Een haalbare kaart voor de huisarts?

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Een haalbare kaart voor de huisarts?"

Transcriptie

1 H U I S A R T S & P R A K T I J K B E L E I D B I J M A L I G N E D A R M O B S T R U C T I E Een haalbare kaart voor de huisarts? P. PYPE Maligne darmobstructie is een gevreesde complicatie bij patiënten met een vergevorderde intra-abdominale of pelviene tumor. Gevreesd omwille van het soms dramatische klinische tableau en wegens de moeilijke beleidskeuzes die deze situatie met zich kan meebrengen. Nochtans is de aanpak van maligne darmobstructie in de meeste gevallen een haalbare kaart, ook voor de huisarts en zijn patiënt in de thuissituatie! In dit tweede artikel van onze reeks over de zorg rond het levenseinde worden de kenmerken van deze ernstige situatie en een globale aanpak ervan voorgesteld. Casus Emma is 72 jaar. Haar man is twintig jaar geleden gestorven. Sinds zes jaar woont ze in bij haar zoon en schoondochter die het ouderlijke landbouwbedrijf verderzetten. In het gezin zijn twee kinderen. Met z n vijven vormen ze een hechte, harmonische eenheid. Emma heeft nog één dochter die echter veel verder woont, zodat zoon en schoondochter de enige nabije familie zijn. Na een periode van buikpijn wordt bij Emma een ovariumcarcinoom vastgesteld. Op het moment van diagnose zijn er reeds diffuse peritoneale metastasen. Waarschijnlijk had ze al langere tijd pijnklachten, maar Emma is geen klaagster. Therapie is niet meer mogelijk. Na overleg met de familie en Emma zelf, wordt beslist om thuis de gebeurtenissen af te wachten. Lang blijven ze niet uit, want na drie maanden wordt Emma opgenomen met een totale darmobstructie. Er wordt een stoma aangelegd en een gastrostomiesonde geplaatst. Na enige tijd is Emma klachtenvrij en wordt, na overleg met haar, de gastrostomiesonde afgesloten. Ze wil terug normaal kunnen eten. Twee maanden later beginnen de klachten opnieuw. Ze heeft minder eetlust, braakt regelmatig, krijgt meer pijn en de stoelgang wordt steeds moeilijker. De medicatie wordt progressief opgebouwd. De klachten zijn uiteindelijk onder controle met fentanyl 75, metoclopramide driemaal daags en lactulose volgens noodzaak. Maar dat blijft niet duren. De pijn wordt erger; er komen echte koliekpijnen bij, het braken neemt toe en uit de stoma komen grote gulpen slechtriekend vocht. Emma kan de voortdurende confrontatie met die verschrikkelijke geur en het feit dat ze volledig bedlegerig is niet meer aan, en wil zo niet verder leven. Ze vraagt naar een oplossing, maar wil evenwel niet meer naar het ziekenhuis. Voorkomen en pathofysiologie van maligne darmobstructie Maligne darmobstructie is een ernstige complicatie van gevorderde kanker in het abdomen en het klein bekken en komt voor in 5 à 43 % van deze gevallen. De primaire tumoren die het vaakst tot deze situatie leiden, zijn ovariumcarcinoom (5,5-51 %) en colorectale carcinomen (10-28 %) 1. Ook longkanker, borstkanker en maligne melanoom, kunnen via hun intra-abdominale metastasen, aanleiding geven tot deze complicatie. Obstructie treedt niet alleen op ten gevolge van het rechtstreekse volume-effect van de tumor, maar kan mee veroorzaakt worden door motiliteitsstoornissen van de darm, zoals bij plexusinvasie of door paraneoplastische neuropathie 2. Daarnaast is er, in een niet te onderschatten aantal gevallen, een benigne oorzaak van obstructie bij deze patiënten (10-48 %) zoals briden, postradiatie-enteritis of pseudo-obstructie ten gevolge van fecale impactie. Dikwijls is er meer dan één oorzaak en meer dan één obstructie tegelijkertijd aanwezig 2,3. Een obstructie van het darmlumen veroorzaakt stase van de darminhoud, accumulatie van niet-geabsorbeerde secreties, abdominale opzetting en koliekachtige darmactiviteit. Hierdoor zet de darm proximaal van de occlusie nog meer uit en vertoont een nog grotere secretie, waardoor een vicieuze cirkel ontstaat. De schade, die door deze opeenvolging van mechanismen aan de darm wordt aangebracht, lokt een inflammatoire respons uit, die samen met een aantal metabole processen uiteindelijk leidt tot sepsis, multipel orgaanfalen (MOF) en overlijden 4. Klinisch beeld De typische symptomatologie bestaat uit constipatie, abdominale pijn (constante pijn en koliekpijn), abdominale opzetting, anorexie, nausea en braken. Soms ziet men ook overloopdiarree, voornamelijk bij colonobstructie. Ascites maakt dikwijls deel uit van het klinisch beeld omdat beide fenomenen (ascites en obstructie) voorkomen bij vergevorderde abdominale tumoren, en niet omdat ascites veroorzaakt wordt door de obstructie zelf. De snelheid van op- Huisarts Nu juni 2006; 35(5) 241

2 Een obstructie van het darmlumen veroorzaakt stase van de darminhoud, accumulatie van niet-geabsorbeerde secreties, abdominale opzetting en koliekachtige darm- treden van deze symptomen, het overwicht van één van de symptomen en het intermittente karakter ervan (soms tijdelijk spontane regressie) kan nogal eens variëren. Vooral het niveau van de obstructie bepaalt het totaalbeeld. Bij een hoge obstructie (bijvoorbeeld ter hoogte van duodenum bij pancreasneoplasie) is er doorgaans weinig abdominale opzetting en vroegtijdig overvloedig braken van onverteerd voedsel. Bij dunnedarmobstructie (bijvoorbeeld mesenteriële metastasen) situeert de koliekpijn zich in de bovenbuik, met matige abdominale opzetting. Bij colonactiviteiobstructie (bijvoorbeeld rechtstreeks door tumor) is er meer uitgesproken opzetting en bevindt de koliekpijn zich centraal of in de onderbuik. Omdat er tezelfdertijd verschillende obstructieniveaus kunnen zijn, presenteert de patiënt zich dikwijls met mengbeelden 2,3. De diagnose stelt men klinisch omdat men de problematiek van de patiënt kent. Verder onderzoek is enkel nodig als men twijfels heeft over de diagnose of als men heelkunde overweegt. Differentiaaldiagnostisch zijn er niet veel mogelijkheden. De transitstop met pijn en opzetting van het abdomen laat maar twee mogelijkheden toe: fecale impactie of obstructie. Dit is belangrijk, want fecale impactie vraagt een andere benadering en heeft ook een andere prognose! Het differentiëren tussen de diverse oorzaken van de obstructie (tumordruk, peritoneale carcinomatosis, motiliteitsstoornissen, enkelvoudige of multipele obstructies en andere) heeft weinig therapeutische gevolgen bij een patiënt met heel beperkte prognose. Daarnaast is het bij een patiënt in de thuissituatie niet steeds evident de verdere controle hiervan te organiseren. Het vervoer naar het ziekenhuis, de kosten ervan (bij patiënten die toch al heel wat medische kosten hebben!), de morbiditeit van het transport en het onderzoek en mogelijk ook de (niet steeds in te lossen) verwachtingen die hierdoor bij de patiënt kunnen worden opgewekt, zijn obstructie allemaal argumenten om heel terughoudend te zijn bij het aanvragen van technische onderzoeken (tenzij bij het overwegen van heelkunde). Uiteraard is dit een beslissing die moet worden genomen in samenspraak met de patiënt (en zijn familie). Er hoort hier bovendien een goede uitleg bij van de verwachtingen, therapeutische opties, prognose en dergelijke, in het verlengde van de waarheidsmededelingen die tot op dat moment bij de patiënt gebeurd zijn. Differentiaaldiagnostisch zijn er niet veel mogelijkheden. De transitstop met pijn en opzetting van het abdomen laat maar twee mogelijkheden toe: fecale impactie of Overweegt men toch technische onderzoeken, dan behoren Rx abdomen staande (lucht-vochtniveaubeelden), CTscan (lokalisatie en aantal obstructies), echografie (compartimentering van ascites), coloninloopfoto (gastrografine) en (virtuele) coloscopie tot de mogelijkheden. Een goede voorbereiding en afspraken met de radiografiedienst zijn hier heel belangrijk om het de patiënt zo makkelijk mogelijk te maken. Beleid Essentieel in de palliatieve zorg is het streven naar comfort voor de patiënt. Hierbij, en ook bij het bepalen van wat comfort nu precies inhoudt, staat de patiënt centraal. Dit is niet anders bij een ernstige complicatie als maligne darmobstructie! Zelden is dit een echte urgentie. Daarom moet steeds de tijd worden genomen om het beleid met de patiënt en diens familie te bespreken. In onze casus hebben we te maken met een palliatieve patiënt. Zulke patiënten hebben dikwijls al een hele weg afgelegd en hebben al heel wat moeten afstaan en opgeven. Aan het einde van de rit krijgen ze dit er dan nog eens bij. Comfort is voor hen geen ijdel woord. De doelstellingen van de verschillende therapeutische opties moeten helder en duidelijk worden uitgelegd; de uitkomst moet het comfort van de patiënt zijn, gedefinieerd volgens zijn waarden en criteria. Vele studies over heelkundige interventies bij deze patiënten nemen de overlevingsduur als klinisch eindpunt. Hoe interessant dit ook kan zijn, het verdwijnt in het niets als het niet gepaard gaat met een toename van de levenskwaliteit. En die kan hier worden bepaald door de mogelijkheid om te eten, vermindering van braken en nausea, vermindering van pijn, mogelijkheid om terug naar huis te keren of gelijk welk ander criterium dat voor de patiënt belangrijk is. Ten slotte mogen we niet vergeten dat familie(banden), sociale omgeving en zelfs financiële situaties een rol kunnen spelen in de beleving van de patiënt en zijn ziekte, waarvoor wij als arts aandacht en respect moeten hebben. Invasieve mogelijkheden HEELKUNDE Bij elke patiënt die zich met maligne darmobstructie presenteert, moet heelkunde worden overwogen. Als we naar de overleving kijken (vier tot negen maanden), dan zijn de 242 Huisarts Nu juni 2006; 35(5)

