Een goed begin is het halve werk

Transcriptie

1 Gewijzigd raadsvoorstel 138/2013 Raadsvergadering 20 november 2013 Een goed begin is het halve werk Initiatiefvoorstel aan de Raad om schuldhulpverlening te optimaliseren. Ingediend door: April Ranshuijsen & Noël Vergunst, GroenLinks Voor dit initiatiefvoorstel is gebruik gemaakt van diverse onderzoeksrapporten, gesprekken met Nijmeegse organisaties en deskundigen uit Nijmegen, Arnhem en Eindhoven.

2 Voorstel om te besluiten: 1. Als onderdeel van het schuldhulpverleningsbeleid in Nijmegen de volgende uitgangspunten vast te stellen: a. De in dit voorstel genoemde risicogroepen op te nemen in de notitie over risicogroepen met betrekking tot schuldenproblematiek die het college heeft toegezegd begin 2014 aan de raad aan te bieden. b. Structurele informatievoorziening en signalering via STIP en Sociaal Wijkteam invoeren. c. Een duidelijke structuur voor ketensamenwerking binnen schuldhulpverlening op te stellen. d. Zorg dat de gemeente Nijmegen geen (mede)veroorzaker is van schuldenproblematiek. e. Breder inzetten van (geschoolde) vrijwilligers. 2

3 Inleiding Een steeds groter groeiende groep mensen komt in financiële problemen, heeft schulden en komt daardoor nog verder in problemen. Bij ongeveer 1 op de 10 huishoudens is er sprake van een problematische schuldsituatie of dreigt er een te ontstaan. Bij meer dan twintig procent van de schuldenaren gaat het om gezinnen met kinderen 1. En er is alle reden om te veronderstellen dat deze groep de komende periode in omvang toeneemt. Deze cirkel heeft betrekking op het kwart huishoudens in Nederland die in 2010 minimaal één achterstand hadden. Het totaal aantal huishoudens in Nederland is 7,1 miljoen. (bron: N. Jungmann & M. Anderson (2011) Vroeg signalering moet en kan) Onvoorziene tegenslagen zoals werkloosheid, hypotheekproblemen, een scheiding, ziekte, onverwachte terugvorderingen van de overheid of het niet op orde hebben van de administratie omdat het te ingewikkeld wordt zijn allemaal mogelijke oorzaken van het ontstaan en verergeren van schulden. Ook de huidige economische crisis heeft invloed waardoor mensen nu sneller te maken krijgen met achteruitgang in inkomen terwijl zij bijvoorbeeld een hypotheek hebben of gewend zijn aan een ruimer uitgave patroon met allerlei verplichtingen, zoals abonnementen die niet zomaar kunnen worden opgezegd. Schulden komen steeds meer in alle bevolkingsgroepen voor. De norm is helder: financiële verplichtingen moet je nakomen. In de praktijk is dat ook voor een welwillende schuldenaar niet altijd mogelijk. Schuldhulpverleners en sociaal raadslieden constateren momenteel in hun dagelijks werk dat veel mis gaat in de samenloop van beslagen en andere incassoacties. De complexiteit van de beslagwetgeving in combinatie met een diversiteit aan inkomensbronnen en meerdere crediteuren, leiden ertoe dat een substantiële groep schuldenaren (met problematische schulden) feitelijk niet 3

