nummer 6 oktober 2011 pagina 2 pagina 4 pagina 8 Strategisch doordelen voor een beter resultaat Het onzichtbare zichtbaar maken

Transcriptie

1 6 pagina 2 pagina 4 pagina 8 Expertise op maat Ecbo op Locatie Het onzichtbare zichtbaar maken Strategisch doordelen voor een beter resultaat nummer 6 oktober 2011

2 ] Ecbo op locatie! ] Vooraf ] Sociaal *Column kapitaal 2 Een gedegen kennisfundament voor uw bijeenkomst? Ecbo helpt u graag. Vanaf september komt ecbo graag bij u langs. Op aanvraag, met expertise op maat. De grenzeloze oriëntatie die aan Nederlandse jongeren wordt toegekend, reikt vooralsnog niet over de landsgrenzen. In Griekenland waren er dit voorjaar maandenlange protesten, en In de waardebeleving van jongeren zijn netwerken zeer belangrijk. 3 nu zijn ook in Spanje jongeren massaal de straat op gegaan. Medewerkers van ecbo delen graag onze kennis en expertise. Als gastspreker, debatleider of presentator zorgen ze voor een verdieping van uw bijeenkomst. Denk aan een debat over risicojongeren, een lezing over doorstroomcijfers of een workshop over innovatieondersteunend onderzoek. Kruisbestuiving Vragen over de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt, hybride leeromgevingen of de resultaten van cgo? Ecbo wisselt graag samen met u docenten, teamleiders of schoolbestuurders van gedachten over deze en andere thema s. Door aan te sluiten bij uw bijeenkomst, voelen we wat er leeft in het onderwijsveld, op de werkvloer. Een ideale kruisbestuiving tussen onderzoek en praktijk: samen delen we expertise, kennis en ervaring. En we voeden tegelijkertijd ons onderzoeksprogramma voor Het gaat er niet om wat je kent maar om wie je kent Zo luidt een bekend gezegde waarmee natuurlijk met name onvrede over vriendjespolitiek wordt geuit. Maar letterlijk genomen klopt het wel. Uit (veelal Amerikaans) onderzoek is bekend dat de relaties die je hebt en de contacten waarover De grote pleinen zijn ankerpunten van taai verzet. In deze Zuid-Europese lente wordt het gebrekkige democratische gehalte gehekeld in het licht van de geringe kansen voor jongeren op werk. En zonder werk ook geen woning. Heel anders is het beeld dat het Amsterdamse onderzoeksbureau Motivaction onlangs aan jongeren in Nederland toedichtte. De jongste generatie hier heeft geen sterk politiek bewustzijn, maar een externe oriëntatie gericht op uiterlijke schoonheid en het opdoen van interessante levenservaringen. Opmerkelijk is het geringe normbesef en het grote zelfvertrouwen van jongeren om zich zonder al te veel leiding te handhaven op school en in werkorganisaties. Opvallend is ook hun geringe spaarzaamheid, die nodig is om later in de levensloop investeringen te kunnen doen. Verder blijkt dat netwerken in de waardebeleving van jongeren zeer belangrijk zijn. Zoals ook recent ecbo-onderzoek laat zien, biedt het onderwijs een omgeving waar studenten nieuwe netwerken kunnen opbouwen. Deze relaties geven toegang tot specifieke hulpbronnen, zoals studieadvies, begeleiding en motivatie, maar ook directe kansen voor het opdoen van levenservaring en het opbouwen van een eigen portfolio. Juist in het beroeponderwijs kunnen leerlingen, door de verbinding met de arbeidsmarkt, een persoonlijk en zakelijk netwerk ontwikkelen dat hun nieuwe perspectieven biedt om zich te handhaven in onze sterk gedifferentieerde samenleving. Marc van der Meer Directeur Expertisecentrum Beroepsonderwijs Kijk voor praktijkvoorbeelden van ecbo op locatie op Wilt u dat ecbo ook bij uw instelling langskomt? Neem contact op met Ilona Koning (ilona.koning@ecbo.nl). je beschikt een belangrijke rol spelen bij zowel de studie (het afmaken van je opleiding) als bij het vinden van een stageplaats en later, het vinden van een baan. Mensen verschillen in de mate waarin ze deze bron van contacten, aangeduid met de term sociaal kapitaal, bezitten en in de mate waarin ze er gebruik van weten te maken. Er zijn ook culturele verschillen die van invloed zijn op de aard en hoeveelheid sociaal kapitaal waarover iemand beschikt. Ecbo heeft in een aantal studies onderzocht in hoeverre mbo-studenten sociaal kapitaal bezitten, welke opvallende