3 globale resultaten van alle heelkundige interventies samen weinig optimistisch. Eén van de oorzaken hiervan zijn de frequente postoperatieve complicaties, zoals infectie, fistels, blijvende obstructie enzovoort. Momenteel worden criteria opgesteld om patiënten te selecteren die wel een duidelijk overlevingsvoordeel zouden hebben door heelkunde. Nochtans hanteren de verschillende centra andere criteria; en consensus is er nog lang niet. De meesten zijn het er wel over eens dat patiënten met ascites, carcinomatosis, palpabele abdominale massa, multipele obstructies en slechte algemene toestand veel minder kans maken op een overlevingsvoordeel na heelkunde. Een retrospectieve studie wijst uit dat het belang van heelkunde voor een deel zou liggen in het oplossen van de niet-maligne oorzaken van obstructie 3. Inzake symptoomcontrole scoort heelkunde wel goed: 42 tot 80 % verbetering 5. De opkomst van laparoscopische technieken heeft daarentegen het aantal complicaties na ingrepen verminderd, zodat de plaats van heelkunde in de toekomst misschien moet worden herbekeken. Maar zolang er geen duidelijke criteria en betere studies zijn, kan heelkunde niet als eerstekeuzebeleid worden aanbevolen 5. STENT PLAATSEN Een tweede invasieve techniek is het plaatsen van een stent. Deze techniek wordt door gastro-enterologen toegepast en is vooral bruikbaar bij darmobstructies op één niveau. Dit kan een tijdelijke (in afwachting van electieve heelkunde) of een definitieve oplossing (bij patiënten waar heelkunde niet geïndiceerd is) bieden. Bij hoge (gastroduodenale) en lage (colon)stenose heeft men hier al heel wat ervaring mee 6. Met deze techniek kostprijs is er een duidelijke winst in levenskwaliteit. De obstructieklachten worden hiermee snel opgelost, met een minimum aan proceduregebonden morbiditeit. Hierdoor wordt de plaatsing van een definitieve stoma, hetgeen gepaard gaat met heel wat psychosociale problemen, meestal vermeden. Het grote nadeel is de hoge kostprijs (met momenteel in België onzekere terugbetalingsprocedures). Uiteraard bepaalt de ervaring van de arts, die de stent plaatst, ook in grote mate de succesratio! VENTING GASTROSTOMY Vele studies over heelkundige interventies bij deze patiënten nemen de overlevingsduur als klinisch eindpunt. Hoe interessant dit ook kan zijn, het verdwijnt in het niets als het niet gepaard gaat met een toename van de levenskwaliteit Met een stent wordt de plaatsing van een definitieve stoma, hetgeen gepaard gaat met heel wat psychosociale problemen, meestal vermeden. Het grote nadeel is de hoge Een derde invasieve techniek is de venting gastrostomy, waarbij een gastrostomie wordt aangelegd om de overdruk proximaal van een obstructie te verminderen. Dit gebeurt voor kortere (preoperatief) of langere (als alternatief voor nasogastrische sonde) tijd en wordt doorgaans alleen gebruikt bij hoge obstructies 7. Met deze techniek is er eveneens een duidelijke winst aan comfort voor de patiënt. Immers, kleine hoeveelheden vloeibaar of mals voedsel kunnen weer worden ingenomen. Door de gastrostomie verdwijnen die voordelen nadien opnieuw, maar de patiënt heeft toch de mogelijkheid om terug deel te nemen aan het sociale gebeuren van de maaltijden. Daarnaast is kunnen eten een psychologisch belangrijke gebeurtenis. Tot slot zorgt deze techniek ervoor dat meer patiënten thuis kunnen blijven. Medicamenteus beleid Bij patiënten bij wie heelkunde niet geïndiceerd is of gefaald heeft, of bij patiënten die heelkunde afwijzen, komt het medicamenteuze beleid op de voorgrond. Ook hier is communicatie met de patiënt heel belangrijk. Er moet duidelijk worden gesteld dat hij zich in een onomkeerbare situatie bevindt en dat de medicamenteuze controle van de klachten niet betekent dat hij zal genezen. Daarnaast moet de patiënt duidelijk weten dat kiezen voor dit beleid ook heel wat gevolgen heeft. Het stilleggen van de maag en darmen om de koliekpijnen te beheersen, houdt tevens in dat voedsel via de mond niet meer zal doorschuiven en men niet meer kan eten. Dit is confronterend voor de patiënt en zijn familie, die de klachten van de obstructie zien verdwijnen. Het algemeen ellendige gevoel vermindert en de hoop neemt weer toe. Een spontane reflex bij veel mensen is om opnieuw te willen eten, want men kan toch niet uithongeren. Dit vraagt een rustige en geduldige uitleg. Het medicamenteuze beleid is gericht op het controleren van de verschillende symptomen. Keuze van geneesmiddel en dosistitratie gebeuren volgens de kliniek. De meest gebruikte toegangsweg is subcutaan. Er worden in essentie drie groepen geneesmiddelen gebruikt: analgetica, antiemetica en secretieremmende geneesmiddelen (zie tabel). Huisarts Nu juni 2006; 35(5) 243

