De impact van de bovenbestuurlijke beslissingen op de lokale fiscaliteit in Vlaanderen : deelpaper 7

Transcriptie

1 Steunpunt Beleidsrelevant onderzoek Bestuurlijke Organisatie Vlaanderen Spoor fiscaliteit De impact van de bovenbestuurlijke beslissingen op de lokale fiscaliteit in Vlaanderen : deelpaper 7 De impact van de liberalisering van de energiesector op de lokale fiscaliteit (Voorlopige versie: mag niet verspreid worden buiten het steunpunt BOV) (Alle commentaar is welkom bij stijn.goeminne@hogent.be) Spoor Fiscaliteit - Hogeschool Gent Carine Smolders & Stijn Goeminne ABSTRACT Deze paper is de zevende van een reeks documenten waarin delen van het onderzoek naar de bovenbestuurlijke effecten op de fiscaliteit van de Vlaamse gemeenten centraal staan. Deze bijdrage wil een antwoord formuleren op de derde onderzoeksvraag van het project. Deze luidt: In welke mate verklaren gemeentelijke kenmerken en bovenlokale factoren de sterke stijging van de lokale belastingtarieven?. In een eerste paragraaf na de inleiding wordt ingegaan op de keuze van de maatstaf van de lokale fiscale druk. Daarna plaatsen we gemeenten in een multi-level context. In deze discussie staan bovenbestuurlijke veranderingen centraal die de lokale fiscaliteit kunnen affecteren. Concreet analyseren we de potentiële effecten van de vrijmaking van de energiemarkt op het lokale fiscale beleid en proberen we het belang van wijzigingen in de schuldontvangsten voor het lokale fiscale beleid te duiden.

2

3 Deelpaper 7 Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 3 Lijst van tabellen... 3 Lijst van grafieken Inleiding Gehanteerde maatstaf van de lokale fiscale druk Overzicht van de elektriciteitsintercommunales Belang van de dividendontvangsten De vrijmaking van de energiemarkt Reglementering en kalender van de vrijmaking De spelers op de vrije energiemarkt Elektriciteitssector Gassector Impact van de liberalisering op de lokale financiën Samenhang tussen het belang van de dividendontvangsten uit intercommunales en de lokale tarieven Conclusies Bibliografie Data-informatie Lijst van tabellen TABEL 1 Overzicht van het aantal gemeenten per gemengde intercommunale 7 TABEL 2 Overzicht van de zuivere intercommunales voor elektriciteitsvoorziening en aantal aangesloten gemeenten... 8 TABEL 3 Overzicht van de vijf gemeenten met de hoogste en laagste aandelen van de dividendontvangsten in de totale ontvangsten; 2002; N= TABEL 4 Overzicht van de vijf gemeenten met de hoogste en laagste dividendontvangsten per capita; TABEL 5 Kalender van de vrijmaking van de elektriciteits- & gasmarkt in TABEL 6 Vlaanderen Gemiddeld en maximaal voordeel voor de categorie Dc per netgebied (in euro) TABEL 7 T-toetsen mbt APB- en OOV-tarieven en de tariefwijzigingen; splitsingscriterium = Vlaams gemiddeld aandeel van dividendontvangsten uit intercommunales in de totale ontvangsten; TABEL 8 T-toetsen mbt APB- en OOV-tarieven en de tariefwijzigingen; splitsingscriterium = Vlaamse gemiddelde ontvangsten uit dividenden van intercommunales per capita; TABEL 9 T-toetsen mbt APB- en OOV-tarieven en de tariefwijzigingen; Splitsingscriterium = type van intercommunale; TABEL 10 T-toetsen mbt de APB- en OOV-tarieven en de tariefwijzigingen; splitsingscriterium = wijziging van het procentueel aandeel van de dividenden uit intercommunales in 2002 tegenover 2000 verschillend van C. SMOLDERS & S. GOEMINNE 3

4 De impact van de bovenbestuurlijke beslissingen op de lokale fiscaliteit in Vlaanderen TABEL 11 T-toetsen mbt de APB- en OOV-tarieven en de tariefwijzigingen; splitsingscriterium = wijziging van het gemiddeld procentueel aandeel van de dividenden uit intercommunales in 2002 tegenover Lijst van grafieken GRAFIEK 1 GRAFIEK 2 Procentueel aandeel van de totale dividenden, de dividenden van intercommunales en de dividenden van Dexia in de totale ontvangsten Dividenden uit intercommunales per hoofd van de bevolking; overzicht voor de verschillende gemengde intercommunales; GRAFIEK 3 Dividenden van intercommunales als procent van de totale ontvangsten van de gemeenten; overzicht voor de gemengde intercommunales; GRAFIEK 4 Dividenden uit intercommunales per hoofd van de bevolking; overzicht voor de verschillende zuivere intercommunales; GRAFIEK 5 Dividenden van intercommunales als procent van de totale ontvangsten van de gemeenten; overzicht voor de zuivere intercommunales; GRAFIEK 6 Bedrijfskolom voor elektriciteit en betrokken instanties HOGESCHOOL GENT SPOOR FISCALITEIT

