VOORSTEL METHODE VOOR GEZONDHEIDSMONITOR VOLWASSENEN EN OUDEREN 23 juni 2011

Transcriptie

1 VOORSTEL METHODE VOOR GEZONDHEIDSMONITOR VOLWASSENEN EN OUDEREN 23 juni 2011 INLEIDING In onderstaand voorstel wordt de methode beschreven voor het enquêteonderzoek onder volwassenen en ouderen. Verschillen in methode kunnen leiden tot verschillende uitkomsten, waardoor bij het vergelijken van gebieden (GGD regio s en/ of gemeenten) gevonden verschillen toegeschreven zouden kunnen worden aan verschillen in de methodiek. Om dit effect te minimaliseren is het uitgangspunt zoveel mogelijk aspecten van de methode af te stemmen tussen GGD en onderling en tussen GGD en en CBS. Hierbij wordt wel rekening gehouden met de haalbaarheid in de uitvoering. Er wordt onderscheid gemaakt tussen drie fasen: voorafgaand aan de dataverzameling, de dataverzameling zelf en na afloop van de dataverzameling. Per aspect wordt weergegeven wat er wordt afgesproken, waarom, wat er voor nodig is om dit te realiseren en welke vrijheden de GGD en en het CBS zelf hebben. FASE 1: VOORAFGAAND AAN DE DATAVERZAMELING Doelgroep Leeftijdsgrenzen Er wordt vastgehouden aan de leeftijdsgrenzen die binnen de Lokale en Nationale Monitor Gezondheid zijn vastgesteld. Dat betekent voor volwassenen een leeftijdsgrens van 19 t/m 64 jaar en voor ouderen 65 jaar en ouder (er is dus voor ouderen geen bovengrens, wat betekent dat de hele groep van 65 plussers in de steekproef zit). We houden voorlopig vast aan de bestaande grenzen, omdat we niet vooruit willen lopen op de discussie over leeftijdsgrenzen die op een later tijdstip voor de Monitor Jeugdgezondheid ongetwijfeld gaat plaatsvinden. Er wordt gekozen voor de leeftijdsgrenzen van de LNM, omdat de discussie over leeftijd voor het CBS niet relevant is. Het CBS doet onderzoek onder alle leeftijdsgroepen en kan voor het gezamenlijke landelijke databestand de groep vanaf 19 jaar selecteren. Ook de GGD en hebben de vrijheid om voor een ruimere leeftijdsgroep (ook onder de 19) te kiezen. De landelijke (en regionale) referentiecijfers voor de Gezondheidsmonitor zullen echter gebaseerd zijn op de afgesproken leeftijdsgrenzen. Zelfstandig wonenden De doelgroep beperkt zich tot mensen die zelfstandig wonen. Uitgesloten zijn mensen die een AWBZ-functie verblijf hebben en dus in verpleeg- of verzorgingshuizen, GGZ-instellingen of instellingen voor verstandelijk beperkten wonen. Ouderen die wonen in een aanleunwoning, woonzorgcomplex, woning bij een zorgsteunpunt etc. behoren wel tot de doelgroep. Ook mensen in een gevangenis of asielzoekerscentrum worden uitgesloten van deelname. Na het trekken van de steekproef worden mensen die woonachtig zijn in een instelling uitgesloten voor het onderzoek. 1

2 De belangrijkste reden voor uitsluiting is dat de zorg voor mensen die intramuraal wonen via de AWBZ loopt en niet onder gemeentelijke verantwoordelijkheid valt. De beïnvloeding van de gezondheid van deze mensen door gemeenten is hierdoor beperkt. Een andere reden om mensen die intramuraal wonen uit te sluiten in de steekproef is dat ze vaak niet direct benaderbaar zijn of niet in staat zijn om mee te doen. De reden waarom de uitsluiting achteraf gebeurt is dat het dan preciezer kan gebeuren. Vooraf alleen op basis van postcode, achteraf op basis van adres. In de komende jaren is er wel een verschuiving te verwachten doordat mensen langer zelfstandig zullen blijven wonen. Dit kan betekenen dat er in de toekomst in de onderzoeksgroep meer mensen zitten die minder gezond zijn. De