4 Tabel: Enkele frequent gebruikte geneesmiddelen. Geneesmiddel* Morfine/diamorfine Metoclopramide Hyoscine butylbromide Haloperidol Octreotide Dexamethasone Werking Analgetisch Anti-emetisch Inhibitie secretie en motiliteit Anti-emetisch Inhibitie secretie en motiliteit Vermindert oedeem, anti-emetisch Gebruikelijke dosis Titreren volgens noodzaak mg/dag subcutaan mg/dag subcutaan 5-15 mg/dag subcutaan 0,2-0,9 mg/dag subcutaan 6-16 mg/dag subcutaan *Het palliatief formularium bevat meer uitgebreide informatie over deze en andere geneesmiddelen 9. De klachten van de patiënt worden minstens eenmaal per dag geëvalueerd. In functie hiervan worden de dosissen aangepast, zodat na drie tot vier dagen de meeste klachten onder controle kunnen zijn. ren Nausea en braken zijn vaak de symptomen die het moeilijkst te controleren zijn. Nochtans is beheersing ervan heel belangrijk, want voor de patiënt betekenen ze een continue, heel onaangename confrontatie met zijn toestand. Naargelang de situatie worden verschillende geneesmiddelen gegeven. Bij de start van het beleid is het essentieel om na te gaan of de patiënt kolieken heeft of niet. Afwezigheid van kolieken wijst op onvolledige obstructie of functionele obstructie (paraneoplastisch, linitis enzovoort). In dat geval kan metoclopramide worden gebruikt in combinatie met dexamethasone 4. Naast zijn anti-emetische functie heeft dexamethasone ook een anti-secretoire en anti-inflammatoire werking die hier zinvol is. In deze fase moet tevens worden overwogen om laxativa toe te dienen. Zijn de hoeveelheden secreties zo groot dat de nausea en het braken hierdoor moeilijk te controleren zijn, dan kan men hyoscine butylbromide of octreotide associëren (zie verder). Als de patiënt van bij het begin koliekpijnen heeft, is een gastroprokineticum uit den boze. Men kan dan best starten met haloperidol als antiemeticum, in associatie met hyoscine butylbromide. ANALGETICA De constante abdominale viscerale pijn is meestal goed opiaatgevoelig. Keuzeproducten zijn hier morfine en diamorfine. Beide zijn goed en snel te titreren, en compatibel met de meeste geneesmiddelen in de subcutane spuitaandrijver. De startdosis is afhankelijk van de pijn en van de analgetica die de patiënt op voorhand al nam. Zoals voor andere oorzaken van pijn is er ook hier geen analgetisch plafond en kan de dosis opgetitreerd worden volgens de pijn. ANTI-EMETICA SECRETIEREMMERS Bij de terminale patiënt, wiens obstructie medicamenteus wordt gecontroleerd, is parenterale voeding niet meer op zijn plaats. Klinische ervaringen wijzen er wel op dat een minimale parenterale hydratatie de nausea zou kunnen verminde- Hyoscine butylbromide is in deze indicatie het meest gebruikte geneesmiddel. Glycopyrroniumbromide wordt eveneens gebruikt, maar is duurder. Hyoscine (of scopolamine) hydrobromide heeft het nadeel centrale neveneffecten te hebben. Het gebruik van steroïden was lang controversieel, maar zij hebben hun plaats nu wel verworven 8. Hun secretieremmende effect ter hoogte van de darmen, hun anti-emetische effect en hun effect op het peritumoraal oedeem verklaren hun werking. Dexamethasone wordt subcutaan goed verdragen en is compatibel met tal van geneesmiddelen. Laatste in de rij is het somatostatineanaloog octreotide. Het is sterk secretieremmend en vertraagt de intestinale motiliteit. Octreotide geeft iets sneller en beter resultaat dan hyoscine butylbromide, maar de kostprijs ervan is hoog. VOCHT EN VOEDING Over vocht en voeding bestaat nog steeds veel controverse. We mogen echter niet vergeten dat we te maken hebben met terminale patiënten, die slechts heel kort te leven hebben. Als een patiënt in aanmerking komt voor heelkunde, is tijdelijk parenterale toediening van vocht en voeding uiteraard aangewezen. Hoe sterker de patiënt, hoe meer kans hij heeft om goede resultaten te verwachten van de ingreep. Bij de terminale patiënt echter, wiens obstructie medicamenteus wordt gecontroleerd, is parenterale voeding niet meer op zijn plaats. Klinische ervaringen wijzen er wel op dat een minimale parenterale hydratatie de nausea zou kunnen verminderen. En bovendien is er steeds de wens van de patiënt. 244 Huisarts Nu juni 2006; 35(5)

5 Sommigen houden eraan om af en toe iets te eten, en nemen het erbij dat ze dan een of twee keer per dag moeten braken. Het gevoel van dorst dat gedehydrateerde patiënten hebben, kan men met een goede mondzorg grotendeels oplossen. Het kan belangrijk zijn om de maaltijden in de familie dusdanig te organiseren dat de patiënt kan deelnemen aan dit sociale gebeuren, zelfs zonder dat hij mee-eet. PALLIATIEVE SEDATIE Meestal kan men de symptomen van de obstructie medicamenteus controleren. In die situaties waar dat niet lukt, kan palliatieve sedatie een uitkomst bieden. Dit blijkt echter zelden nodig te zijn. Palliatieve sedatie is een techniek van symptoomcontrole door bewustzijnsvermindering. Men past dit enkel toe bij zogenaamde refractaire symptomen. Refractair betekent dat het symptoom niet reageert op de bestaande therapieën. Maar vooraleer daartoe te besluiten, moet men zeker zijn dat men alles geprobeerd heeft. Het kan dus zinvol zijn om in deze fase advies te vragen aan het palliatief netwerk uit de regio. Terug naar de casus Bij Emma wijzen de toename van de bestaande klachten en het optreden van de kolieken aan dat de aanslepende subobstructie overgaat naar een volledige obstructie. Hier is heelkundig ingrijpen niet meer mogelijk. Bovendien doen diffuse peritoneale metastasen vermoeden dat de obstructie zich op verschillende niveaus bevindt. Komt er nog bij dat Emma de laatste maand enorm is verzwakt en in volle bewustzijn van haar situatie niet meer naar het ziekenhuis wil. Er wordt een medicamenteus beleid opgesteld. Lactulose en metoclopramide worden gestopt. Emma krijgt een subcutane spuitaandrijver met octreotide 0,3 mg en twee ampullen haloperidol. Ze krijgt ook een pleister fentanyl 100. Men opteert voor octreotide, eerder dan hyoscine butylbromide, omdat Emma deze situatie niet lang meer aankan. Niet alleen fysiek heeft ze het lastig, maar ook mentaal. De voorheen steeds zelfstandige landbouwster is afhankelijk en lijdt hier enorm onder. Ze wenst niemand tot last te zijn, en daarom wil ze dat de symptomen snel onder controle zijn. Twee dagen nadien wordt de octreotide opgedreven tot 0,6 mg. Daarmee verdwijnen opnieuw de klachten. De haloperidol in de spuitaandrijver wordt wegens overdreven slaperigheid vervangen door alizapride. Hiermee is Emma klachtenvrij. Een lepeltje yoghurt, een slokje koffie en een koekje erbij, het zijn de dagelijkse familiale momenten waarnaar ze uitkijkt. Dat ze een halfuurtje daarna moet braken, neemt ze erbij. Zo duurt het nog twaalf dagen. Twaalf intense maar dankbare dagen tot Emma op een namiddag, in het bed in de woonkamer, temidden van haar geliefden rustig inslaapt. Besluit Maligne darmobstructie is een ernstig en complex probleem, dat enkele ingrijpende beleidsbeslissingen vraagt. Is het een totale darmobstructie of niet (subobstructie), en zo ja, is er een heelkundige indicatie of niet? Als deze vragen beantwoord zijn en als de arts adequaat reageert op de symptomen die zich voordoen, dan kunnen de meeste patiënten op een goede manier thuis worden begeleid tot het moment van overlijden. AUTEUR P. Pype is referentiearts bij het Palliatief Netwerk De Mantel in de regio Roeselare, Izegem, Tielt, Torhout. L i t e r a t u u r 1 Krouse RS. Surgical management of malignant bowel obstruction. Surg Oncol Clin N Am 2004;13: Rawlinson F. Malignant bowel obstruction. Eur J Palliat Care 2001;8: Woolfson RG, Jennings K, Whalen GF. Management of bowel obstruction in patients with abdominal cancer. Arch Surg 1997;132: Ripamonti C, Mercadante S. Pathophysiology and management of malignant bowel obstruction. In: Doyle D, Hanks G, Cherny N, Calman K. Oxford textbook of palliative medicine. [third ed] Oxford: Oxford University Press, Feuer DJ, Broadley KE. Surgery for the resolution of symptoms in malignant bowel obstruction in advanced gynaecological and gastrointestinal cancer. Cochrane Database of Systematic Reviews, Issue 4, Oxford: Update Software. 6 Baron TH. Expandable metal stents for the treatment of cancerous obstruction of the gastrointestinal tract. N Engl J Med 2001;344: Brooksbank MA, Game PA, Ashby MA. Palliative venting gastrostomy in malignant intestinal obstruction. Palliat Med 2002;16: Feuer DJ, Broadley KE. Corticosteroids for the resolution of malignant bowel obstruction in advanced gynaecological and gastrointestinal cancer. Cochrane Database of Systematic Reviews, Issue 4, Oxford: Update Software. 9 Huisarts Nu juni 2006; 35(5) 245