4 eens de beslagvrije voet tot haar beschikking heeft. Aangezien de beslagvrije voet een absoluut minimum is om van rond te komen, betekent een beschikbaar bedrag lager dan de beslagvrije voet, dat nieuwe schulden onvermijdelijk zijn. Voor een groot deel van deze groep geldt dat zij dan niet meer in staat zijn om hun vaste lasten en noodzakelijke dagelijkse boodschappen te betalen. De beslagvrije voet is aangemerkt als het minimumbedrag dat een huishouden nodig heeft om te bestaan. Als het besteedbaar inkomen daar onder komt, dan is het ontstaan van nieuwe (financiële) problemen vaak onvermijdelijk. 1 Verkenning regievoering schuldhulpverlening (mei 2012), in opdracht van Divosa, Den Haag/Utrecht. hun persoonlijke situatie niet, te laat of niet correct door. Veel regelingen zijn speciaal gericht op mensen met inkomens rond het minimum. Ze hebben een laag inkomen dat op allerlei manieren wordt aangevuld met voorzieningen vanuit de gemeente of rijksoverheid. Voor al die voorzieningen gelden specifieke voorwaarden. Valt één van die voorzieningen weg, dan is het budget direct niet meer sluitend; reserves zijn er zelden. Het op orde houden van zo n inkomen met al die regelingen vergt veel inzicht in en vaardigheid. Veel mensen beschikken over onvoldoende administratiefbureaucratische vaardigheden om grip te kunnen krijgen op hun inkomsten en uitgaven. Beperkte taalvaardigheid speelt daarbij ook vaak een grote rol. Daarom reageren ze niet of te laat op brieven en geven wijzigingen in 4

5 Voor een belangrijk deel van de verzoekers om schuldhulpverlening geldt dat zij niet alleen financiële maar ook immateriële problemen hebben. Er is bijvoorbeeld sprake van psychosociale problematiek, verslavingsproblematiek of GGZ-problematiek. Op het moment van de aanmelding bij de schuldhulpverlening heeft krap de helft van de verzoekers al contact met andere hulpverlenende organisaties zoals maatschappelijk werk, verslavingszorg, jeugdzorg of GGZ Nijmegen In Nijmegen zijn in 2012 bij bureau Schuldhulpverlening 293 geslaagde schuldregelingen of WSNP 1 -trajecten opgestart en zitten meer dan 200 mensen in een voorbereidingsperiode naar schuldregeling. Daarnaast zijn er in burgers in een uitgebreide intake gesproken om te onderzoeken welke mogelijkheden er zijn en zijn 283 Informatie & Adviesgesprekken gevoerd. Het werkelijke aantal mensen met financiële problemen is een stuk groter, maar niet iedereen wordt doorgestuurd naar of geholpen bij Bureau SHV door de keuzes die de gemeente Nijmegen heeft gemaakt in het beleidsplan Alleen mensen waarbij binnen 6 maanden een schuldregeling mogelijk is en waarbij strikte eisen worden gesteld als inkomsten en uitgaven die op korte termijn in orde moeten kunnen gebracht komen in aanmerking voor een schuldhulpverleningstraject. Dit neemt niet weg dat nog veel mensen met probleemsituaties overblijven. De werkcorporatie Maatschappelijke Dienstverlening heeft 324 stabilisatietrajecten uitgevoerd in 2012 en ziet de aanmeldingen stijgen, met wachtlijsten tot gevolg. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat schuldhulpverlening en schulddienstverlening gemiddeld meer oplevert dan dat het kost. De inzet van schuldhulpverlening kan (hoge) kosten op andere Uit het verslag Sociaal Raadslieden, gemeente Nijmegen, augustus 2012: terreinen voorkomen. In Nijmegen hebben we naast Bureau Schuldhulpverlening een laagdrempelige basisdienstverlening voor ondersteuning bij financiële problemen in de vorm van de formulierenbrigade, het open spreekuur en project thuisadministratie. Voor jongeren hebben we al het nodige geregeld, al blijft dit een grote en kwetsbare risicogroep waar we goed op moeten blijven letten. Naast alles wat we al doen is ook in Nijmegen nog veel winst te behalen door te blijven kijken hoe we schuldhulpverlening en schulddienstverlening kunnen optimaliseren. Voorstel 1: Verbreden informatievoorziening aan nieuwe risicogroepen. Het is belangrijk dat mensen die een groter dan gemiddeld risico lopen op schuldenproblematiek preventief geïnformeerd worden over ontstaan van schulden en wat dit met zich mee kan brengen. Ook moeten zij weten waar ze terecht kunnen voor (preventieve) ondersteuning. We kunnen dit doen door onze informatievoorziening te verbreden naar de huidige nieuwe risicogroepen: Wet werk en bijstand (Wwb) klanten Vanuit hun kwetsbare inkomenspositie vormen deze mensen bij uitstek een risicogroep waarbij de 1 Wet Sanering Natuurlijke Personen. 5