verschillen er tussen groepen zijn en wat het onderwijs kan doen om de opbouw van sociaal kapitaal te versterken. Het gaat om een grootschalig onderzoek; bijna 1600 jongeren hebben meegedaan. Lees over het onderzoek en over het belang van sociaal kapitaal in deze dimensies. En vooral: denk met ons mee over de implicaties voor het onderwijs! Leergang bve 2012 Jaarlijks organiseert ecbo een leergang bve voor stafmedewerkers, beleidsadviseurs en (midden)managers die nieuw zijn in het bve-veld. De leergang biedt deelnemers: zicht op de complexe bve-veld en actuele ontwikkelingen daarbinnen; verdieping van de kennis via (praktijk)opdrachten en onderling debat; een goede mogelijkheid om collega s uit andere organisaties te leren kennen. In januari 2012 start een nieuwe editie van de Leergang bve. Zie voor meer informatie of aanmelden naar Kleur van het mbo Wat zijn de factoren die kansen en positie van etnische minderheden in het middelbaar beroepsonderwijs beïnvloeden? Feitelijke ontwikkelingen en inhoudelijke adviezen om de maatschappelijke positie van de nieuwe generatie niet-westerse allochtonen te verbeteren staan overzichtelijk bijeen in de menukaart Kleur van het mbo. De menukaart is gebaseerd op het onderzoeksrapport De kleur van het middelbaar beroepsonderwijs (Wil van Esch). Het rapport bevat een gedegen overzicht van de onderwijssituatie van allochtonen mbo ers. De menukaart biedt praktische, inhoudelijke adviezen voor onderwijsinstellingen. U kunt de menukaart downloaden of aanvragen via

3 ]In gesprek met Wil van Esch en Régina Petit Het onzichtbare zichtbaar maken 4 erin investeren en vermeerderen. Dat kán van nut zijn voor het individu, maar het blijft altijd draaien om relaties tussen 5 mensen, zegt Van Esch. Hoewel de term voor velen een positieve klank heeft, denkt niet iedereen daar zo over. Petit verwijst naar gesprekken met mbo-docenten, die het een duur woord vonden. Bij hen riep de term eerder associaties op met elitaire clubs, dan dat zij het in verband brachten met wie ken je die voor jou van nut kan zijn. Omdat er op allerhande manieren betekenis aan het begrip is gegeven, zijn er ook verschillende meetinstrumenten van sociaal kapitaal in omloop. De onderzoekers hebben aansluiting gezocht bij de Position Generator (PG) om het algemeen sociaal kapitaal te meten. Deze lijst met beroepen is in het onderzoek meer toegespitst op het mbo en van 30 beroepen Welke mensen ken je, die voor het afmaken van je opleiding, het vinden van een stageplaats of een goed beeld van je latere beroep van nut kunnen zijn? Dat is in eenvoudige bewoordingen de hoofdvraag van een reeks ecbo-onderzoeken, waarin het draait om sociaal kapitaal. Uniek onderzoek, om meerdere redenen: onderzoek naar sociaal kapitaal van jongvolwassenen in Nederland is tot nog toe maar beperkt uitgevoerd. Het gaat om grootschalig onderzoek; maar liefst jongeren hebben meegedaan. En bovendien vormt het mbo het decor van het onderzoek. Eind september presenteren de onderzoekers, Wil van Esch en Régina Petit, de resultaten op een symposium getiteld Sociaal kapitaal in het mbo: slagboom of hefboom? In dit artikel vertellen ze over de resultaten en lichten ze de titel van het symposium toe. Smeerolie In de loop der tijd is er een ware wirwar aan definities en omschrijvingen van het begrip sociaal kapitaal ontstaan. Sociaal kapitaal is als term in de 20e eeuw vooral bekend geworden door sociologen als Bourdieu. Deze gebruikte het begrip sociaal kapitaal vooral als verklaring om verschillen tussen sociale groepen te duiden; hoe komt het dat groepen mensen in ongelijke mate toegang hebben tot bijvoorbeeld maatschappelijke posities? Behalve in sociaalwetenschappelijke literatuur wordt het begrip ook gebezigd in andere disciplines, denk bijvoorbeeld aan economie. Putnam, Amerikaans politicoloog, bracht sociaal kapitaal als maatschappelijke hulpbron in verband met de economische situatie en het democratisch gehalte van een samenleving. Beroemd is zijn boek Bowling Alone uit 2000, waarin Putnam het wegvallen van de ooit heel populaire bowling leagues gebruikt als beeld om aan te geven, dat er tegenwoordig weliswaar