Gastro intestinale problemen.

Gastro intestinale problemen. DE BEHANDELING VAN COMPLEXE LICHAMELIJKE PROBLEMEN IN DE PALLIATIEVE EN TERMINALE FASE Gastro intestinale problemen. DR. P. VANDECANDELAERE MDL - ARTS (SUB) OBSTRUCTIE PERSISTERENDE HIK DR. P. VANDECANDELAERE

Nadere informatie

Ileus in de palliatieve setting. Patricia Quarles van Ufford Internist-oncoloog Palliatief consult team Hagaziekenhuis

Ileus in de palliatieve setting. Patricia Quarles van Ufford Internist-oncoloog Palliatief consult team Hagaziekenhuis Ileus in de palliatieve setting Patricia Quarles van Ufford Internist-oncoloog Palliatief consult team Hagaziekenhuis Inleiding Richtlijn palliatieve zorg 2009 www.pallialine.nl Richtlijn ileus Praktijkervaring

Nadere informatie

Meneer is 87 jaar Verblijft in het WZC Weduwnaar 4 kinderen slechts 1 dochter erg betrokken en regelmatig bezoek

Meneer is 87 jaar Verblijft in het WZC Weduwnaar 4 kinderen slechts 1 dochter erg betrokken en regelmatig bezoek Meneer is 87 jaar Verblijft in het WZC Weduwnaar 4 kinderen slechts 1 dochter erg betrokken en regelmatig bezoek Terminale Parkinsonpatiënt 2 x CVA Diabetes type II Volledig hulpbehoevend Rolstoelgebonden

Nadere informatie

Palliatieve zorg in de praktijk

Palliatieve zorg in de praktijk Palliatieve zorg in de praktijk Zakboekje voor hulpverleners Palliatief Support Team UZ Leuven 2.2 Hik 2.2.1 Omschrijving Hik is een pathologische reflex door ongecontroleerd spasme van het diafragma.

Nadere informatie

Het zorgtraject van de bewoner in De Wingerd

Het zorgtraject van de bewoner in De Wingerd Woon- & Zorgcentrum De Wingerd Het zorgtraject van de bewoner in De Wingerd Dr. Jo Lisaerde Het zorgtraject van de bewoner Belevingsgerichte zorg: wie is deze bewoner? Zorgplanning: wat wenst de bewoner

Nadere informatie

Misselijkheid & Braken Jan de Heer Huisartsconsulent Palliatieve Zorg

Misselijkheid & Braken Jan de Heer Huisartsconsulent Palliatieve Zorg Misselijkheid & Braken Jan de Heer Huisartsconsulent Palliatieve Zorg Vragen bij de palliatieve helpdesks? Vragen bij de palliatieve helpdesks Pijn 43.5 % Obstipatie 15.1 % Misselijkheid 14.9 % Benauwdheid

Nadere informatie

Doel van de palliatieve sedatie

Doel van de palliatieve sedatie Palliatieve sedatie U heeft met uw behandelend arts gesproken over palliatieve sedatie. In deze folder kunt u alles nog eens nalezen. Als u na het lezen nog vragen heeft kunt u deze met hem of haar bespreken.

Nadere informatie

Misselijkheid en braken. Ellen de Nijs, verpleegkundig specialist palliatieve zorg Alexander de Graeff, internist-oncoloog, consulent PTMN

Misselijkheid en braken. Ellen de Nijs, verpleegkundig specialist palliatieve zorg Alexander de Graeff, internist-oncoloog, consulent PTMN Misselijkheid en braken Ellen de Nijs, verpleegkundig specialist palliatieve zorg Alexander de Graeff, internist-oncoloog, consulent PTMN Voorkomen van misselijkheid en braken bij patiënten met vergevorderde

Nadere informatie

Medische Beslissingen rond het levenseinde

Medische Beslissingen rond het levenseinde Medische Beslissingen rond het levenseinde Jo Lisaerde Eric Triau Maartje Wils Bewonersadviesraad 7 december 2011 Definitie Palliatieve Zorg Palliatieve zorg is een totaalzorg voor mensen die aan een ziekte

Nadere informatie

Gecontroleerde sedatie:

Gecontroleerde sedatie: Gecontroleerde sedatie: een therapeutische mogelijkheid voor refractaire symptomen bij de terminale palliatieve patient? Dr. J. Menten Coördinator Palliatieve Zorg Kliniekhoofd Radiotherapie UZ Gasthuisberg-Leuven

Nadere informatie

Misselijkheid en braken in de palliatieve fase

Misselijkheid en braken in de palliatieve fase Misselijkheid en braken in de palliatieve fase Annemieke Delhaas: oncologie verpleegkundige hospice, consulent PTMN Franca Horstink-Wortel: Specialist ouderengeneeskunde/kaderarts palliatieve zorg, consulent

Nadere informatie

De lange weg is vaak te kort.

De lange weg is vaak te kort. www.hhzhlier.be 1 h.-hartziekenhuis vzw De lange weg is vaak te kort. Dr. F. Krekelbergh Geriater Verantwoordelijke arts palliatieve zorgen Levenseinde is belangrijk moment Vroeg of laat Leven : veel verlieservaringen

Nadere informatie

Geschreven door Diernet Team zaterdag, 11 december 2010 15:44 - Laatst aangepast vrijdag, 17 december 2010 13:16

Geschreven door Diernet Team zaterdag, 11 december 2010 15:44 - Laatst aangepast vrijdag, 17 december 2010 13:16 Omschrijving Oorzaken Verschijnselen Diagnose Therapie Prognose Omschrijving Chronische diarree is een verandering in de frequentie, consistentie, of het volume van de stoelgang (ontlasting) voor meer

Nadere informatie

COLOSCOPIE EN PREVENTIE VAN DARMKANKER. Hoe kan darmkanker voorkomen worden? - Patiëntinformatie -

COLOSCOPIE EN PREVENTIE VAN DARMKANKER. Hoe kan darmkanker voorkomen worden? - Patiëntinformatie - COLOSCOPIE EN PREVENTIE VAN DARMKANKER Hoe kan darmkanker voorkomen worden? - Patiëntinformatie - Wat is darmkanker? Kanker van de darm (colorectale kanker) is de 3de meest voorkomende kanker bij mannen,

Nadere informatie

TWINTIG PRINCIPES VAN SYMPTOOMCONTROLE BIJ VERGEVORDERDE KANKER

TWINTIG PRINCIPES VAN SYMPTOOMCONTROLE BIJ VERGEVORDERDE KANKER TWINTIG PRINCIPES VAN SYMPTOOMCONTROLE BIJ VERGEVORDERDE KANKER Alvarez, A., & Walsh, D. (in press). Symptom Control in Advanced Cancer: Twenty Principles. American Journal of Hospice & Palliative Medicine.

