussen verhalen en architectuur. Deze theorie wordt vervolgens verder uitgediept aan de hand van een tweetal experimenten, die elkaar aanvullen. Ten eerste is een dialoog geschreven waarin twee gebouwen de protagonist worden van hun eigen verhaal. Het andere experiment is het maken van een maquette, waarin de ruimtelijke elementen van het gebouw zijn vervormd om tot een krachtiger uiting van het verhaal te komen. Tot slot wordt een ontwerpingreep voor een deel van het gebouw voorgesteld. Het onderzoek sluit af met het formuleren van de belangrijkste conclusies van de verschillende fasen, en een reflectie op het verloop van het project. Waarde van het onderzoek Zoals gezegd vormt het karakter van industriële architectuur een belangrijk vraagstuk in het herontwikkelen van deze gebouwen. Dit onderzoek draagt bij aan het ontstaan van meer begrip van dit karakter en de betekenis van industriële architectuur. Het hergebruik van gebouwen kent uiteraard vele aspecten, van de technische achtergrond tot duurzaamheid en wetgeving. Het narratieve aspect is ook een belangrijk onderdeel van het pakket van middelen die de ontwerper bij hergebruik kan hanteren. Meer begrip voor verhalen, hun waarde en hun relatie tot de architectuur zal bijdragen tot een gevoeliger en beter onderbouwd herontwerp. Producten onderzoek Het belangrijkste product van het onderzoek is dit onderzoeksrapport. Alle onderdelen van het onderzoek zullen hier worden toegelicht. Daarnaast is in samenwerking met de andere studenten van het atelier een tentoonstelling [2] ingericht waarop de resultaten worden gepresenteerd. In combinatie hiermee zullen de resultaten mondeling worden gepresenteerd aan geïnteresseerden. Tot slot zal verdere communicatie van de resultaten plaatsvinden door de publicatie van artikelen over het onderzoek in Archiprint [3] en In Brabant [4]. 24 [2] De tentoonstelling kan worden bezocht op 2 maart 2012 in het Gaslab op de TU/e. [3] Archiprint is een tijdschrift dat door masterstudenten van de master Architectuur van de TU/e wordt samengesteld en gepubliceerd. [4] In Brabant is een magazine over het erfgoed van de provincie Noord-Brabant dat wordt uitgegeven door de stichting Brabants Heem, de Historische Vereniging Brabant en de stichting Erfgoed Brabant.

25 II THEORIE De theoretische achtergrond van de relatie tussen verhalen en architectuur [1] Botton, A. de (2006) De architectuur van het geluk, Amsterdam: Olympus [2] Hoorn, M. van der (2005), Indispensable eyesores, Dissertatie, Universiteit Utrecht [3] Valéry, P. (1991) Leonardo en Socrates, Amsterdam: De Bezige Bij [4] Architectuur & Literatuur, OASE, nr 70 (2006), Rotterdam: NAi Uitgevers II THEORY English summary Theoretical background Stories and architecture are of course subjects that have been discussed in literature extensively. In this chapter, a number of various views on the relationship between stories and architecture are dealt with. It starts with the view of Alain de Botton in his book The architecture of happiness [1]. According to De Botton, buildings can speak. Interesting about his approach is that he observes that it are not just the buildings which speak, but it is the spectator that attributes properties to the buildings. Another view comes from anthropologist Mélanie van der Hoorn in her book Indispensable eyesores [2]. Van der Hoorn points out the value of storytelling for a community. According to her, whether these stories are true or not, does not reduce the value of the stories. A third view is presented by Paul Valéry in Eupalinos or the architect [3]. Valéry also claims that buildings can speak, even sing. This property is created by the architect, who in his turn depends on stories to construct buildings. Finally, a number of views is discussed in issue 70 of the architectural journal OASE [4]. It deals with the value of literature for the interpretation and design of the built environment. One article sheds light on the limited role of literature in architecture. Another article describes the value of a literary approach to architecture. A third article discusses the ways in which literature can be incorporated in architecture. A concrete example of the incorporation of literature in design is presented in the last article that is being discussed. Three different categories of stories can be distinguished when the approaches in this chapter are studied. The first are the stories from literature, the stories in novels. The second category consists of the oral kind, often in the form of anecdotes of the people involved. The third category is made up from stories from history, as found in archives and books. The research focuses on the last two of these categories, since they are the ones most strongly connected to the building itself. A fourth category of stories is not included as such. Those stories are the ones told by the buildings themselves. In this research, these stories are seen as a property of architecture. It is important to realise that a large part of these stories are determined by the spectator. Finally, an important aspect of the discussed subject is the question of how to deal with stories in architecture. As can be derived from the articles in OASE, there are many ways to do so, and they primarily depend on the creativity of the designer. It has also being made clear that a more literary approach can enrich design, and can lead to designers not just designing a final result, but the continuation of a story.