meer gebowld wordt, maar niet meer in sociale netwerken als de bowling leagues. De aanwezigheid van dergelijke waardevolle sociale verbanden bestempelt Putnam als sociaal kapitaal. En het is de gemeenschap als geheel, die baat heeft bij de aanwezigheid daarvan. Duur woord Onderzoek van het Max Goote Kenniscentrum een van de voorlopers van ecbo inspireerde de onderzoekers om het thema op de onderzoeksagenda te zetten. Maar wel met een andere invalshoek. Van Esch: De founding fathers van het begrip sociaal kapitaal waren gericht op de collectieve invalshoek en daarmee vaak op thema s als ongelijkheid of sociale cohesie. Voor ons was de sociaal-kapitaaltheorie van Lin het vertrekpunt. Lin zet het individuele perspectief van sociaal kapitaal voorop: wat kan sociaal kapitaal voor mij betekenen? Wat is de betekenis van mensen in je omgeving voor je leerloopbaan? Wanneer je bijvoorbeeld een bepaald beroep voor ogen hebt, zijn er dan mensen aan wie je daar wat over kan vragen? Lin maakt een onderscheid in algemeen en specifiek sociaal kapitaal. Algemeen sociaal kapitaal omvat het geheel aan hulpbronnen in iemands sociale netwerk. Dat wordt wel gezien als de smeerolie van transacties. Specifiek sociaal kapitaal verwijst naar de feitelijke benutting van die hulpbronnen, van de mensen die je kent. Welke personen kun je inschakelen om een bepaald resultaat te verwezenlijken? En hoe groter de benutting, des te meer opbrengst. Het begrip sociaal kapitaal is daarom zo aardig, omdat het verwijst naar kapitaal: je kan het inzetten, gebruiken, uitgebreid naar zo n 90 beroepen. Door het netwerk van beroepsbeoefenaren in kaart te brengen krijg je een indicatie van het netwerk: de omvang, de status en verscheidenheid aan beroepen. Van Esch: De PG wordt wereldwijd gebruikt en leidt tot consistente bevindingen: hoe meer mensen je kent uit verschillende lagen die beroepen met verschillende status uitoefenen, hoe profijtelijker. De Resource Generator meet de benutting van de contacten, in dit geval de toegang tot het netwerk. In het onderzoek zijn die instrumenten gecombineerd afgenomen bij deelnemers aan het eind van een bol-opleiding niveau 2, een bol-opleiding niveau 4 en bij voortijdig schoolverlaters. Daarbij is ook gekeken naar verschillen tussen etnische groepen. Maar liefst jongeren vulden de vragenlijsten in. Eye-opener Is er reden om aan te nemen dat sociaal kapitaal voor mbodeelnemers vergeleken met leerlingen van andere onderwijstypen extra belangrijk is? Van Esch: Het onderzoek heeft zich alleen gericht op mbo-deelnemers. Als we ook havisten of gymnasiasten erbij betrokken hadden, waren de resultaten wellicht contrastrijker geworden. Vanwege hun praktijkervaringen zou je kunnen verwachten dat het sociaal kapitaal van mbo ers groter is. Mbo ers zouden ook vanuit hun beroeps-

4 6 opleiding geïnteresseerd moeten worden welke mensen behulpzaam zouden kunnen zijn bij het verhelderen van hun beroepsbeeld en hun beroepskeuze. Eerder onderzoek onder mbo-deelnemers liet al zien dat jongeren vooral gericht zijn op het halen van het diploma en op de school, en weinig bewust bezig zijn met wat daarna komt. En al helemaal niet met contacten of het belang daarvan, voegt Petit toe. Ze hébben wel contacten en doen daar ook wel wat mee, maar ze hebben er geen expliciete aandacht voor. In die zin zijn mbo ers wellicht méér dan andere jongeren aangewezen op hun school om een netwerk te kunnen opbouwen. De geringe aandacht voor netwerken geldt trouwens net zo goed voor docenten. Instellingen zijn vooral bezig met de formele kant van solliciteren, een sollicitatiebrief schrijven bijvoorbeeld, maar niet met het opbouwen van netwerken of contacten. Voor docenten bleek het een eye-opener dat ze ook aan netwerken aandacht zouden kunnen besteden. Bekaaid Net als in ander onderzoek naar de invloed van sociaal kapitaal, blijkt het effect van sociaal kapitaal van mbo ers, in dit geval dus het kennen van mensen met verschillende beroepen, op hun schoolprestaties, het vinden van een stageplek of het verkrijgen van een scherper beroepsbeeld, gering. Mbo ers op niveau 4 kunnen bogen op een wat groter en