Nadere informatie

Richtlijn Ileus. Richtlijn ileus, 23-9-2008 1

Richtlijn Ileus. Richtlijn ileus, 23-9-2008 1 Richtlijn Ileus Colofon De eerste versie van de richtlijn ileus werd in 1996 geschreven als onderdeel van de richtlijnen palliatieve zorg van het Integraal Kankercentrum Midden-Nederland. De richtlijn

Nadere informatie

De laatste levensfase: over stervensscenario s. Iridium, 16 maart 2011. Dr. Gert Huysmans

De laatste levensfase: over stervensscenario s. Iridium, 16 maart 2011. Dr. Gert Huysmans De laatste levensfase: over stervensscenario s Iridium, 16 maart 2011. Dr. Gert Huysmans Oorzaak overlijden Dementie, frailty Orgaanfalen Acuut Kanker - de laatste levensfase - 2 kanker F U N C T I E OVERLIJDEN

Nadere informatie

Zorg rond het levenseinde

Zorg rond het levenseinde Groeningelaan 7 8500 Kortrijk Tel.nr. 056/24 52 71 Faxnr. 056/24.52.64 Zorg rond het levenseinde Zorg rond het levenseinde 12 Voor meer informatie over voorgaande onderwerpen, kan u contact opnemen met

Nadere informatie

Symptoomcontrole in de terminale fase. Dr. M. De Laat Anesthesie - palliatieve zorg UZ Gent

Symptoomcontrole in de terminale fase. Dr. M. De Laat Anesthesie - palliatieve zorg UZ Gent Symptoomcontrole in de terminale fase Dr. M. De Laat Anesthesie - palliatieve zorg UZ Gent Inleiding Levenskwaliteit prioritair Anticiperen op symptomen en andere problemen Doel: waardige dood, verwerking

Nadere informatie

Start, afbouw en stop van voedingstherapie bij zware neuroschade. AZ Nikolaas

Start, afbouw en stop van voedingstherapie bij zware neuroschade. AZ Nikolaas Start, afbouw en stop van voedingstherapie bij zware neuroschade Dr. C. Jadoul Neuroloog AZ Nikolaas 1 Casus: recidief slikpneumonie Dame 75 jaar Spoed: algemeen achteruit (mentaal en fysiek) Antec: Parkinson

Nadere informatie

Beslissing tot opstarten of stopzetten van sondevoeding als voorbeeld van vroegtijdige zorgplanning

Beslissing tot opstarten of stopzetten van sondevoeding als voorbeeld van vroegtijdige zorgplanning Beslissing tot opstarten of stopzetten van sondevoeding als voorbeeld van vroegtijdige zorgplanning casus Nood aan duidelijke criteria voor het opstarten alsook stopzetten van sondevoeding opstarten en

Nadere informatie

Palliatieve behandeling van het bronchuscarcinoma

Palliatieve behandeling van het bronchuscarcinoma 1 Palliatieve behandeling van het bronchuscarcinoma Tessa Dieudonné Pneumologe H.Hartziekenhuis Mol Palliatieve zorg 2 1. Definitie 2. Pijnbestrijding 3. Symptoombestrijding 4. Palliatieve sedatie : richtlijnen

Nadere informatie

Obstipatie & Ileus in de palliatieve fase. Jeroen Joosten & Bob Ekdom Consulenten PalliatieTeam Midden Nederland

Obstipatie & Ileus in de palliatieve fase. Jeroen Joosten & Bob Ekdom Consulenten PalliatieTeam Midden Nederland Obstipatie & Ileus in de palliatieve fase Jeroen Joosten & Bob Ekdom Consulenten PalliatieTeam Midden Nederland Vandaag Welke vraag wil je vandaag graag beantwoord zien? 1e deel casus voorleggen; obstipatie

Nadere informatie

Palliatieve sedatie. Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op

Palliatieve sedatie. Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op Palliatieve sedatie Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding U heeft van de arts te horen gekregen dat u of uw familielid/naaste op korte termijn zal overlijden. Het

Nadere informatie

Palliatieve sedatie. Informatie voor patiënten en hun naasten die meer willen weten over palliatieve sedatie

Palliatieve sedatie. Informatie voor patiënten en hun naasten die meer willen weten over palliatieve sedatie Palliatieve sedatie Informatie voor patiënten en hun naasten die meer willen weten over palliatieve sedatie De informatie in deze folder is voor patiënten. Natuurlijk is de informatie ook erg nuttig voor

Nadere informatie

Verkorte SKP - MOVICOL Vloeibaar Sinaasappelsmaak - Juni 2013

Verkorte SKP - MOVICOL Vloeibaar Sinaasappelsmaak - Juni 2013 Verkorte SKP - MOVICOL Vloeibaar Sinaasappelsmaak - Juni 2013 Naam van het geneesmiddel: MOVICOL Vloeibaar Sinaasappelsmaak, concentraat voor drank Kwalitatieve en kwantitatieve samenstelling: Elke 25

Nadere informatie

PALLIATIEVE ZORG. IFPC Turnhout 23 oktober Hilde Michiels coördinator palliatief support team

PALLIATIEVE ZORG. IFPC Turnhout 23 oktober Hilde Michiels coördinator palliatief support team PALLIATIEVE ZORG IFPC Turnhout 23 oktober 2017 Hilde Michiels coördinator palliatief support team Palliatieve zorg - definitie Palliatieve zorg is de actieve totaalzorg voor mensen die ongeneeslijk ziek

Nadere informatie

WERKEN MET EEN SPUITDRIJVER. Myriam Arren Verpleegkundig Pijnspecialiste Deskundige in Palliatieve Zorgen Referentiepersoon Ethiek

WERKEN MET EEN SPUITDRIJVER. Myriam Arren Verpleegkundig Pijnspecialiste Deskundige in Palliatieve Zorgen Referentiepersoon Ethiek WERKEN MET EEN SPUITDRIJVER Myriam Arren Verpleegkundig Pijnspecialiste Deskundige in Palliatieve Zorgen Referentiepersoon Ethiek INDICATIE Aanhoudende nausea of braken Ernstige dysfagie Gastro-intestinale

Nadere informatie

Palliatieve sedatie is geen euthanasie. Medische aspecten

Palliatieve sedatie is geen euthanasie. Medische aspecten Palliatieve sedatie is geen euthanasie Medische aspecten Hoe kwam deze richtlijn er? Werkgroep artsen met interesse in palliatieve zorg Uit meerdere regionale ziekenhuizen en 1 ste lijn Meerdere specialiteiten

Nadere informatie

DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE PALLIATIEF SUPPORTTEAM

DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE PALLIATIEF SUPPORTTEAM DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE PALLIATIEF SUPPORTTEAM Definitie: 1. Definitie 2. Pathofysiologie 3. Impact 4. Strekkingen 5. Behandeling 6. Besluit Definitie: 1. (Doods)reutel= 1. Luidruchtige ademhaling

Nadere informatie

Dr. Du Chau (Huisarts)

Dr. Du Chau (Huisarts) CASUS Chondrosarcoom Dr. Du Chau (Huisarts) Dr. Huysentruyt (Pijnarts) Niet-medische context Vrouw 21 jaar Gehuwd Medische voorgeschiedenis Sinds 2j intermittente last in de regio van het RECHTER SI-gewricht,

Nadere informatie

DE STERVENSFASE, EEN HANDREIKING INFORMATIE OVER DE VERANDERINGEN DIE ZICH VOOR KUNNEN DOEN TIJDENS HET STERVEN

DE STERVENSFASE, EEN HANDREIKING INFORMATIE OVER DE VERANDERINGEN DIE ZICH VOOR KUNNEN DOEN TIJDENS HET STERVEN DE STERVENSFASE, EEN HANDREIKING INFORMATIE OVER DE VERANDERINGEN DIE ZICH VOOR KUNNEN DOEN TIJDENS HET STERVEN Een handreiking Bij de meesten van ons komt er een moment in het leven dat we gaan nadenken