belangrijkste reden voor het uitsluiten van mensen in gevangenissen, is dat (een deel van) deze mensen eigenlijk uit een andere gemeente of regio komt, maar gedurende de detentie tot de gemeente behoren waar de gevangenis zich bevindt. Het staat GGD en en het CBS vrij om wel onderzoek te doen in instellingen. Deze gegevens moeten dan echter wel worden uitgesloten voor de regionale en landelijke referentiecijfers van de Gezondheidsmonitor. Steekproef Steekproeftrekking Uitgangspunt is dat het CBS de steekproeftrekking verzorgt. Zodra er met de verschillende partijen afspraken zijn gemaakt over de uitwerking van de steekproeftrekking, wordt dat opgenomen in dit plan. Wat is er voor nodig? - Afspraken op hoger niveau over structurele financiering van de inzet van het CBS. - In geval van steekproeftrekking door het CBS: Een format voor het indienen van de steekproefaanvraag (aantal, stratificatie, uitsluiten van bepaalde A-nummers i.v.m. ander lopend onderzoek, actualisatie i.v.m. sterfte). Als voorbeeld kan het formulier van de Veiligheidsmonitor worden gebruikt. - In geval van steekproeftrekking door het CBS: Afspraken tussen GGD en en CBS over planning, o.a. over de hoeveelheid tijd die mag zitten tussen steekproeftrekking en verzenden van de vragenlijsten. Steekproefgrootte Er moeten in ieder geval voldoende respondenten zijn om op GGD-regio niveau prevalentiecijfers te berekenen apart voor beide doelgroepen; volwassenen en ouderen. Voor het bepalen van de minimale grootte van de steekproef per doelgroep wordt de volgende formule gehanteerd: 384/(1+(383/grootte totale doelgroep))*1/verwachte responskans. Deze formule komt uit een statistisch handboek: De kern van survey-onderzoek. H. Korzilius, Met deze minimale aantallen is het mogelijk om op GGD-regio niveau betrouwbare schattingen van prevalenties te kunnen maken. GGD en zijn vrij om grotere steekproeven te laten trekken, zodat bijvoorbeeld cijfers op gemeente- of zelfs wijkniveau worden verkregen. 2

3 Stratificatie Er worden geen afspraken gemaakt over stratificatie bij de steekproeftrekking. Voorwaarde is wel dat bij de weging van de gegevens de variabelen waarnaar gestratificeerd is, worden meegenomen. Voor verschillen in stratificatie tussen GGD en en tussen GGD en en CBS kan gecorrigeerd worden door het wegen van de gegevens. Moment van meten Jaartal De gegevens worden in hetzelfde jaar verzameld. Deze meting wordt elke vier jaar herhaald. Voor de eerste meetronde is dat Voor de vergelijkbaarheid van de cijfers is het van belang dat deze binnen een kort tijdsbestek worden verzameld. Door dat in hetzelfde jaar te doen is het mogelijk om een prevalentie voor dat betreffende jaar te berekenen. De reden dat de gegevens in 2012 verzameld worden is dat de cijfers moeten worden gebruikt voor de VTV Dit betekent dat de gegevens in maart 2013 beschikbaar moeten zijn. Wat is er voor nodig? Om op tijd te kunnen beginnen met de praktische voorbereidingen voor de uitvoering van het onderzoek in 2012, moet de besluitvorming overeenkomstig het tijdpad in het projectplan zijn afgerond (= beslissing go no go op 7 juli 2011). Seizoen Het CBS meet gedurende het hele jaar. Alle GGD en meten in de maanden september en/of oktober en/of november. Voor de vergelijkbaarheid zou iedereen binnen hetzelfde meetjaar op hetzelfde moment moeten meten. Hoewel de resultaten uit de literatuur niet eenduidig zijn, kunnen seizoensinvloeden namelijk niet voor alle indicatoren helemaal worden uitgesloten. Het CBS verzamelt het hele jaar door gegevens