6 kans op het maken van problematische schulden groot is. Binnen de gemeente is er over deze risicogroep op veel plekken informatie voorhanden. Hierdoor kan preventie en vroeg signalering met relatief weinig inspanningen tot effectieve resultaten leiden. Ook kan informatie worden gegeven aan alle mensen die een uitkering aanvragen op het Werkplein. Naast informatie zou een checklist kunnen worden ingevuld ter ondersteuning voor vroegsignalering. Afhankelijk van de uitkomst kan al direct worden geattendeerd op een van de ketenpartners. Alleenstaande ouders & gezinnen met jonge kinderen De komst van kinderen heeft voor ouders in veel gevallen grote financiële gevolgen. Ouders die stoppen met werken of minder gaan werken én te maken krijgen met hoge kosten voor de kinderen hebben vooral grip op de financiën nodig. In deze financieel roerige tijd is ook de groep met minder dan anderhalf keer modaal een risicogroep geworden. Voor alleenstaande ouders geldt dit des te meer. Een deel van deze groep valt ook onder de jongeren (tot 27 jaar) die bekend zijn bij het jongerenloket en kunnen via die weg extra informatie krijgen. Om de doelgroep goed te bereiken kunnen afspraken worden gemaakt met kinderdagverblijven, kinderopvang, consultatiebureaus en scholen over informatievoorziening en vroeg signalering. Zelfstandigen en freelancers Uit landelijke cijfers blijkt dat het aantal zelfstandigen zonder personeel (ZZP ers) met financiële problemen fors stijgt. Door de aard en hoogte van de schulden is de huidige vorm van schulddienstverlening niet altijd een oplossing. Daarom is het van belang om ondernemingen met beginnende problemen zo vroeg mogelijk op te sporen en hen te laten ondersteunen door professionele organisaties met kennis van zaken. Nijmegen heeft gekozen om voor deze groep geen specialistische trajecten in te kopen vanwege het ontbreken van middelen. Wel kan deze groep ondersteund worden door in te zetten op voorkomen en vroegsignalering. Zelfstandigen met (beginnende) schuldenproblematiek kunnen al een heel eind geholpen zijn door budgetcoaching en hulp bij het op orde krijgen van de boekhouding. Bijvoorbeeld in samenwerking met ondernemersverenigingen (coaching), Sociale Raadslieden, platform zelfstandigen, bureau zelfstandigen, bureau schuldhulpverlening, Kamer van Koophandel, Belastingdienst en HAN (Financiële advies gesprekken door studenten). Mensen met een koopwoning die hun baan kwijtraken Steeds meer mensen met een koopwoning komen door verlies van hun baan in financiële problemen. Hoewel dit een landelijk beeld is en oplossingen hiervoor ook met landelijke financieringsmaatschappijen besproken moeten worden, kan onderzocht worden of we samen met Nijmeegse hypotheekverstrekkers voor deze risicogroep een effectief vroeg signalering aanbod kunnen ontwikkelen. Kwetsbare zorgbehoeftige doelgroepen Deze kwetsbare groepen (OGGZ, GGZ, verslavingszorg en (licht) verstandelijk gehandicapten.) ondervinden vooral veel problemen door de opeenstapeling van een aantal landelijke bezuinigingen en het steeds ingewikkelder worden van de (financiële) samenleving. In de komende jaren zullen deze groepen door onder andere de overheveling van onderdelen van de AWBZ en de invoering van de Participatiewet (deels) onder de verantwoordelijkheid van de gemeente vallen. Een integraal beleid, waarin preventie en vroeg signalering structureel zijn ingebed is noodzakelijk. Door het structureel, in samenwerking met instellingen en ketenpartners, aanbieden van bijeenkomsten en workshops als budgetteren met een laag inkomen aan de doelgroep kunnen kennis en vaardigheden rondom financiën worden vergroot. In zo n workshop kan ook een onderdeel zitten over schuldenproblematiek. Vluchtelingen 6