Nadere informatie

Pijn en pijnbestrijding in de palliatieve fase

Pijn en pijnbestrijding in de palliatieve fase Pijn en pijnbestrijding in de palliatieve fase JOS KITZEN, ONCOLOOG COBIE VAN BEUZEKOM,VERPLEEGKUNDIG SPECIALIST Inhoud van de presentatie Even voorstellen Definitie palliatieve zorg Definitie pijn Hoe

Nadere informatie

Coloscopie onder matige sedatie

Coloscopie onder matige sedatie Coloscopie onder matige sedatie 26.003N-20170704 Dr. C. Feys Jan Yperman Ziekenhuis Briekestraat 12 8900 Ieper www.yperman.net U kreeg zonet bij uw huisarts / specialist een afspraak voor een coloscopie

Nadere informatie

Hersenmetastasen. Jeroen van Eijk Neuroloog JBZ 2 oktober 2014 Symposium Palliatieve Zorg

Hersenmetastasen. Jeroen van Eijk Neuroloog JBZ 2 oktober 2014 Symposium Palliatieve Zorg Hersenmetastasen Jeroen van Eijk Neuroloog JBZ 2 oktober 2014 Symposium Palliatieve Zorg Hersenmetastasen (HM) + Introductie + Enkele cijfers. + Wanneer denken we aan HM? + Behandeling van HM (Landelijke

Nadere informatie

Kankerregistratie gebeurt volgens de richtlijnen van de Stichting Kankerregister

Kankerregistratie gebeurt volgens de richtlijnen van de Stichting Kankerregister 6. Kankerregistratie 1. Formulieren Kankerregistratie gebeurt volgens de richtlijnen van de Stichting Kankerregister Zie bijlage 3 en 4 Handleiding voor het invullen van de formulieren van de Stichting

Nadere informatie

WERKEN MET EEN SPUITDRIJVER. Myriam Arren Palliatief deskundige PHA

WERKEN MET EEN SPUITDRIJVER. Myriam Arren Palliatief deskundige PHA WERKEN MET EEN SPUITDRIJVER Myriam Arren Palliatief deskundige PHA INDICATIE Aanhoudende nausea of braken Ernstige dysfagie Gastro-intestinale obstructie Patiënt is niet meer in staat om orale medicatie

Nadere informatie

Verpleegkundige Instructie Palliatieve Zorg Misselijkheid

Verpleegkundige Instructie Palliatieve Zorg Misselijkheid Verpleegkundige Instructie Palliatieve Zorg Misselijkheid 5-Folder misselijk.indd 1 15-07-2008 09:23:15 5-Folder misselijk.indd 2 15-07-2008 09:23:16 1. Hoe herkent u misselijkheid? Misselijkheid is een

Nadere informatie

Symptoombestrijding in de terminale fase. Dr Peter Burvenich

Symptoombestrijding in de terminale fase. Dr Peter Burvenich Symptoombestrijding in de terminale fase Dr Peter Burvenich Frekwentste symptomen:% Pijn (62) zwakte (39) constipatie (34) nausea en braken (30) dyspnoe (26) angst (20) verwardheid (16) anorexie (14) depressie

Nadere informatie

WERKEN MET EEN SPUITDRIJVER Myriam Arren Palliatief deskundige PHA INDICATIE Aanhoudende nausea of braken Ernstige dysfagie Gastro-intestinale obstructie Patiënt is niet meer in staat om orale medicatie

Nadere informatie

casus Nood aan duidelijke criteria voor het opstarten alsook stopzetten van sondevoeding

casus Nood aan duidelijke criteria voor het opstarten alsook stopzetten van sondevoeding Peg of Pech casus casus Bewoonster verblijft vanaf eind jaren tachtig in het WZC en er wordt dan beslist (heel terecht) om een PEG-sonde te plaatsen. Criteria zijn de levensverwachting, kwaliteit van leven

Nadere informatie

WERKEN MET EEN SPUITDRIJVER

WERKEN MET EEN SPUITDRIJVER WERKEN MET EEN SPUITDRIJVER Myriam Arren Verpleegkundig Pijnspecialiste Deskundige in Palliatieve Zorgen Referentiepersoon Ethiek INDICATIE Aanhoudende nausea of braken Ernstige dysfagie Gastro-intestinale

Nadere informatie

Symptomen bij hartfalen 24 november M. Aertsen Verpleegkundig specialist hartfalen Diakonessenhuis Utrecht/Zeist

Symptomen bij hartfalen 24 november M. Aertsen Verpleegkundig specialist hartfalen Diakonessenhuis Utrecht/Zeist Symptomen bij hartfalen 24 november 2017 M. Aertsen Verpleegkundig specialist hartfalen Diakonessenhuis Utrecht/Zeist Hartfalen Hartfalen is een complex van klachten en verschijnselen bij een structurele

Nadere informatie

Palliatieve zorg bij copd. Minisymposium 22 maart 2012

Palliatieve zorg bij copd. Minisymposium 22 maart 2012 Palliatieve zorg bij copd Minisymposium 22 maart 2012 Palliatieve zorg Hans Timmer, longarts ZGT Caroline Braam, huisarts Hengelo PALLIATIEVE ZORG CASUS 75-jarige terminale COPD-patient Mantelzorger valt

Nadere informatie

Palliatie of Euthanasie: De Twilight Zone. Prof. Dr. Paul Clement Universitaire Palliatieve Zorgeenheid Leuven

Palliatie of Euthanasie: De Twilight Zone. Prof. Dr. Paul Clement Universitaire Palliatieve Zorgeenheid Leuven Palliatie of Euthanasie: De Twilight Zone Prof. Dr. Paul Clement Universitaire Palliatieve Zorgeenheid Leuven Situering Beslissingen rond het levenseinde Zeer vaak: Niet meer starten van (al dan niet medisch

Nadere informatie

Levenseinde bij de geriatrische patiënt en comfortzorg. Marc Merchier, palliatieve zorg coördinator

Levenseinde bij de geriatrische patiënt en comfortzorg. Marc Merchier, palliatieve zorg coördinator Levenseinde bij de geriatrische patiënt en comfortzorg Marc Merchier, palliatieve zorg coördinator Fysieke pijn en symptoomcontrole Palliatieve sedatie Palliatieve zorg definitie WHO 2002: Palliatieve

Nadere informatie

Analyse en behandeling bij verdenking op maligniteit bij de oudste ouderen

Analyse en behandeling bij verdenking op maligniteit bij de oudste ouderen Dr. M.E. Hamaker Klinisch geriater mhamaker@diakhuis.nl Analyse en behandeling bij verdenking op maligniteit bij de oudste ouderen Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst

Nadere informatie

Actuele Reflecties over Palliatieve Sedatie. Introductie. Introductie. 9de Vlaams Congres Palliatieve Zorg. 13 september Patricia Claessens

Actuele Reflecties over Palliatieve Sedatie. Introductie. Introductie. 9de Vlaams Congres Palliatieve Zorg. 13 september Patricia Claessens Actuele Reflecties over Palliatieve Sedatie Patricia Claessens Verpleegkundige, lic. ziekenhuiswetenschappen Doel van palliatieve zorg = ruimte laten om te leven Dus: focus op adequate symptoomcontrole

Nadere informatie

Net de diagnose gekregen

Net de diagnose gekregen Net de diagnose gekregen Vragen die u kunt stellen Hieronder vindt u een lijst met vragen die in verschillende stadia van het onderzoek, de behandeling en de verzorging van patiënten van pas komen. Deze

Nadere informatie

Laatste hulp bij vermoeidheid, benauwdheid, verstopping, misselijkheid/braken en pijn.