5 Deelpaper 7 1. Inleiding Is de recente toename van de lokale fiscale druk ongewoon? Is de verhoging van de voornaamste lokale belastingen een algemeen verschijnsel of situeert het zich daarentegen in specifieke types van gemeenten? Wat kan de aanleiding vormen tot de sterke stijging van deze lasten gedurende de periode ? Dit zijn de drie respectievelijke probleemstellingen die we proberen van een antwoord te voorzien in deze studie. Deze paper vormt de zevende in een reeks van bijdragen waarin systematisch over de diverse onderzoeksactiviteiten van dit B-project wordt gerapporteerd. We situeren hier voorafgaandelijk welke plaats deze paper in deze reeks van bijdragen inneemt. Net als in paper 6 gaan we na in hoeverre bestuurlijke wijzigingen, die zich op hogere overheidsniveaus hebben voltrokken, de fiscale politiek van de gemeenten affecteren. In feite zoeken we in deze bijdrage vooral verklaringen die te plaatsen zijn in de multilevel government context waarvan gemeenten deel uitmaken. Zowel de federale overheid als de Vlaamse wetgever kunnen door te sleutelen aan gedeelde belastingsbases of het wijzigingen van de condities die de andere lokale ontvangsten bepalen een impact uitoefenen op het fiscale beleid van gemeenten. Concreet denken we hier aan de hervorming van het Gemeentefonds, aan de federale hervorming van de personenbelasting of aan de federaal ontwikkelde politiehervorming. De opgesomde hervormingen zullen tijdens dit decennium zonder twijfel hun stempel drukken op de ontvangsten en op de uitgaven van de gemeenten. Vraag die zich hier stelt is in hoeverre deze ontwikkelingen de forse tariefstijgingen verklaren die de gemeenten in 2001 en 2002 hebben doorgevoerd? In deze bijdrage staan specifiek we stil bij de door Europa opgelegde liberalisering van de energiemarkt. Voorliggende paper is als volgt opgebouwd. In paragraaf 2 brengen we kort in herinnering hoe we in deze studie de lokale fiscale druk meten. We starten de discussie met een profiel van de markt van de intercommunales. In een volgende paragraaf bestuderen we het belang van de dividendontvangsten voor de gemeentelijke middelen. Vervolgens situeren we de krachtlijnen van de hervorming. Omdat C. SMOLDERS & S. GOEMINNE 5

6 De impact van de bovenbestuurlijke beslissingen op de lokale fiscaliteit in Vlaanderen nog geen gegevens beschikbaar zijn van de evolutie van de dividendontvangsten in 2003 proberen we na te gaan in welke mate de tarieven van de OOV en de APB in het verleden samenhingen met de ontvangsten uit energie-intercommunales. 2. Gehanteerde maatstaf van de lokale fiscale druk Om de wijzigingen in de lokale fiscale druk te analyseren, concentreren we ons op de analyse van de tariefstijgingen van de twee belangrijkste lokale belastingen. We bestuderen met name de omvang en de evolutie van de tarieven van de aanvullende personenbelasting (APB) enerzijds en de opcentiemen op de onroerende voorheffing anderzijds (OOV). Samen maken beide belastingen gemiddeld 80% van de totale belastingontvangsten uit. Het aantal gemeenten dat deze belastingen niet heeft opgenomen in haar fiscale portfolio is uitermate beperkt. 1 Voor beide heffingen zijn cijferreeksen beschikbaar inzake tarieven en ontvangsten op gemeentelijk niveau die een periode van meer dan 10 jaar overbruggen. Bovendien nemen beide belastingen de vorm aan van een aanvullende belasting op respectievelijk een federale heffing (APB) en een Vlaamse heffing (OOV). Dit maakt ze uitermate geschikt om potentiële bovenbestuurlijke aanleidingen tot wijzigingen van de lokale fiscale druk te toetsen. 1 De opcentiemen onroerende voorheffing worden ingelegd in alle gemeenten. De gemeenten Knokke-Heist, Koksijde en Herstappe zijn de enige gemeenten die nooit een APB opgelegd hebben aan hun inwoners gedurende de periode HOGESCHOOL GENT SPOOR FISCALITEIT