meer gevarieerd netwerk van beroepsbeoefenaren met beroepen met een wat hogere status dan mbo ers op niveau 2. Maar niveau 4-leerlingen zijn ook wat ouder en hebben meer ervaring Bij een club of vereniging gaan is een prima manier om aan je sociaal kapitaal te bouwen. dat niveau 4-leerlingen het niveau van hun onmiddellijke omgeving zijn ontstegen en dat hun omgeving daardoor niet meer kan bijdragen, weinig steun of advies kan geven. Een andere verklaring is dat leerlingen op niveau 2 meer behoefte hebben aan hulp, bijvoorbeeld bij het vinden van een stage en zich daardoor meer bewust zijn van (potentiële) mensen in hun omgeving wier hulp ze daarbij kunnen inroepen. Ze vervolgt: Voor die mechanismen zou je als school oog moeten hebben. Een behoorlijk grote groep leerlingen had niemand in zijn of haar omgeving om mee te praten over wat ze willen worden. Er zijn leerlingen die helemaal in hun eentje de beslissing nemen om te stoppen met hun opleiding! De voortijdig schoolverlaters in het onderzoek bleken er bekaaid vanaf te komen. Op alle fronten hadden ze minder hulp en steun. Of het nou een oorzaak is voor uitval of niet, feit is dat deze jongeren ook in hun schooltijd al minder hulptroepen kunnen inschakelen dan hun collega-leerlingen. Dat zal na het verlaten van de school heus niet méér worden. Als je die kanalen dan al niet hebt, hoe haak je dan weer aan? Petit: Verschillende schoolverlaters hebben me gebeld met de boodschap ik wil weer met een opleiding beginnen, maar ik ben van school af en weet niet waar ik terecht kan. Als ik naar een beroepskeuzebureau ga, dan kost dat honderden euro s. De motivatie is er blijkbaar wel, maar het lukt jongeren kennelijk niet om de juiste ingang weer te vinden. Neef Piet of neef Achmed Sociaal kapitaal heeft een ontwikkelingskant; het kapitaal moet opgebouwd worden, wil het als hefboom gaan fungeren. Jongeren zijn, ook al zitten ze in het laatste jaar van hun opleiding, nog weinig bezig met hun toekomst daarna. Heeft het onderwijs een rol, meer dan nu het geval is, om jongeren bewust te maken van het belang van sociaal kapitaal en dat te helpen uitbreiden? Het is helder dat de invloed op de schoolprestaties nauwelijks een motief van betekenis kan zijn. In andere woorden: daar hoef je het niet voor te doen. Maar waarvoor dan wel? Berghouwer en Van Wieringen betogen dat leerlingen door in verschillende sociale netwerken te verkeren een betere toegang hebben tot informatievoorziening, beter kunnen reflecteren en daardoor oude routines kunnen vervangen door nieuwe ideeën. Daarom pleiten ze voor méér sociale netwerken, bijvoorbeeld in de vorm van extracurriculaire activiteiten, in en om de school. Een ander argument zou ook kunnen liggen in het gegeven dat sociaal kapitaal ongelijk verdeeld is. Voor Marokkaanse mbo ers kan hun geringer sociaal kapitaal als slagboom gaan werken en daarmee een belemmering voor het afmaken van de opleiding of het vinden van een stageplaats of baan. Van Esch: Netwerken is een van de vijf door Meijers en Kuipers geformuleerde loopbaancompetenties. Zij laten zien, dat bij vmbo ers, mbo ers en zelfs ook hbo ers de betekenis van netwerken heel beperkt is als het gaat om het opbouwen van een arbeidsidentiteit. De oplossing zoeken zij in een loopbaandialoog, sterk gerelateerd aan de schoolse structuren. Het aardige van sociaal kapitaal als construct is nu juist dat het wat breder kijkt, de buren, kennissen, het gezin, neef Piet of neef Achmed; wáár dan ook hulpbronnen aanwezig zijn. En of je dat nou individueel of klassikaal doet, je zou de Position Generator kunnen inzetten om het bewustzijn van leerlingen te stimuleren om na te denken wie in hun omgeving ze zouden kunnen benutten. Al noem je alleen al maar het belang van contacten en netwerken, benadrukt Petit. Dit gaat niet om het stimuleren van wát je kent, maar ook wíe je kent. Ook daar valt méér uit te halen. De onzichtbare hand Een van de meest verrassende uitkomsten van het onderzoek vinden de onderzoekers, dat lid zijn van een club of vrijwilligerswerk of een andere vorm van maatschappelijke participatie een aanzienlijk effect heeft op het sociaal