Laatste hulp bij vermoeidheid, benauwdheid, verstopping, misselijkheid/braken en pijn. Laatste hulp bij vermoeidheid, benauwdheid, verstopping, misselijkheid/braken en pijn. Congres De laatste zorg Carel Veldhoven 22 april 2016, De Reehorst, Ede Waar ga ik het over hebben? Een paar uitgangspunten

Nadere informatie

Psychosociale aspecten bij longkankerpatiënten. Christine De Coninck Palliatief Support Team UZ Gent 1 december 2007

Psychosociale aspecten bij longkankerpatiënten. Christine De Coninck Palliatief Support Team UZ Gent 1 december 2007 Psychosociale aspecten bij longkankerpatiënten Christine De Coninck Palliatief Support Team UZ Gent 1 december 2007 Overzicht Inleiding Prevalentie psychosociale problemen Specifieke aspecten bij longkanker

Nadere informatie

PALLIATIEVE SEDATIE

PALLIATIEVE SEDATIE Ik heb er geen bezwaar tegen dat de mensen tijdens de voordracht naar hun horloge kijken, maar ik aanvaard niet dat ze met hun horloge beginnen te schudden om er zeker van te zijn dat het ding nog werkt.

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Palliatieve sedatie. Palliatieve sedatie 1

Patiënteninformatie. Palliatieve sedatie. Palliatieve sedatie 1 Patiënteninformatie Palliatieve sedatie Palliatieve sedatie 1 Palliatieve sedatie Palliatief team Martini Ziekenhuis Telefoon: (050) 524 5610 E-mail: palliatiefteam@mzh.nl U heeft met uw arts gesproken

Nadere informatie

Voorbeeld keuzehulp. Tips voor de professional

Voorbeeld keuzehulp. Tips voor de professional Voorbeeld keuzehulp Tips voor de professional Deze keuzehulp is ontwikkeld in het kader van het onderzoek, gesubsidieerd door KWF Kankerbestrijding. Inleiding Verderop ziet u tips voor het gebruik. Ga

Nadere informatie

Wat u moet weten over een ERCP-onderzoek

Wat u moet weten over een ERCP-onderzoek 1263/834/7 - GZA - mei 2017 Wat u moet weten over een ERCP-onderzoek patiënteninformatie campus Sint-Augustinus Oosterveldlaan 24 2610 Wilrijk tel. + 32 3 443 30 11 campus Sint-Vincentius Sint-Vincentiusstraat

Nadere informatie

Afbouwen van (kunstmatige) toediening van vocht en voeding in de terminale levensfase

Afbouwen van (kunstmatige) toediening van vocht en voeding in de terminale levensfase Afbouwen van (kunstmatige) toediening van vocht en voeding in de terminale levensfase informatiefolder voor familieleden en naasten Palliatieve Eenheid Jan Yperman Ziekenhuis Briekestraat 12 8900 Ieper

Nadere informatie

Oesophaguscarcinoom Chirurgische Behandeling. Sylvia van der Horst, PA chirurgie Maart 2019

Oesophaguscarcinoom Chirurgische Behandeling. Sylvia van der Horst, PA chirurgie Maart 2019 Oesophaguscarcinoom Chirurgische Behandeling Sylvia van der Horst, PA chirurgie Maart 2019 Anatomie oesophagus/ maag Symptomen oesophaguscarcinoom Diagnostiek Behandeling oesophaguscarcinoom Postoperatieve

Nadere informatie

Onderzoek naar. levenskwaliteit. bij colorectale (ex-)kankerpatiënten. Basisrapport. Met financiële steun van

Onderzoek naar. levenskwaliteit. bij colorectale (ex-)kankerpatiënten. Basisrapport. Met financiële steun van Onderzoek naar levenskwaliteit bij colorectale (ex-)kankerpatiënten Basisrapport Met financiële steun van Onderzoek naar levenskwaliteit bij colorectale (ex-)kankerpatiënten Basisrapport Auteurs: De Gendt

Nadere informatie

Palliatieve sedatie WELKOM BIJ HET H. HARTZIEKENHUIS MOL

Palliatieve sedatie WELKOM BIJ HET H. HARTZIEKENHUIS MOL Palliatieve sedatie WELKOM BIJ HET H. HARTZIEKENHUIS MOL Kwaliteit en Veiligheid Wij doen mee! Onze kwaliteit aantoonbaar maken Ons ziekenhuis heeft zich geëngageerd om het accreditatielabel van het Nederlands

Nadere informatie

1 Inleiding... 1. 2 Wat is palliatieve sedatie?... 1. 3 Hoe werkt palliatieve sedatie?... 1. 4 Is het een soort euthanasie?... 1

1 Inleiding... 1. 2 Wat is palliatieve sedatie?... 1. 3 Hoe werkt palliatieve sedatie?... 1. 4 Is het een soort euthanasie?... 1 Palliatieve sedatie Inhoudsopgave 1 Inleiding... 1 2 Wat is palliatieve sedatie?... 1 3 Hoe werkt palliatieve sedatie?... 1 4 Is het een soort euthanasie?... 1 5 Wanneer past de arts palliatieve sedatie

Nadere informatie

Nieuwe ESPGHAN richtlijnen bij obstipatie

Nieuwe ESPGHAN richtlijnen bij obstipatie Nieuwe ESPGHAN richtlijnen bij obstipatie Dr. S. Vande Velde Dienst kindergastro-enterologie UZ Gent Prof Dr Van Winckel Prof Dr Van Biervliet Dr De Bruyne 1 Meisje 8 jaar oud Op spoed met mama, al 2 maand

Nadere informatie

Heeft chirurgie of radiotherapie nog zin bij uitgezaaide prostaatkanker?

Heeft chirurgie of radiotherapie nog zin bij uitgezaaide prostaatkanker? Heeft chirurgie of radiotherapie nog zin bij uitgezaaide prostaatkanker? Wouter Everaerts Dienst urologie, Uzleuven @EveraertsW 16 september 2017 Natuurlijke evolutie van prostaatkanker PIN Gelokaliseerd

Nadere informatie

Darmcarcinoom. visie van de radiotherapeut. Dr Sarah Roels

Darmcarcinoom. visie van de radiotherapeut. Dr Sarah Roels Darmcarcinoom visie van de radiotherapeut Dr Sarah Roels Overzicht Inleiding Radiotherapie bij rectumcarcinoom rectaal carcinoom bestralingstechniek effect op tumor neveneffecten Radiotherapie bij darmcarcinoom

Nadere informatie

Ileus. Landelijke richtlijn, Versie: 2.0

Ileus. Landelijke richtlijn, Versie: 2.0 Ileus Landelijke richtlijn, Versie: 2.0 Laatst gewijzigd: 29-01-2009 Methodiek: Consensus based Verantwoording: Redactie Palliatieve zorg: richtlijnen voor de praktijk Inhoudsopgave Colofon...1 Inleiding...2

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Wat is een ileus?...4. Wat is de oorzaak van een ileus?...4. Wat zijn de klachten?...5. Hoe wordt de diagnose gesteld?...