7 Deelpaper 7 3. Overzicht van de elektriciteitsintercommunales In deze paragraaf geven we een overzicht van de bovengemeentelijke indeling in intercommunales. De gemeentelijke intercommunales zijn zowel actief op het vlak van elektriciteitsvoorziening, gasdistributie als kabeldistributie. Van deze drie activiteiten vormt voornamelijk de elektriciteitslevering de belangrijkste bron van inkomsten. We geven daarom in wat volgt een overzicht van de indeling van de gemeentelijke intercommunales voor elektriciteit. De meerderheid van de gemeenten is aangesloten bij een gemengde intercommunale; dit is het geval voor 221 van de 308 gemeenten. Onderstaande Tabel 1 geeft aan dat GASELWEST, IVERLEK en IMEWO de intercommunales met het grootste aantal leden vormen. INTERMOSANE treedt op voor slechts één Vlaamse gemeente, met name Voeren. In totaal zijn acht gemengde intercommunales actief in Vlaanderen. TABEL 1 OVERZICHT VAN HET AANTAL GEMEENTEN PER GEMENGDE INTERCOMMUNALE Gemengde Aantal intercommunale gemeenten % Valid % GASELWEST 52 16,9 23,5 IMEA 5 1,6 2,3 IMEWO 41 13,3 18,6 INTERGEM 23 7,5 10,4 IVEKA 43 14,0 19,5 IVERLEK 51 16,6 23,1 SIBELGAS 5 1,6 2,3 INTERMOSANE 1 0,3 0,5 Totaal ,8 100,0 Missing 87 28,2 - Totaal ,0 - De intercommunales zijn doorgaans voornamelijk actief in een beperkt aantal (aangrenzende) provincies. Terwijl GASELWEST naast dertien Oost-Vlaamse gemeenten uitsluitend West-Vlaamse gemeenten telt, situeren de activiteiten van IMEA en IVEKA zich exclusief in de provincie Antwerpen. IMEWO zorgt voornamelijk voor de energiebevoorrading in Oost-Vlaanderen, maar C. SMOLDERS & S. GOEMINNE 7

8 De impact van de bovenbestuurlijke beslissingen op de lokale fiscaliteit in Vlaanderen distribueert eveneens elektriciteit in elf West-Vlaamse gemeenten. Ook INTERGEM levert vooral stroom aan de Oost-Vlaamse markt, maar is verder ook actief in het Vlaams-Brabantse Affligem en Bever. Het merendeel van de Vlaams-Brabantse gemeenten betrekt zijn energie evenwel bij IVERLEK, een vijftal gemeenten doet een beroep op SIBELGAS. De overige gemeenten zijn aandeelhouder van een gemengde intercommunale of beheren een gemeentelijk regiebedrijf. 85 gemeenten maken deel uit van één van de vier zuivere intercommunales. De omvangrijkste zuivere intercommunale is INTERELECTRA, met 44 aangesloten gemeenten. Merksplas en Izegem doen een beroep op hun gemeentelijke regie voor elektriciteitsdistributie (respectievelijk AVEM en ETIZ). TABEL 2 OVERZICHT VAN HET AANTAL GEMEENTEN PER ZUIVERE INTERCOMMUNALE Zuivere Aantal intercommunale gemeenten % Valid % INTERELECTRA 44 14,3 51,8 IVEG 8 2,6 9,4 PBE 19 6,2 22,4 WVEM 14 4,5 16,5 Totaal 85 27,6 100,0 Missing ,4 Totaal ,0 Bij de zuivere intercommunales is de provinciale concentratie van gemeenten nog duidelijker. INTERELECTRA telt 43 Limburgse gemeenten en distribueert ook stroom in het Antwerpse Laakdal. IVEG concentreert zich op 8 Antwerpse gemeenten. PBE voorziet 19 Vlaams-Brabantse gemeenten van stroom en verder ook nog 4 Waals-Brabantse buren. WVEM tenslotte is uitsluitend actief op West-Vlaams grondgebied. Dit overzicht leert ons verder dat de elektriciteitsmarkt in Oost-Vlaanderen volledig bediend wordt door gemengde intercommunales. 8 HOGESCHOOL GENT SPOOR FISCALITEIT