kapitaal. Hoe meer je aan dat soort activiteiten deelneemt, des te groter je sociaal kapitaal. Petit: Kennelijk is dit een prima manier om aan je sociaal kapitaal te bouwen. Door bij een club of vereniging te gaan maak je nieuwe vrienden en kennissen en daarmee nemen zowel de kwaliteit van je netwerk als de beschikbare hulpbronnen toe. Wat je een deelnemer dus kan meegeven is: ga bij een vereniging! Maar wat die boodschap lastig maakt, is dat het nut van netwerken onvoorspelbaar is. Je sociaal kapitaal kan op een onverwachte manier van nut zijn. Je weet 7 niet wanneer en hoe het ooit van pas zal komen. Maar waarschijnlijk is wel dát het ooit van pas komt. Die onvoorspelbaarheid opgedaan: het sociaal kapitaal stijgt met de leeftijd en is in vergelijking met de beroepsbevolking nog in opbouw. Opvallend is dat Surinaamse deelnemers op alle kenmerken van hun netwerk wat hoger scoren dan autochtone deelnemers, terwijl Marokkaanse jongeren minder mensen kennen en daar ook in mindere mate een beroep op kunnen doen. Maar de verschillen binnen deze gemeenschappen zijn groot, zegt Van Esch. De rol van het nabije netwerk, gezin, familie en vrienden, bij ondersteuning tijdens de opleiding, het vinden maakt het ongrijpbaar. Het verhoudt zich niet goed tot een calculerende houding of het willen zien van direct nut. Van Esch: Lin gebruikt de metafoor van de onzichtbare hand. Maar op een gegeven moment is die hand toch nodig en dus zichtbaar om je een bepaalde richting op te sturen. Met die boodschap besluit ook het onderzoeksrapport: In elke omgeving kunnen mensen zijn die ook op een onvoorziene wijze iets voor je kunnen betekenen. van een stageplek of een beter beroepsbeeld, is groter dan die van het netwerk van kennissen op afstand. Terwijl niveau 4- leerlingen over een uitgebreider netwerk beschikken, zijn niveau 2-deelnemers in het voordeel als het gaat om de toegang tot hulpbronnen. Petit: Dat zou kunnen betekenen, Het rapport Sociaal kapitaal in het mbo: slagboom of hefboom? Onderzoek onder mbo ers en docenten (auteurs Wil van Esch, Régina Petit, Jan Neuvel & Sjoerd Karsten) is te downloaden of op te vragen via onder Publicaties.

5 ]Interview met Nienke Moolenaar Strategisch doordelen voor een beter resultaat 8 Nog een paar maanden en dan vertrekt ze voor een langere periode naar de University of California in San Diego, om zich daar te wijden aan onderzoek naar sociale relaties tussen leerkrachten. Ties with Potential, zo luidt de titel van haar proefschrift. Potential met een hoofdletter P. Want dat netwerken mogelijkheden bieden, daar is ze absoluut van overtuigd. In gesprek met Nienke Moolenaar, postdoc-onderzoeker bij de vakgroep Onderwijsorganisatie en -management van de Universiteit Twente, over hoe netwerken werken en hoe ze in de school te benutten. wie zie je buiten de school? Bij de terugkoppeling van de plaatjes op de Amerikaanse scholen zag ze hoe sommige leerkrachten precies op het plaatje konden aanwijzen wie welke persoon binnen de school was, terwijl anderen hun school er helemaal niet in herkenden. Dat hangt vaak samen met welke positie je als leerkracht inneemt: als je aan de rand van het netwerk zit, heb je minder overzicht. Docenten die een positie aan de rand innemen, vinden het vaak ook lastig te weten bij wie in de school ze expertise kunnen halen. Vaak hebben ze op hun vragen zelf een antwoord gezocht, terwijl hun collega s waarschijnlijk tegen dezelfde kwesties aanlopen. Als relaties tussen docenten hechter worden, vertaalt zich dat in hogere cijfers bij de leerlingen. wel heel belangrijk om het informele karakter in de gaten te houden. Veel samenwerkingsverbanden hebben een formele basis en worden georganiseerd, bijvoorbeeld rond de musical of de kerstviering op school. Uit die formele samenwerkingsverbanden kúnnen informele relaties ontstaan, die sociaal kapitaal opleveren. Het verschil maken De leerprestaties van leerlingen gaan niet onmiddellijk omhoog als leerkrachten meer met elkaar delen. In haar promotieonderzoek vond Moolenaar wel een indirecte 9 Grande idée Het begon met interesse in de rol van sociaal kapitaal van leerlingen: wat hebben