7 1 op de 3 vluchtelingenhuishoudens in Nijmegen leeft onder de armoedegrens. Dat blijkt onder andere uit een onderzoek naar armoede en armoedebeleving onder verblijfsgerechtigde vluchtelingen in Nijmegen uit In 2011 kwam het CBS met vergelijkbare cijfers in een onderzoek over de inkomstenpositie van vluchtelingen in Nederland. Deze slechte inkomenspositie is te verklaren doordat vluchtelingen vaak in verhouding nog kort in Nederland zijn, de taal nog moeten leren en vaak voor extra uitgaven staan. Met name de eerste jaren zijn ze vaak afhankelijk van de bijstand of laagbetaald, onzeker werk. Daarnaast hebben velen door de voorafgaande jarenlange asielprocedure al langdurig in armoede geleefd. Vanuit vluchtelingenwerk worden zij in de eerste jaren begeleid (met name door vrijwilligers onder begeleiding van een beroepskracht), maar ook na deze jaren is het belangrijk dat voldoende aandacht en ruimte is en blijft voor goede financiële begeleiding. Voorstel 2: Informatievoorziening en signalering via STIP en Sociaal Wijkteam invoeren. Maak gebruik van STIP s en de sociale wijkteams als het gaat om informatievoorziening en vroegsignalering. Zij krijgen te maken met veel van bovengenoemde groepen, een kleine extra check en eventuele doorverwijzing kan wellicht veel (schulden)leed voorkomen. Voorstel 3: Opstellen van een duidelijke structuur ketensamenwerking schuldhulpverlening. In Nijmegen heeft een groot aantal (hulpverlenings)organisaties een ondersteunende rol bij onder andere schuldenproblematiek. In 2011 en begin 2012 is een succesvolle pilot ketensamenwerking schuldhulpverlening uitgevoerd tussen NIM, Het Interlokaal en de gemeentelijke schuldhulpverlening. Naast deze organisaties spelen ook Iriszorg, RIBW, GGZ, Driestroom, Dichterbij, MEE, Tandem en overige organisaties op basis van (professioneel) vrijwilligerswerk een rol bij schuldhulpverlening. Ieder heeft een eigen expertise en doet daarnaast nog wat andere taken die soms beter door een andere organisatie met de betreffende expertise kan worden gedaan. De samenwerking loopt redelijk, maar kan volgens de organisaties nog op veel punten verbeterd worden. Voor de mensen met (een groter dan gemiddeld risico op) schuldenproblematiek is het belangrijk dat zij passend bij hun individuele situatie de hulp krijgen die zij nodig hebben. Dat betekent bij de ene organisatie de ondersteuning en begeleiding voor onderliggende (gedrags)problematiek en bij de andere organisatie het technische deel van de schuldenbegeleiding. Informele hulpverlening Naast de formele hulpverlening ontvangen mensen met schulden vaak ook veel sociale steun en hulp uit de informele hulpverlening. Sociale netwerken fungeren daarbij als een vorm van sociaal kapitaal. Deelname aan sociale netwerken geeft mensen de mogelijkheid om daaruit bepaalde hulpbronnen en vormen van steun te mobiliseren zoals materiele steun ( geld, goederen, kleding, eten), praktische steun (hulp bij zorgtaken, oppassen op kinderen, helpen met klussen), en sociaalemotionele steun (je verhaal kwijt kunnen, samen leuke dingen doen). Deelname aan sociale netwerken behoedt mensen bovendien voor sociale uitsluiting. De kans op sociale uitsluiting neemt toe als er schulden zijn. Informele hulpverlening kan worden geboden door familie, vrienden, kennissen, buren, zelforganisaties, religieuze instellingen, enz. Informele hulpverlening biedt hulp waar het aanbod van de formele hulpverlening stopt. Het is laagdrempelig, niet bureaucratisch en in de eigen taal. Maar het heeft ook zijn beperkingen onder andere omdat het niet professioneel is. Het is dan ook van groot belang dat er een betere samenwerking en afstemming komt tussen formele en informele hulpverlening. Sociale wijkteams en STIP s zouden hierin een belangrijke rol kunnen spelen op het niveau van familie, vrienden, buren en kennissen. Daarnaast is het belangrijk dat zelforganisaties en levensbeschouwelijke instellingen op de hoogte zijn van het formele hulpverleningsaanbod, waardoor er makkelijker en tijdiger kan worden doorverwezen. Gezien de huidige toename van schuldenproblematiek is het van belang zo snel mogelijk een goede structuur voor ketensamenwerking in de schuldhulpverlening op te zetten waarbij: 7