9 Deelpaper 7 4. Belang van de dividendontvangsten Gemeenten ontvangen jaarlijks een belangrijk bedrag aan dividendontvangsten. Deze dividendontvangsten maken deel uit van de schuldontvangsten en werden in 2002 gegenereerd uit volgende beleggingen 2 : 3 deelnemingen in intercommunale verenigingen (2,31%); deelnemingen in gemeentelijke regiebedrijven (93,6%); deelnemingen in federale en gewestelijke maatschappijen (0,08%); deelnemingen in Dexia (3,56%); deelnemingen in andere openbare instellingen (0,1%); deelnemingen in privé-ondernemingen (0,06%). Bovenstaande middelenverdeling toont aan dat de uitgekeerde winsten van intercommunales actief op het gebied van stroom-, gas- en kabeldistributie, het leeuwendeel van de inkomsten genereren. In tweede instantie brengen vooral de deelnemingen in Dexia (voormalig Gemeentekrediet) geld in de gemeentekas. Uitgedrukt per hoofd van de bevolking evolueerden de totale dividendontvangsten in de afgelopen jaren sterk positief, nl. van 79,89 euro in 1998 naar 84,24 euro in In 2002 waren deze gemiddelde ontvangsten per hoofd verder gestegen tot 131 euro. Hoe groot het belang is van de dividendontvangsten in de totale ontvangsten van de gemeenten wordt geïllustreerd in Grafiek 1. De dividendontvangsten vertegenwoordigden in % van de totale gemeentelijke ontvangsten. Het belang van de dividenden in globo in de totale ontvangsten kende in de periode een stijgend verloop en heeft zich in 2002 op dat niveau 2 De hierna weergegeven cijfers werden ons bezorgd door Dhr. S. Swaels, ABAFIM, Vlaamse Gemeenschap. Het betreft hier data voor 2002 die betrekking hebben op 289 gemeenten. Voor volgende gemeenten waren nog geen gegevens beschikbaar : Niel, Malle, Nijlen, Willebroek, Arendonk, Oud-Turnhout, St-Pieters-Leeuw, Drogenbos, Lennik, Boortmeerbeek, Haacht, Deerlijk, Harelbeke, Nieuwpoort, Hamont-Achel, Hechtel-Eksel, Meeuwen-Gruitrode, Kortessem, Maasmechelen en Voeren. 3 Uitgedrukt als procent in de totale dividendontvangsten. Ook toegestane concessies kunnen dividenden genereren (0,2%). C. SMOLDERS & S. GOEMINNE 9

10 De impact van de bovenbestuurlijke beslissingen op de lokale fiscaliteit in Vlaanderen gestabiliseerd. 4 De grafiek illustreert bovendien dat 2000 een jaar van uitzonderlijke opbrengsten uit DEXIA-deelnemingen was. De terugval van die uitzonderlijke dividenden in 2001 en de stabilisatie van het belang van de dividenden uit intercommunales zorgde in datzelfde jaar voor een daling van het belang van de totale dividenden in de ontvangsten van gemeenten. GRAFIEK 1 0,140 0,120 0,100 0,080 0,117 0,109 PROCENTUEEL AANDEEL VAN DE TOTALE DIVIDENDEN, DE DIVIDENDEN VAN INTERCOMMUNALES EN DE DIVIDENDEN VAN DEXIA IN DE TOTALE ONTVANGSTEN ,123 0,114 0,130 0,105 0,113 0,105 0,130 0,122 0,060 0,040 0,021 0,020 0,003 0,004 0,004 0,005 0, Dividenden in % totale ontvangsten Dividenden intercommunales als % totale ontvangsten Dividenden Dexia als % totale ontvangsten Bovenstaande Grafiek 1 geeft verder aan dat intercommunales in de afgelopen jaren veel middelen in de gemeentekas brachten. In 2000 en 2001 ontvingen gemeenten 10,5% van hun ontvangsten uit hun participaties in intercommunales. In 2002 bedroeg dit percentage gemiddeld 12,2%. Wetende dat de ontvangsten per capita uit OOV in 2002 gemiddeld 21,5% van de lokale middelen opleverde, kunnen we stellen dat de ontvangsten uit intercommunales meer dan de helft van de ontvangsten uit één van beide hoofdbelastingen vertegenwoordigen. Achter deze gemiddelde waarden gaan natuurlijk grote verschillen schuil; voor 2002 schommelt het aandeel van de ontvangsten uit intercommunales tussen 0% en 31%. In onderstaande tabel werden de gemeenten 4 De analyse is beperkt tot de periode gezien specifieke cijfergegevens over de dividendontvangsten slechts sindsdien beschikbaar zijn. De gegevensreeks voor 2002 is nog niet volledig en bevat slechts 287 gemeenten. 10 HOGESCHOOL GENT SPOOR FISCALITEIT