om te kunnen spreken van een gemiddelde prevalentie over een jaar en geen last te hebben van seizoensinvloeden. Voor GGD en is het spreiden van het onderzoek over een heel jaar vanuit efficiency oogpunt gezien echter niet wenselijk. Het CBS kan met hun verzamelde gegevens seizoenseffecten bekijken en zou daar rekening mee kunnen houden bij het berekenen van GGD-cijfers. Voor indicatoren die het CBS niet opneemt en GGD en wel, kan dat echter niet. Daarom wordt voor de GGD en een seizoen afgesproken waarin de gegevens worden verzameld. Er wordt gekozen voor het najaar, omdat dit voor de meeste GGD en betekent dat er geen trendbreuk voor wat betreft het seizoen optreedt. Daarnaast lijken de gegevens die in het najaar worden verzameld aardig dicht bij het jaargemiddelde te liggen. Bijkomend voordeel van het door de GGD en meten in één seizoen is dat er vooraf gezamenlijk bekendheid (bijvoorbeeld via landelijke persberichten) kan worden gegeven aan het onderzoek. 3

4 Wat is er voor nodig? Er is een strakke planning nodig om de gegevens op tijd te kunnen aanleveren voor weging en runnen van de syntax (dat moet eind januari 2013 gebeuren). Zie ook het onderdeel schoning in fase 3. Methode van gegevens verzamelen Kwaliteitseisen aan dataverzameling Er worden afspraken gemaakt over de selectiviteit van de respons op GGD-regio niveau. Per subgroep (mannen jaar, mannen jaar, mannen jaar, vrouwen jaar, vrouwen jaar, vrouwen jaar, mannen jaar, mannen jaar, mannen 85 jaar en ouder, vrouwen jaar, vrouwen jaar, vrouwen 85 jaar en ouder, autochtonen, Westerse allochtonen, niet-westerse allochtonen 1 e generatie, niet-westerse allochtonen 2 e generatie) wordt een minimaal responspercentage van 20% vastgesteld. Deze afspraken gelden apart voor volwassenen en voor ouderen. Wanneer de minimale eisen niet worden gehaald, moet bekeken worden of de gegevens alsnog kunnen worden meegenomen in het landelijk cijfer. Voor het CBS gelden deze eisen zowel voor respondenten van de basisvragenlijst als van de aanvullende vragenlijst. Vanzelfsprekend streeft iedere organisatie naar een optimale kwaliteit van de gegevens. Toch worden er om de kwaliteit van de gegevens te borgen afspraken gemaakt over een goede vertegenwoordiging van verschillende groepen uit de populatie. Wat is er nodig? Tijdens de dataverzameling kan de respons per subgroep worden bijgehouden, zodat tijdig extra inspanningen gedaan kunnen worden om de minimale respons per subgroep te halen. Dit is een hulpmiddel en is niet verplicht om te doen. Het bijhouden van de respons per groep kan eventueel vereenvoudigd worden door op de vragenlijst een barcode of nummer te zetten waarin de achtergrondkenmerken verwerkt zitten. Een extra mogelijkheid is dat na bijvoorbeeld 8 weken van dataverzameling door het CBS een uitdraai wordt gemaakt met de respons naar subgroepen na aanlevering van de A-nummers door de GGD en. Benaderingswijze Minimale eisen: - naast internet minimaal 1 andere modus (schriftelijk en/of telefonisch en/of face-to-face) - drie benaderingspogingen (nb. Mocht het echt niet haalbaar zijn om drie benaderingspogingen te doen, dan is twee ook voldoende, mits aan de responseisen (zie vorige paragraaf) is voldaan). Het uitzetten van digitale vragenlijsten is een relatief goedkope manier van dataverzameling waarmee al een behoorlijke groep bereikt wordt. Zelfs onder ouderen blijkt een aanzienlijk deel via internet te responderen (in ieder geval volgens de ervaringen van het CBS). De reden dat er ook een andere modus moet worden gebruikt, is dat bepaalde groepen minder of niet responderen via een digitale vragenlijst. De reden dat de tweede modus wordt vrijgelaten, is dat het voor de meeste GGD en niet haalbaar is (wat financiën en menskracht betreft) om de vragenlijsten telefonisch en/of faceto-face af te nemen, wat het CBS wel doet. Het CBS gebruikt echter geen schriftelijke 4