8 - De hulpverlening en begeleiding op het gebied van (gedrags)problematiek wordt gedaan door de organisaties met de daarvoor benodigde expertise en de technische ondersteuning ligt bij de organisatie die daarin is gespecialiseerd. - Samenwerking tussen Bureau Schuldhulpverlening en organisaties zodanig wordt afgestemd dat het opgebouwde dossier uit het voortraject meteen gebruikt kan worden bij Bureau SHV. - Samenwerking tussen formele en informele netwerken binnen het sociale domein goed op elkaar zijn afgestemd. - De overige voorstellen uit dit initiatiefvoorstel worden meegenomen - Afspraken worden gemaakt over regelmatige monitoring en evaluatie. Voorstel 4: Zorg dat de gemeente Nijmegen geen (mede)veroorzaker is van schuldenproblematiek. Een deel van de mensen met schuldenproblematiek heeft door omstandigheden een kleine schuld, maar komt door het vorderingssysteem snel in grote problemen. Een kleine schuld kan zo snel uitgroeien tot een forse schuld waarbij niet alleen de financiële problematiek groter wordt, maar ook geestelijke en fysieke problemen ontstaan. Een situatie die met maatwerk, goede afstemming en enige flexibiliteit van het systeem niet zover had hoeven komen. In Nijmegen kunnen we door het goed laten functioneren en afstemmen van onze systemen voorkomen dat we (mede) veroorzaker zijn van schuldenproblematiek. Iemand in de bijstand met bijvoorbeeld een nul-urencontract, flexibele uren of uitzendwerk kan niet altijd aangeven wat hij de betreffende maand heeft verdiend. Vaak zijn er narekeningen of zijn werkgever niet even snel, het is dan belangrijk dat ons bijstandssysteem deze situaties goed kan verwerken zodat geen foutieve verrekeningen of onterechte vorderingen ontstaan. Ook bij vluchtelingen die een woning krijgen toegewezen is het belangrijk dat voorschotten snel worden toegewezen en uitbetaald, deze mensen moeten immers ergens van kunnen leven. Als dit te lang duurt koen ze meteen al terecht in schuldenproblematiek. Flexibeler omgaan met gemeentelijke vorderingen of adequaat reageren met voorschotten kan ontstaan van onnodige extra schulden voorkomen. Onderzoek wat in ons eigen systeem beter kan en maak een plan van aanpak om te verbeteren. Daarbij kan ook gekeken worden naar pilots die in andere steden, zoals Amsterdam, plaatsvinden. Voorstel 5: Breder inzetten van (geschoolde) vrijwilligers Naast het grote aantal professionele organisaties in Nijmegen hebben we ook veel organisaties en initiatieven die draaien op vrijwilligers (onder begeleiding van een beroepskracht) zoals Humanitas, Diaconie en Vluchtelingenwerk. Uit cijfers blijkt dat in Nijmegen genoeg mensen vrijwilligerswerk willen doen. De uitdaging is om, waar mogelijk, deze (geschoolde) vrijwilligers ook te betrekken en in te zetten voor preventieve of ondersteunen taken. Ook kan gedacht worden aan (geschoolde) vrijwilligers aantrekken vanuit de financiële sector. Vanuit maatschappelijk verantwoord ondernemen kan een bijdrage geleverd worden aan mensen werk laten doen voor goede doelen. Vrijwilligers inzetten draagt daarnaast bij aan participatie, burgerkracht en het benutten van sociaal kapitaal. Goede afstemming met professionele schuldhulpverlening, integrale aanpak met beleid van schuldhulpverlening en goede ondersteuningsmogelijkheden van een beroepskracht zijn hierbij wel essentieel om de inzet van vrijwilligers goed te kunnen benutten. 8