11 Deelpaper 7 weergegeven voor wie de dividenden uit de intercommunales meer dan betekenisvol zijn, naast de lokaliteiten waar deze inkomsten verwaarloosbaar zijn (Tabel 3). TABEL 3 OVERZICHT VAN DE VIJF GEMEENTEN MET DE HOOGSTE EN LAAGSTE AANDELEN VAN DE DIVIDENDONTVANGSTEN IN DE TOTALE ONTVANGSTEN; 2002; N=287 Gemeenten met het hoogste aandeel van de dividendontvangsten uit intercommunales in de totale ontvangsten in 2002 Gemeente Aandeel dividendontvangsten intercommunales in totale ontvangsten Gemeenten met het laagste aandeel van de dividendontvangsten uit intercommunales in de totale ontvangsten in 2002 Gemeente Aandeel dividendontvangsten intercommunales in totale ontvangsten Steenokkerzeel 31 Sint-Truiden 0,010 Kampenhout 29 Essen 0,012 Herstappe 26 Izegem 1 0,029 Dilbeek 29 Bekkevoort 0,038 Hemiksem 23 Wezembeek-Oppem 0,038 Voor de gemeenten Steenokkerzeel, Kampenhout, Herstappe, Dilbeek en Hemiksem zijn de ontvangsten uit de participaties in intercommunales bijzonder belangrijk. 5 In deze vijf gemeenten maakten ze in 2002 minimum 1/5 van de totale lokale ontvangsten uit. Anderzijds telt Vlaanderen ook gemeenten waar dergelijke deelnemingen nauwelijks inkomsten genereren voor de gemeentekas. Bovenstaande gemeenten zijn natuurlijk outliers. De percentiele verdeling wijst uit dat slechts in 10% van de gemeenten het aandeel in 2002 groter is dan 18% van de totale ontvangsten. Percentiel 10 geeft aan dat slechts in 10% van de gemeenten de dividenden uit intercommunales 7,03% of minder van de gemeentelijke ontvangsten uitmaken. Drukken we de dividendontvangsten uit de intercommunales uit per hoofd van de bevolking dan wijzen de analyses de reeks outliers aan opgenomen in Tabel 4. 5 In 2000 vormden de gemeenten Kampenhout (31%), Herstappe (22%), Overpelt (21%), Baarle-Hertog (21%) en Hamont-Achel (20%) de groep van gemeenten met de hoogste aandelen van de dividendontvangsten. De gemeenten met nagenoeg geen inkomsten uit dividenden betreffen : Galmaarden, Vilvoorde, Sint-Laureins, Sint- Truiden, Essen, Peer en Meeuwen-Gruitrode. Voor deze laatste reeks lagen de inkomsten onder de 2% van de totale ontvangsten. C. SMOLDERS & S. GOEMINNE 11

12 De impact van de bovenbestuurlijke beslissingen op de lokale fiscaliteit in Vlaanderen TABEL 4 OVERZICHT VAN DE VIJF GEMEENTEN MET DE HOOGSTE EN LAAGSTE DIVIDENDONTVANGSTEN PER CAPITA; Gemeenten met het hoogste bedrag per capita aan dividendontvangsten uit intercommunales in 2002 Gemeenten met het hoogste bedrag per capita aan dividendontvangsten uit intercommunales in 2002 Dividendontvangsten per Dividendontvangsten per Gemeente Gemeente capita uit intercommunales capita uit intercommunales Steenokkerzeel 327 Essen 10 Hemiksem 317 Sint-Truiden 12 Kampenhout 316 Izegem 26 Machelen 271 Wezembeek-Oppem 27 De Haan 264 Bekkevoort 29 Het is duidelijk dat de verschillen tussen de hoogst en laagst gerangschikte gemeenten zeer groot zijn; de dividenden per hoofd van de bevolking van Essen moeten met een factor 32 vermenigvuldigd worden om in de buurt te komen van deze van Steenokkerzeel. Dat de spreiding voor deze variabele aanzienlijk is, kan ook worden afgeleid uit de interkwartiele range en de standaardafwijking die beiden behoorlijk groot zijn (IKR=64,9; st.afw.=51,3). Aangezien gemeenten onderling verschillen qua participatiebelang en dit verder mede bepaald wordt door het feit of men aandeelhouder is van een gemengde dan wel een zuivere intercommunale, analyseren we voorgaande variabelen ook in functie van deze indeling. Indien de dividendontvangsten uitgedrukt worden per hoofd van de bevolking, dan stellen we vast dat er significante verschillen zijn tussen de opbrengsten uit zuivere en deze uit gemengde intercommunales. In 2002 bedroegen de ontvangen dividenden per hoofd van de bevolking 93,5 euro in gemeenten die deel uitmaken van zuivere intercommunales versus 113,5 euro in de overige gemeenten. 7 Ook het belang van de dividendontvangsten in de totale ontvangsten van de gemeenten bleek duidelijk te verschillen: voor gemeenten die aandeelhouder waren van een zuivere intercommunale waren deze dividendontvangsten goed voor 11,1% van de totale ontvangsten; in de overige gemeente bedroeg dit percentage 12,6%. 8 6 In 2000 werd de rangschikking aangevoerd door Kampenhout (320 euro); De Panne (215 euro); Knokke-Heist (194 euro); Wijnegem (192 euro) en Baarle-Hertog (182 euro). De laagste inkomsten per capita situeerden zich bij Galmaarden (1,24 euro); Vilvoorde (1,68 euro); Sint-Laureins (1,80 euro); Meeuwen-Gruitrode (8,16 euro) en Sint-Truiden (8,76 euro). 7 T = -3,00; df = 285; p = 0, T = -2,51; df = 285; p = 0, HOGESCHOOL GENT SPOOR FISCALITEIT