5 vragenlijsten, vanwege de ingewikkelde routing. En het CBS wil de mondelinge afname behouden, omdat daar andere groepen worden bereikt. De reden dat er gestreefd moet worden naar drie benaderingspogingen, is dat ervaring heeft geleerd dat een tweede herinnering nog een substantieel aantal respondenten oplevert. Wat is er nodig? GGD en zorgen voor een goede verslaglegging van de ondernomen stappen. Dit is nodig om eventueel rekening mee te kunnen houden bij de weging. Daarnaast biedt het interessante informatie voor onderzoek naar de verschillende manieren van benaderen. Alles wat buiten de minimale eisen valt wordt vrijgelaten (bijv. welke modus wordt aangeboden bij welke benadering, de tijd tussen de herinneringen en de taal waarin mensen worden benaderd/ bevraagd). FASE 2: DE DATAVERZAMELING ZELF Versturen uitnodigingen Er komt een vaste tekst voor in de uitnodigingsbrief waarin informatie staat over de samenwerking tussen de verschillende partijen en over de koppeling aan andere bestanden. De reden dat er afspraken worden gemaakt over een deel van de uitnodigingsbrief is dat de respondenten dan op de hoogte zijn van wat er met de gegevens gebeurt en er daarmee geen discussie komt over wat er (achteraf) met de gegevens mag gebeuren. Wat is er nodig? Het formuleren van de tekst die aan de respondenten wordt verstrekt. De rest van de uitnodigingsbrief kan vrij worden ingevuld. Bijhouden respons en inscannen vragenlijsten Over de verdere praktische uitvoering van de dataverzameling worden geen afspraken gemaakt. De capaciteit van kan worden uitgebreid als blijkt dat veel GGD en via deze site de gegevens gaan verzamelen. Om tijd en eventueel kosten te besparen, zou het interessant kunnen zijn om een deel van de praktische aspecten centraal, bijvoorbeeld door één bedrijf te laten uitvoeren. Op dit moment wordt dit echter vrij gelaten. Reden daarvoor is dat de GGD en ruimte hebben in de benaderingswijze, waardoor het lastiger is om centrale afspraken te maken. Daarnaast lijkt dit op de korte termijn niet haalbaar, omdat sommige GGD en vastzitten aan contracten. Ook moet rekening worden gehouden met de verplichting van Europese aanbesteding. Voor de toekomst is het mogelijk wel interessant. 5

6 Wat is er nodig? Inventarisatie bij GGD en over hun plannen voor uitbesteding van (een deel van) de dataverzameling (bij bedrijven zoals ScanServ) i.v.m. capaciteitsvraagstuk. FASE 3: NA AFLOOP VAN DE DATAVERZAMELING Schoning Er worden afspraken gemaakt over het wel of niet includeren van bepaalde respondenten op basis van de mate waarin de vragenlijst en/of bepaalde vragen zijn ingevuld. Deze afspraken volgen nog. GGD en zorgen zelf voor de exclusie van deze respondenten. Ook het coderen van open antwoorden doen de GGD en zelf. Het aantal open vragen zal tot een minimum worden beperkt. De syntax voor de berekening van de indicatoren, waar ook schoningsstappen in zitten, wordt centraal gerund. GGD en krijgen ook zelf de beschikking over deze syntax. Voor de vergelijkbaarheid is het goed om dezelfde in- en exclusiecriteria te gebruiken en de indicatoren op dezelfde manier te berekenen. Wat is er nodig Syntaxen die kloppen (= verantwoordelijkheid van het RIVM). Weegfactoren Het CBS berekent de weegfactoren. Op dit moment is nog niet bekend welke variabelen daarvoor gebruikt gaan worden, het CBS bekijkt aan de hand van de verzamelde gegevens wat de beste methode van weging is. De weegfactor (= de zogenaamde grote weegfactor ) kan gebruikt worden voor zowel de berekening van lokale, regionale als landelijke cijfers. Vanwege het samenvoegen van de gegevens van GGD en en CBS komen er per respondent drie weegfactoren (zie ook tabel hieronder): 1) voor de onderwerpen die zowel in de GGD enquêtes als de CBS basisvragenlijst worden nagevraagd; 2) voor de onderwerpen die zowel in de GGD enquêtes als de CBS aanvullende vragenlijst 1 worden nagevraagd; 3) voor de onderwerpen die alleen in de enquêtes van één of meerdere GGD en worden nagevraagd. 1) Respondenten van de CBS basisvragenlijst worden gevraagd een aanvullende vragenlijst in te vullen, waarop een deel dan weer respondeert. Wanneer de berekening van de weegfactoren centraal gebeurt, gebeurt het zeker op dezelfde manier en is er controle op. Het CBS heeft hiervoor expertise en uitgebreidere mogelijkheden (zoals de mogelijkheid om extra weegvariabelen uit de registers toe te voegen) dan de GGD en en het RIVM. De weging gebeurt mogelijk op een andere manier dan afgesproken in de Richtlijn Weging (2009). Dit gebeurt echter alleen als de nieuwe manier ook beter is. Dit kan effect hebben op de vergelijking met eerdere jaren. Dat geldt echter ook voor de aanpassing van andere aspecten (zoals de vraagstellingen). Wat is er nodig? Inzicht in het effect van het mogelijk toevoegen van extra variabelen in de weegfactor op eerdere resultaten, zodat er door de GGD en rekening mee gehouden kan worden bij het bekijken van trends. 6

7 De vijf verschillende soorten vragen voor GGD en en hun relatie met de weegfactoren (zie pagina 6) en de basisindicatorenset In alle GGD vragenlijsten en CBS basisvragenlijst In alle GGD vragenlijsten en CBS aanvullende vragenlijst In alle GGD vragenlijsten Overige standaardvragen GGD en Lokale vragen GGD en Weegfactor 1 X Weegfactor 2 X Weegfactor 3 X X X Toetsen van verschillen Afspraken over de wijze van het toetsen van verschillen moeten nog gemaakt worden. Verrijking van gegevens Het CBS koppelt de verzamelde gegevens aan achtergrondgegevens uit registratiebestanden, zoals de GBA en de inkomensbestanden. Dit zijn geslacht, leeftijd, etniciteit, huishoudsamenstelling, inkomensklasse, burgerlijke staat, wijk/buurtcode. De precieze categorie-indeling van deze achtergrondvariabelen staat in bijlage 1a, verrijking van bestanden. Via remote access is er, na het indienen van een onderzoeksplan en na toestemming van de betreffende registerhouder, toegang mogelijk tot gegevens over zorggebruik (o.a. thuiszorg, medicijnen, ziekenhuisopname, in de toekomst huisartsbezoek). Voor de GGD en die niet in staat zijn via remote access toegang tot de gegevens te krijgen kan het CBS geaggregeerde tabellen met de gewenste gegevens uit de zorgregisters samenstellen. Dit binnen de grenzen van het redelijke en mits de desbetreffende registerhouder hiermee akkoord gaat en de herkenbaarheid van de respondenten voldoende beschermd is. In de begeleidende brief wordt beschreven dat er een samenwerking is met CBS en RIVM, dat de gegevens t.b.v. een landelijk bestand worden gebruikt en dat er koppeling plaatsvindt. Over de tekst wordt nog nagedacht; deze wordt zo aantrekkelijk mogelijk gemaakt. De projectgroep heeft besloten dat de bestanden verrijkt