leerlingen voor bronnen in hun omgeving, waar kun je terecht als je bijvoorbeeld informatie zoekt? Vragen waar eigenlijk een ieder in zijn leven wel mee te maken krijgt. In de organisatieliteratuur was er een beweging gaande dat je sociaal kapitaal ook kunt bekijken binnen een organisatie. Organisaties functioneren beter en zijn innovatiever, naarmate er meer sociaal kapitaal is tussen de mensen die er werken. Die twee gecombineerd zetten me op het spoor dat je ook zou kunnen kijken naar het sociaal kapitaal binnen een school: het sociaal kapitaal van leerkrachten. En de basisschool met haar behoorlijk afgebakende team vormde de ultieme casus om dit te onderzoeken. In het basisonderwijs bestaat er verder een goede balans tussen bezig zijn met de eigen klas en gericht zijn op het team. Als het gaat om kennis of advies halen, bleek voor veel leerkrachten het credo werk is werk : ze putten daarvoor niet uit bronnen buiten de werksfeer. In haar onderzoek gebruikt Moolenaar de grondgedachte van sociaal kapitaal de bronnen in iemands omgeving als bril. En neemt ze het sociaal kapitaal binnen de schoolorganisatie onder de loep door te focussen op werkrelaties van leerkrachten. Ik was vooral benieuwd naar wat die relaties kunnen opleveren voor de school. Daarbij geldt, dat je op die plek ook het meest kan ingrijpen: als leerkrachten weinig contact hebben met elkaar, valt te verwachten los van de relaties die ze verder hebben buiten de school dat het versterken van de onderlinge contacten een gunstig effect heeft. Moolenaar maakte het sociaal kapitaal als grande idée inzichtelijk door de sociale-netwerktheorie te gebruiken. Op die manier maakte ze overzichtsplaatjes van 53 basisscholen in Nederland en een aantal scholen in Amerika. De plaatjes leggen patronen en mechanismen bloot, zoals dat ook in sociogrammen gebeurt. Voor docenten is dat vanuit hun eigen opleiding vaak herkenbaar. De plaatjes worden geconstrueerd door het tellen en tekenen van relaties: wie geef je advies, wie vraag je om advies, met wie werk je samen, Uitblinken Samenwerkend leren tussen leerlingen heeft al langere tijd de aandacht. De sociale omgeving waarin leerkrachten leren bleef lang buiten beeld. Terwijl leraren veelal in de dagelijkse praktijk leren. Het lerarenberoep is lang gezien als een sterk autonoom beroep. Het artikel Persistance of privacy: Autonomy and Initiative in Teachers Professional Relations van Little uit 1990 vestigde de aandacht op samenwerking tussen leraren en samen leren. Sinds een jaar of 10 vindt dat zijn weerslag in het ontstaan van professional learning communities, leergemeenschappen en communities of practice. In het recente kabinetsplan Leraar een krachtig beroep! gaat de aandacht vooral naar het versterken van individuele kwaliteit van docenten. Er is niks mis mee om leraren te hebben die uitblinken, zegt Moolenaar. Maar laat dan ook zíen waar ze goed in zijn. En bedenk dan vervolgens ook, dat dat veel kan opleveren voor anderen. Het is zonde dat zoveel wielen opnieuw moeten worden uitgevonden, dat er zoveel expertise voorhanden is, waar anderen niet van leren. Maar, vervolgt ze, het is invloed van sociaal kapitaal van leerkrachten op de prestaties van de leerlingen. Het is niet zo dat leerlingen beter presteren in rekenen en taal als er meer relaties tussen leerkrachten ontstaan. Maar als de relaties tussen docenten hechter worden, dan is dat wel te merken aan het collectieve vertrouwen dat docenten hebben in het functioneren van het team. En het vertrouwen dat docenten hebben in hun bijdrage aan de ontwikkeling van leerlingen wij maken het verschil voor de leerlingen leidt wel indirect tot betere prestaties van leerlingen. In Amerika volgt Moolenaar scholen over een langere periode. En dan blijkt, dat als de relaties tussen docenten hechter worden, zich dat vertaalt in hogere cijfers. Moolenaar: Als leerkrachten wederzijds meer advies vragen en geven, zie je onmiddellijk hun praktijk veranderen en hun manier van lesgeven verbeteren. Daardoor kunnen ze de leerlingen beter bedienen. Kracht van het team Goede leerlingresultaten zijn natuurlijk prettig voor een school.