13 Deelpaper 7 GRAFIEK 2 DIVIDENDEN UIT INTERCOMMUNALES PER HOOFD VAN DE BEVOLKING; OVERZICHT VOOR DE GEMENGDE INTERCOMMUNALES; ,76 261,80 271, ,81 196,70 215, ,68 Minimum ,88 157,47 115,84 123,12 145,24 175,30 Gemiddelde Maximum 50 90,59 0 GASELWEST 43,35 IMEA 94,22 IMEWO 43,16 INTERGEM 49,88 IVEKA 77,21 IVERLEK 26,77 SIBELGAS 42,87 Maximum Gemiddelde Minimum GRAFIEK 3 DIVIDENDEN UIT INTERCOMMUNALES ALS PROCENT VAN DE TOTALE ONTVANGSTEN VAN DE GEMEENTEN; OVERZICHT VOOR DE GEMENGDE INTERCOMMUNALES; % 21,2% 22,1% 23,8% 20% 15,8% 17,6% 18,7% 18,4% 15% 10% 11,0% 13,2% 13,1% 14,7% 16,1% 13,9% Minimum Gemiddelde Maximum 10,0% 5% 6,9% 7,4% 6,2% 6,3% 8,5% 0% GASELWEST IMEA IMEWO INTERGEM IVEKA 3,8% IVERLEK 4,4% SIBELGAS Maximum Gemiddelde Minimum C. SMOLDERS & S. GOEMINNE 13

14 De impact van de bovenbestuurlijke beslissingen op de lokale fiscaliteit in Vlaanderen In bovenstaande Grafiek 2 en Grafiek 3 werden de gemiddelde, minima en maxima voor de verschillende gemengde intercommunales weergegeven voor de twee bestudeerde variabelen. Uitgedrukt als dividend per capita in 2002, is het duidelijk dat SIBELGAS de best renderende gemeentelijke investering was (175,30 euro/capita). Ook vrij hoge dividenden per hoofd vinden we bij de Antwerpse intercommunales IMEA (157,47 euro/capita) en IVEKA (145,24 euro/capita). De return van IVERLEK en GASELWEST is duidelijk minder hoog (respectievelijk 90,59 euro/capita 95,88 euro/capita). ANOVA-toetsen wijzen uit dat de verschillen tussen de intercommunales in gegenereerd dividend per capita ook significant zijn (F=10,36; df=207; p<0,001). Ook het belang van de dividenden voor de gemeentelijke ontvangsten verschilt tussen gemeenten aangesloten bij de zes gemengde intercommunales. Voor de gemeenten aangesloten bij IVEKA en INTERGEM maken de dividenden gemiddeld om en bij de 15% uit van de totale lokale inkomsten. Bij IVERLEK-aandeelhouders valt dit aandeel terug tot 10%. De ANOVA-analyses bevestigen deze verschillen (F=13,65; df=207; p<0,001). Grafiek 4 en Grafiek 5 stellen de dividenden per capita en de dividenden uitgedrukt als een percentage van de totale inkomsten van een gemeente voor bij zuivere intercommunales. Ook hier stellen we grote verschillen vast inzake de uitgekeerde dividenden per hoofd van de bevolking. Keert INTERLECTRA gemiddeld 77,62 euro per capita uit, dan is de return van IVEG bijna dubbel zo groot (147,64 euro per capita). WVEM en PBE keren elk iets meer dan 100 euro dividend uit per capita. De verschillen tussen de zuivere intercommunales blijken tevens significant (ANOVA; F=3,35; df=76; p=0,02). Indien het belang van de dividenden voor de gemeentekas bestudeerd wordt, dan komen we tot een vergelijkbare rangschikking. Het belang van deze schuldontvangsten is duidelijk veel groter in gemeenten aangesloten bij IVEG (15,3%). Ook deze verschillen zijn significant op 7%-niveau (F=2,48; df=76). 14 HOGESCHOOL GENT SPOOR FISCALITEIT

15 Deelpaper 7 GRAFIEK 4 DIVIDENDEN UIT INTERCOMMUNALES PER HOOFD VAN DE BEVOLKING; OVERZICHT VOOR DE ZUIVERE INTERCOMMUNALES; ,52 326,88 350,00 300,00 250,00 200,00 129,60 173,6 9 Minimum Gemiddelde Maximum 150, , ,00 77, ,12 106,95 50,00 Maximum 0,00 INTERELECTRA 11,6 0 IVEG 9,58 PBE 28,60 WVEM 58,98 Gemiddelde Minimum GRAFIEK 5 DIVIDENDEN VAN INTERCOMMUNALES ALS PROCENT VAN DE TOTALE ONTVANGSTEN VAN DE GEMEENTEN; OVERZICHT VOOR DE ZUIVERE INTERCOMMUNALES; % 26,1% 30,6% 30% 22,5% 25% 20,9% 20% 15% 15,3% Minimum Gemiddelde Maximum 10% 9,8% 11,8% 12,7% 5% Maximum 0% INTERELECTRA 1,1% IVEG 1,2% PBE 3,8% WVEM 7,8% Gemiddelde Minimum C. SMOLDERS & S. GOEMINNE 15