moeten worden. Omdat de werkgroep verdeeld was over het wel of niet verrijken van de bestanden, heeft de werkgroep het teruggelegd bij de projectgroep. Waarom wordt er melding gemaakt van de koppeling en samenwerking in de brief? Juridisch gezien is het toegestaan dat gegevens ongevraagd gekoppeld worden, mits het versleuteld gebeurt. Ethisch gezien is het echter niet wenselijk om dit onaangekondigd te doen. Datzelfde zou ook kunnen gelden voor het gebruik van de verzamelde gegevens door RIVM en CBS. Daarnaast kunnen GGD en als er zo n soort informed consent wordt opgenomen, direct zelf beschikken over de verrijkte bestanden. Anders zouden die gegevens alleen via remote access beschikbaar zijn. Verder zou voor respondenten het grotere belang (samenwerking met een betrouwbare partij als het CBS) stimulerend kunnen werken. Een nadeel van de melding van de koppeling is dat dit tot een lagere respons zou kunnen leiden. Over de gekozen gegevens die mee worden geleverd: De regel die het CBS aanhoudt, is dat er alleen gegevens worden meegeleverd die anders redelijkerwijs in de enquête gevraagd zouden (kunnen) zijn. De hierboven genoemde set voldoet daar aan, een uitgebreidere lijst met bijvoorbeeld gegevens uit zorgregisters niet. 7

8 Wat is er nodig? - GGD en moeten de koppelsleutel bewaren en deze toevoegen aan de gegevens in het databestand, zodat vervolgens koppeling met de CBS-bestanden kan plaatsvinden. De vragenlijsten kunnen dus niet volstrekt anoniem worden afgenomen, er moet wel bekend zijn welke koppelsleutel er bij hoort. Gezamenlijk databestand Er wordt een gezamenlijk databestand gemaakt met daarin de gegevens uit de basisvragenset die door het CBS en die door de GGD en zijn verzameld. Hierin zitten ook de gegevens van de afgesproken onderwerpen die door alle GGD en, maar niet door het CBS, zijn verzameld. De landelijke cijfers en de regionale cijfers die op Statline komen, zijn gebaseerd op dit gezamenlijke databestand. Gegevensstroom Ter informatie volgt hier een voorlopig stappenplan vanaf de verzameling van de gegevens tot het moment dat de gegevens klaar zijn om geanalyseerd te worden. - Jan t/m dec 2012: Het CBS verzamelt de gegevens. - Sept t/m nov 2012: GGD en verzamelen de gegevens. - Dec 2012 en jan 2013: GGD en en CBS zorgen zelf voor een deel van de schoning (verwijderen van respondenten en coderen van open vragen) van de door hen verzamelde gegevens dec 2012: GGD en sturen het CBS een overzicht met respondenten, zodat het CBS kan starten met de voorbereidingen voor de weging en het verrijken jan 2013: GGD en sturen hun geschoonde bestand met de gegevens uit de basisindicatorenset en de koppelsleutel naar het RIVM jan - 1 feb 2013: Het RIVM voegt de regionale bestanden samen, runt de syntaxen waarmee de indicatoren voor de basisindicatorenset worden aangemaakt inclusief schoningsstappen) en stuurt het als één bestand naar het CBS. - 1 feb - half mrt 2013: Het CBS voegt de door het CBS verzamelde gegevens toe en verrijkt de bestanden met de gegevens nodig voor VTV, Statline en eventueel de weging en voegt de drie weegfactoren toe. - half mrt 2013: GGD en krijgen hun eigen bestand terug, inclusief de gegevens van de basisindicatorenset voor de respondenten die het CBS voor de betreffende GGD-regio heeft verzameld, en aangevuld met de weegfactoren, de aangemaakte indicatoren en de verrijkte gegevens. Wat is hiervoor nodig? Bovenstaande vereist een strakke planning, aangezien de gegevens uiterlijk eind maart 2013 beschikbaar moeten zijn voor de VTV