6 10 Maar netwerken tussen docenten hangen ook samen met het innovatief klimaat op school. Hoe hechter de relaties binnen het netwerk, dus hoe meer leerkrachten informatie, kennis, expertise en sociale steun wisselen en delen, des te krachtiger het team. Als een team hechter verbonden is, voelen docenten zich meer betrokken bij gezamenlijke beslissingen in de school en is er meer bereidheid om nieuwe dingen uit te proberen. Sociale netwerken hebben dus niet alleen voor kennisdeling van docenten en prestaties van leerlingen gunstige gevolgen, maar ook voor de organisatie als geheel: de schoolontwikkeling en het vermogen om te innoveren. Parallellen Waarom zien netwerken eruit zoals ze eruit zien? Dat heeft Hij/zij staat dicht bij ze. En hoe meer leerkrachten de schoolleider benaderen voor advies en hoe sneller de schoolleider via het netwerk alle teamleden kan bereiken, des te innovatiever het schoolklimaat. Een mbo-organisatie ziet er natuurlijk anders uit dan een basisschool, zegt Moolenaar. Het mbo kent veel meer lagen en een grotere diversiteit in rollen en achtergronden. Dat leidt tot andere netwerkstructuren. Maar als je het op het niveau van een team bekijkt zijn er wel parallellen te trekken. De teamleider fungeert vaak als bemiddelaar, geeft informatie door. Die rol kan positief, maar ook negatief uitwerken. Mensen op strategische posities kunnen bufferende rollen spelen. Bijvoorbeeld bij een vernieuwing die top-down wordt ingevoerd kunnen ze naar boven toe het signaal: ja, prima dan informele relaties. Als mensen maar beseffen dat ze ook van die informele relaties gebruik kunnen maken. Dat betekent het zichtbaar maken van verborgen kapitaal. Bezig zijn met het onderlinge netwerk en de kennis die bij docenten aanwezig is, is op sommige scholen heel gewoon. Op andere scholen heeft het een lage prioriteit of is alles formeel geregeld. Het mag best op de agenda staan, zegt Moolenaar. Om er onmiddellijk aan toe te voegen: Maar niet als doel, meer als bewustwording. De kracht is nou juist dat het vanzélf gaat. Zou je er een wekelijks agendapunt van maken, dan maak je het formeel en schuif je op in de richting van formeel leren. Moolenaar is ervan overtuigd dat het verborgen kapitaal waarde heeft voor het leren en professionaliseren van docenten. en van sociale relaties. Voor de praktijk zijn de aanbevelingen zonneklaar. Moolenaar vat samen: Weet waar de kennis zit. Daar begint het mee, maar schort het juist ook vaak aan. Zorg dat iedereen zich veilig genoeg voelt om toegang te vragen tot kennis. Het lijkt heel logisch; weten welke expertise er in je netwerk zit en daar ook toegang toe hebben. Vaak bestaan er toch drempels. Je wilt bijvoorbeeld niet uitgelachen worden als je wat vraagt. En mensen nemen soms ook niet de tijd om hun eigen leervragen te formuleren. Bedenk wat het jou als docent, andere docenten, leerlingen en de school kan brengen. En wees je bewust van je positie in het netwerk. Steeds in hetzelfde kringetje blijven ronddraaien kan leiden tot navelstaren. Gekruiste verbanden en nieuwe netwerken 11 Het begint met: weten waar de kennis zit. Voorbeelden van een hecht (links) en minder hecht adviesnetwerk (rechts). De rode driehoek staat voor een bepaald individu; de bolletjes voor mensen in de omgeving; de lijnen geven de onderlinge adviesrelaties weer. veel te maken met leiderschap. Vraag docenten naar redenen waarom een team al dan niet goed functioneert, en ze brengen uit zichzelf de rol van de schoolleider naar voren: die vindt het heel belangrijk of juist niet belangrijk om bijvoorbeeld wekelijks een bepaald thema op de agenda te zetten en dat terug te laten komen. De positie van de schoolleider in het netwerk hangt samen met zijn/haar gedrag, zo laat onderzoek zien. Een transformatieve leiderschapstijl werkt bevorderend voor innovatie op scholen. Een transformatief leider heeft een duidelijke visie en deelt die met de docenten, geeft voldoende individuele aandacht aan leerkrachten en zorgt dat de docenten zich intellectueel uitgedaagd blijven voelen door hun werk. Die stijl van leidinggeven zorgt voor een centrale positie in het netwerk. Leerkrachten vragen een transformatief schoolleider meer om advies over werk en andere zaken. afgeven en naar hun team: Jongens, het komt wel goed. Als een vernieuwing vanuit een bepaalde visie bij tien teams moet worden doorgevoerd, is de positie die de teamleider inneemt cruciaal. Bij conflicten kan een teamleider of schoolleider inspringen. Dat is doorgaans heel functioneel, maar het kan ook leiden tot tweespalt binnen het team. Het individuele belang controle over het team kan het groepsbelang bijten. Wees je dus bewust van je positie en realiseer je dat een centrale rol niet altijd de meest wenselijke is, luidt Moolenaars boodschap. Verborgen kapitaal Het draait bij sociaal kapitaal om de informele relaties. In hoeverre zijn die stuurbaar of maakbaar? Formele samenwerkingsrelaties binnen de school zien er heel anders uit Er kan veel meer dóórgedeeld worden. Nu ligt