16 De impact van de bovenbestuurlijke beslissingen op de lokale fiscaliteit in Vlaanderen Bemerken we tenslotte nog dat bovenstaande analyse geldt voor de globale returns uit aandeelhouderschap in energie-intercommunales. Door een gebrek aan data kunnen we verder geen onderscheid maken tussen de opbrengsten uit elektriciteitsvoorziening en gasdistributie per gemeente. Globaal kunnen we wel stellen dat deze dividenden vooral het resultaat vormen van stroombevoorrading. Volgens Dexia (2004) levert de stroomdistributie 5,9% op van de totale gemeentelijke ontvangsten, versus 2% voor de gasdividenden. We kunnen dus besluiten dat dividenden een belangrijke bron van financiering vormen voor de lokale instanties. Vooral het aandeel van de gemeentelijke intercommunales en regies in deze uitgekeerde winsten is vrij omvangrijk. Verder hebben we vastgesteld dat zowel het belang van de dividenden voor de gemeentekas, als de ontvangsten per hoofd van de bevolking, vrij sterk verschillen tussen gemeenten. Vooral het gegeven of deze dividenden gegenereerd worden door aandeelhouderschap in een zuivere dan wel een gemengde intercommunale blijkt belangrijk. De inkomsten van gemeenten die deel uitmaken van een zuivere intercommunales blijken inferieur aan deze van gemeenten met participaties in gemengde intercommunales. Variantie-analyse wees verder uit dat de returns ook sterk kunnen verschillen tussen intercommunales van een type. 16 HOGESCHOOL GENT SPOOR FISCALITEIT

17 Deelpaper 7 5. De vrijmaking van de energiemarkt 5.1 Reglementering en kalender van de vrijmaking Tot het begin van dit decennium werden de nutsvoorzieningen aangeleverd door monopolistische staatsbedrijven die in Vlaanderen meestal de vorm van intercommunales aannamen. Deze monopolievorming had volgens de Europese Gemeenschap het gevolg dat de consument een te hoge prijs betaalde voor de verstrekte dienstverlening. Deze vaststelling leidde tot de doelstelling om in de energiesector (maar ook in de telecommunicatie- en postsector) de vrije concurrentie te laten spelen door ze te liberaliseren. De Richtlijn 96/92 van het Europees Parlement en de Raad van 19 december 1996 betreffende gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor elektriciteit was de eerste stap naar de vrijmaking van de elektriciteitsmarkt. Richtlijn 98/30 van het Europees Parlement regelde 2 jaar later de liberalisering van de aardgasmarkt in alle lidstaten. Deze richtlijnen werden omgezet in nationale reglementering via de Wet van 29 april 1999 betreffende de organisatie van de elektriciteitsmarkt en de Wet betreffende de organisatie van de gasmarkt en het fiscale statuut van de elektriciteitsproducenten (B.S., 11 mei 1999). Deze wetten werden voor Vlaanderen aangevuld met het Decreet van 17 juli 2000 betreffende de organisatie van de elektriciteitsmarkt (B.S., 22 september 2000) en het Decreet van 6 juli 2001 houdende de organisatie van de gasmarkt (B.S.,3 oktober 2001). De vrijmaking van de beide energiemarkten werd gradueel gerealiseerd : onderstaande Tabel 5 geeft aan dat eerst het segment van de grootverbruikers werd geliberaliseerd. Pas sinds 1 juli 2003 is de stroomverkoop voor alle particuliere verbruikers vrij. C. SMOLDERS & S. GOEMINNE 17

18 De impact van de bovenbestuurlijke beslissingen op de lokale fiscaliteit in Vlaanderen TABEL 5 KALENDER VAN DE VRIJMAKING VAN DE ELEKTRICITEITS- & GASMARKT IN VLAANDEREN 9 01/01/2002 Elektriciteit > 1 GWh +/ aansluitingen Aardgas > 5 miljoen m³ 20 grootste bedrijven 01/01/2003 > 56 kva +/ aansluitingen > 1 miljoen m³ 300 grote bedrijven 01/07/2003 Alle afnemers Alle afnemers Het is duidelijk dat de Vlaamse wetgever vrij snel werk heeft willen maken van de vrijmaking, wetende dat de uiterste limietdatum waarop de liberalisering zou moeten gerealiseerd zijn, 1 juli 2007 was. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft kenbaar gemaakt de vrijmaking pas tegen begin 2007 volledig ingang te willen laten vinden. De Waalse overheid laat de hoogspanningsafnemers wachten tot 2005, bovendien is het nog niet duidelijk wanneer precies het ganse proces van vrijmaking in Wallonië zal worden afgerond De spelers op de vrije energiemarkt Wat impliceren deze richtlijnen in concreto voor de verbruikers van stroom en gas? Om hierop een volledig antwoord te kunnen geven moet eerst inzicht gebracht worden in de diverse spelers op de energiemarkten en de plaats in de bedrijfskolom die ze innemen Elektriciteitssector De stroom die bij de consument of het bedrijf binnen komt is het resultaat van een productieproces waarin respectievelijk producenten, hoogspanningsnetbeheerders, andere netbeheerders, leveranciers en marktregulatoren een rol vervullen. In onderstaand schema is aangegeven dat in Vlaanderen de productie van elektriciteit gebeurt in de centrales van ELECTRABEL en SPE. Het hoogspanningsnet is in handen van een bij de hervorming speciaal daartoe 9 10 VREG, 2004a. VVSG, 2002, HOGESCHOOL GENT SPOOR FISCALITEIT

19 Deelpaper 7 opgericht bedrijf, ELIA. ELIA is voor 70% in handen van de twee elektriciteitsproducenten. Het resterende kapitaal wordt aangeleverd door PUBLI-T, een holding waarin ook de gemeenten participeren. De creatie van ELIA dient toe te laten dat ook andere dan de twee Belgische producenten stroom over het hoogspanningsnet zouden kunnen vervoeren. De overige netbeheerders vormen een derde schakel in de energievoorziening. De netbeheerders zijn voor een periode van twaalf jaar aangesteld door de Vlaamse regulator VREG. Zij staan in voor het transport van de energie en voor de veiligheid, de kwaliteit en de continuïteit van de stroomvoorziening. Hier gaat het om de vroegere energie-intercommunales, regies en gemeentelijke bedrijven die gehergroepeerd zijn in zestien entiteiten. 11 De indeling in zuivere en gemengde intercommunales blijft ook na de liberalisering haar betekenis behouden. De verkoop gebeurt voortaan door twee types van leveranciers, de standaardleveranciers en de overige leveranciers, die voor onbepaalde duur vergund dienen te zijn door de VREG. De standaardleveranciers (LUMINUS, ECS, EBEM en INTERGAS) nemen die klanten voor hun rekening die in juli 2003 geen overstap wensten te maken naar een andere energieleverancier. Net als de overige leveranciers verkopen en factureren zij energie en moeten ze voldoen aan de reglementering inzake facturatie, gratis stroom voor gezinnen en noodleveringen. Het netgebied voor deze leveranciers betreft de ganse Vlaamse regio. Begin 2004 konden particuliere verbruikers een beroep doen op de volgende zeven leveranciers : CITY POWER, EBEM, ECOPOWER, ECS, LUMINUS, NUON BELGIUM, WATTPLUS. 11 VREG, 2004b, 6 vermeldt volgende netbeheerders : AGEM, BIAC, ETIZ, GASELWEST, GHA, IMEA, IMEWO, INTERELECTRA, INTERGEM, INTERMOSANE, IVEG, IVEKA, IVERLEK, PBE, SIBELGAS en WVEM. C. SMOLDERS & S. GOEMINNE 19

20 De impact van de bovenbestuurlijke beslissingen op de lokale fiscaliteit in Vlaanderen GRAFIEK 6 BEDRIJFSKOLOM VOOR ELEKTRICITEIT EN BETROKKEN INSTANTIES 12 Voor de consument is de belangrijkste wijziging tengevolge de vrijmaking, dat netbeheer en verkoop van energie voortaan opgesplitst worden. De netbeheerder zal instaan voor het transport en het onderhoud en beheer van de netten, terwijl vergunde leveringsbedrijven zullen instaan voor de verkoop van energie. Voor het netbeheer neemt de markt nog de vorm aan van een gereguleerd oligopolie. Klanten kunnen de netbeheerder dus ook na de hervorming nog niet vrij kiezen. Dat zal wel het geval zijn voor de leverancier van de stroom, waarbij de reguleringsinstanties, CREG en VREG, erop rekenen dat op middellange termijn voldoende buitenlandse aanbieders de markt zullen betreden, om van echte concurrentie te kunnen spreken. Op dit ogenblik is de keuze nog vrij beperkt : van de in totaal zeventien leveranciers, wensen er in praktijk slechts zeven particulieren van stroom te voorzien. 12 Eigen verwerking op basis van VREG, 2004a. 20 HOGESCHOOL GENT SPOOR FISCALITEIT