nog sterk de nadruk op formele cursussen en bijeenkomsten. Als er twee docenten naar een cursus dyslexie zijn geweest, kun je daar in de school ook verder van profiteren. Maar de aanwezige expertise moet wel bekend zijn. Het is absoluut niet de bedoeling dat het een goedkope oplossing van professionaliseren wordt. Maar er is wel méér mogelijk, betoogt Moolenaar. Ze verwijst naar een aantal projecten bij het Ruud de Moor Centrum (Open Universiteit), waar meerdere scholen samen een soort marktplaats hebben georganiseerd. Door middel van kaartjes maken ze aan elkaar duidelijk welke expertise leerkrachten te bieden hebben en welke vragen er bij docenten leven. Op die manier vormen zich ook groepjes. Een ander initiatief brengt jonge en oudere leerkrachten samen. Die profiteren wederzijds: ervaring is immers niet hetzelfde als expertise en de jongere docenten hebben ook een en ander te bieden. 3D-denken Het mag duidelijk zijn dat Moolenaar een warm pleitbezorger is van netwerkdenken. Dat maakt de zaken niet bepaald eenvoudiger. Praktijk, beleid en onderzoek zijn immers sterk gericht op denken in termen van het individu of de groep en veel minder op een relationeel perspectief, op verbindingen tussen mensen. Het vraagt een andere blik Moolenaar noemt het 3D-denken om leren te zien als het gevolg van een complexe combinatie van individuele en omgevingsfactoren Leerkracht 19 neemt in deze netwerkfiguur een strategische bemiddelingspositie in door een brug te vormen tussen de hechte groep links en de minder verbonden individuen aan de rechterkant van de netwerkfiguur. Dat kan voor- en nadelen hebben. geven nieuwe perspectieven en nieuwe informatie. Waarschuwend: Toch is het niet zo, dat hoe meer kennis je deelt, hoe beter. Er lijkt een soort optimum te bestaan. Relaties worden wederzijds en ontwikkelen zich door. Maar daarbij kunnen er ook ingroup-outgroup processen ontstaan. Het is dus niet: méér is beter, maar: strategisch is beter. Bezig zijn met sociaal kapitaal is geen heilig moeten, besluit Moolenaar. Heb je geen probleem, dan ga je ook geen advies vragen. Zie het als een natuurlijke makkelijke manier die dichtbij mensen staat, om leren en professionaliseren meer als cultuur binnen de school te krijgen. En in dat opzicht maakt het ook niet uit of je het nou over het basisonderwijs of het mbo hebt.

7 ]Hoezo laaggeletterd?! 12 De Wereldalfabetiseringsdag (of Internationale Dag tegen Ongeletterdheid) is ingesteld om aandacht te schenken over de hele wereld aan analfabetisme. Ook Nederland doet hieraan mee. Ecbo verzorgt al langer het Nederlandse aandeel in het onderzoek naar de basisvaardigheden van volwassenen in internationaal vergelijkend perspectief. Op 8 september organiseerde ecbo een debat met als titel Hoezo laaggeletterd?! Dit debat sloot aan op de overhandiging aan de Tweede Kamer van drie publicaties: De beleidsaanpak van minister Van Bijsterveldt De Rapportage Aanvalsplan Laaggeletterdheid van CINOP: hiermee krijgt de Tweede Kamer inzicht in de resultaten van de versterkte aandacht voor laaggeletterdheid in de afgelopen vijf jaar Het ecbo-rapport Laaggeletterdheid in Nederland, waarin de laatste onderzoeksresultaten op het terrein van laaggeletterdheid worden weergegeven. Het rapport is tot stand gekomen in samenwerking met het ROA (Researchcentrum Onderwijs en Arbeidsmarkt). Uit het rapport blijkt dat de Nederlandse beroepsbevolking in 2008 ongeveer 1,1 miljoen laaggeletterden telde. Bij ongewijzigd beleid zal het gemiddelde niveau van geletterdheid tot 2020 verder dalen en het percentage laaggeletterden niet afnemen. Om het gemiddelde niveau te verbeteren, is het van essentieel belang de negatieve trend onder jongeren te keren. Tijdens het debat op 8 september gingen wetenschappers, politici en beleidsmakers met elkaar de dialoog aan over de stand van zaken op het gebied van laaggeletterdheid en de perspectieven voor een effectieve aanpak. Dat deden ze aan de hand van drie stellingen: Laaggeletterdheid is een overschat probleem, Arbeidsmarktperspectief moet leidend zijn in de aanpak van laaggeletterdheid en Laaggeletterden moeten verplicht bijscholing volgen. Deze stellingen zorgden voor pittige discussies. Op vindt u het verslag van het debat en de publicaties van ecbo en CINOP. * Colofon ecbo s-hertogenbosch ecbo Utrecht Het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) is het landelijk expertisecentrum van en voor de sector beroepsonderwijs en volwasseneneducatie. Doelstelling van ecbo is het ontwikkelen, verzamelen en verspreiden van wetenschappelijke en praktijkgerichte kennis die relevant is voor de sector en de samenleving. Postbus 1585 Postbus BP s-hertogenbosch 3501 DD Utrecht Aan dimensies werkten mee: Wil van Esch, Ilona Koning, Marc van der Meer, Nienke Moolenaar, Régina Petit, Ellen Verheijen & Eva Voncken. Reageren? Stuur een naar ilona.koning@ecbo.nl ecbo dimensies verschijnt vier keer per jaar en wordt gratis toegestuurd aan relaties van ecbo. U kunt zich inschrijven voor ecbo dimensies via