Inhoudsopgave. Wat is een ileus?...4. Wat is de oorzaak van een ileus?...4. Wat zijn de klachten?...5. Hoe wordt de diagnose gesteld?... Ileus Chirurgie Inhoudsopgave Wat is een ileus?...4 Wat is de oorzaak van een ileus?...4 Wat zijn de klachten?...5 Hoe wordt de diagnose gesteld?...7 Welke behandeling is mogelijk?...8 Wat zijn de vooruitzichten?...9

Nadere informatie

Casus oncologie,, D.R., 1930

Casus oncologie,, D.R., 1930 Casus oncologie,, D.R., 1930 Medische voorgeschiedenis 1992: prostatectomie wegens benigne prostaathypertrofie 2009: CVA met rechter hemiparese, volledige recuperatie 03/2013: paroxysmale VKF: echocor:

Nadere informatie

Palliatieve sedatie. T +32(0) F +32(0) Campus Sint-Jan Schiepse bos 6. B 3600 Genk

Palliatieve sedatie. T +32(0) F +32(0) Campus Sint-Jan Schiepse bos 6. B 3600 Genk Palliatieve sedatie T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André Dumont Stalenstraat

Nadere informatie

Operatie dikke darm kanker

Operatie dikke darm kanker Operatie dikke darm kanker Inleiding Deze folder geeft u algemene informatie over diverse soorten operaties aan de dikke darm. Het is goed u te realiseren dat voor u persoonlijk de situatie anders kan

Nadere informatie

ACHTERGRONDEN BIJ DE CASUSSCHETSEN INCLUSIEF LEERDOELEN EN STELLINGEN

ACHTERGRONDEN BIJ DE CASUSSCHETSEN INCLUSIEF LEERDOELEN EN STELLINGEN INTERLINE PALLIATIEVE SEDATIE 20 mei 2008 ACHTERGRONDEN BIJ DE CASUSSCHETSEN INCLUSIEF LEERDOELEN EN STELLINGEN Inleiding De werkafspraak en het Interline programma Palliatieve sedatie zijn gemaakt door:

Nadere informatie

De Savera Schaal. De SAVERA Schaal. De Savera Schaal. Inleiding. Definitie. Terminale zorg. Kantelmoment. Onderzoeksvraag

De Savera Schaal. De SAVERA Schaal. De Savera Schaal. Inleiding. Definitie. Terminale zorg. Kantelmoment. Onderzoeksvraag De SAVERA Schaal 1. Inleiding 2. Definitie 3. Onderzoeksvraag 4. Voorwaarden 5. Methode 6. Toepassingen 7. Resultaten 8. Besluiten 9. De schaal De Savera Schaal Inleiding 1. De behoefte aan een consensus

Nadere informatie

Behandelen in de palliatieve fase zin of onzin?

Behandelen in de palliatieve fase zin of onzin? Behandelen in de palliatieve fase zin of onzin? Palliatieve chemotherapie Birgit Mispelaere Algemene medisch oncologie 16.09.2010 Palliatieve therapie Behandelen en voorkomen van symptomen en klachten

Nadere informatie

Diagnostiek van het afwijkende adnex: de rol van echografie. Dr. T. Van Gorp Gynaecoloog-Oncoloog MUMC+

Diagnostiek van het afwijkende adnex: de rol van echografie. Dr. T. Van Gorp Gynaecoloog-Oncoloog MUMC+ Diagnostiek van het afwijkende adnex: de rol van echografie. Dr. T. Van Gorp Gynaecoloog-Oncoloog MUMC+ Disclosures Geen onthullingen 10/11/2016 Symposium Het Ovariumcarcinoom 2 Casus 37 j. Zwelling in

Nadere informatie

Vroegtijdige zorgplanning

Vroegtijdige zorgplanning Vroegtijdige zorgplanning Een planning die zorg vraagt WZC Onze Lieve Vrouw WAT IS VROEGTIJDIGE ZORGPLANNING? Welke zorg zou u wensen indien u ernstig ziek zou worden? Wilt u een levensverlengende behandeling

Nadere informatie

COPD en hartfalen in de palliatieve fase

COPD en hartfalen in de palliatieve fase COPD en hartfalen in de palliatieve fase Manon Boddaert Arts palliatieve geneeskunde Bardo en Spaarne Ziekenhuis Antoon van Dijck Kwaliteit van leven Verloop COPD en hartfalen Markering palliatieve fase

Nadere informatie

COMMUNICEREN OVER HET LEVENSEINDE : WAAROM???

COMMUNICEREN OVER HET LEVENSEINDE : WAAROM??? Ik wil niet leven zoals een plant Als ik mijn familie niet meer ken, wil ik liever dood Ik wil niet afzien! Mijn broer denkt zus, en ik zo, wat moeten we nu doen? Hebben wij nu wel de juiste keuzes gemaakt?

Nadere informatie

Richtlijn bespreking Anorexie en gewichtsverlies

Richtlijn bespreking Anorexie en gewichtsverlies Richtlijn bespreking Anorexie en gewichtsverlies Louise van der Knaap Eric-Jan Wissink Michael van t Hoff Renske Boogaard www.netwerkpalliatievezorg.nl/rotterdam Indeling Welkom Inleiding richtlijn - Renske

Nadere informatie

HALDOL tabletten en drank

HALDOL tabletten en drank Een Direct Healthcare Professional Communication (DHPC) is een schrijven dat naar de gezondheidszorgbeoefenaars wordt gezonden door de farmaceutische firma s, om hen te informeren over mogelijke risico

Nadere informatie

Perianaal abces. Centrum voor Algemene Heelkunde. Dr. Tom Feryn. www.dokterferyn.be

Perianaal abces. Centrum voor Algemene Heelkunde. Dr. Tom Feryn. www.dokterferyn.be Centrum voor Algemene Heelkunde Dr. Tom Feryn www.dokterferyn.be Perianaal abces www.proctologiekliniek.be www.facebook.com/doktertomferyn www.youtube.com/doktertomferyn Wat is een perianaal abces? Een

Nadere informatie

Medisch begeleid sterven een begrippenkader

Medisch begeleid sterven een begrippenkader Medisch begeleid sterven een begrippenkader Prof.dr. Bert Broeckaert Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen info@palliatief.be www.palliatief.be Bert.Broeckaert@theo.kuleuven.be Medisch begeleid sterven

Nadere informatie

Inflammatoire darmontsteking (IBD), maagdarmontsteking bij honden en katten

Inflammatoire darmontsteking (IBD), maagdarmontsteking bij honden en katten Omschrijving Oorzaken Verschijnselen Diagnose Therapie Prognose Omschrijving Inflammatoire (ontsteking) van darmziekten (IBD) is een groep van gastro-intestinale (maagdarm) ziekten waarbij ontstekingen

Nadere informatie

Wat als ik niet meer beter word

Wat als ik niet meer beter word Wat als ik niet meer beter word moeilijke keuzes & beslissingen rondom levenseinde Manon Boddaert Arts palliatieve geneeskunde Consulent en adviseur IKNL Antoon van Dijck Palliatieve zorg is integrale

Nadere informatie

Chirurgie. Stoma. Een kunstmatige uitgang

Chirurgie. Stoma. Een kunstmatige uitgang Chirurgie Stoma Een kunstmatige uitgang 1 Inleiding Deze folder geeft enige informatie over de procedure rond het aanleggen van een stoma (een kunstmatige uitgang). Het is goed u te realiseren dat bij

Nadere informatie

Het beloop van dementie in het verpleeghuis

Het beloop van dementie in het verpleeghuis Home no. 3 Juni 2017 Eerdere edities Verenso.nl Het beloop van dementie in het verpleeghuis Palliatief beleid inzetten vanaf opname? Eefje Sizoo redactie@verenso.nl Het is een zonnige dag deze 10 april.

Nadere informatie

Darmoperatie bij Diverticulitis. Chirurgie Waregem O.L.V. van Lourdes Ziekenhuis

Darmoperatie bij Diverticulitis. Chirurgie Waregem O.L.V. van Lourdes Ziekenhuis Darmoperatie bij Diverticulitis Chirurgie Waregem O.L.V. van Lourdes Ziekenhuis Chirurgie Waregem_Versie 1_Feb 2016 Inleiding Deze folder geeft uitleg over een operatie van de dikkedarm bij diverticulitis.

Nadere informatie

Palliatieve sedatie Informatie voor patiënt en familie

Palliatieve sedatie Informatie voor patiënt en familie Palliatieve sedatie Informatie voor patiënt en familie U hebt met uw behandelend arts gesproken over palliatieve sedatie. In deze folder kunt u de belangrijkste dingen nog eens nalezen. Deze folder is

Nadere informatie

Oncologische zorg bij ouderen

Oncologische zorg bij ouderen Oncologische zorg bij ouderen Balanceren tussen over- en onderbehandeling Johanneke Portielje, HagaZiekenhuis Kring ouderenzorg AMC & partners 12 juni 2013 mamma carcinoom

Nadere informatie

Behandeling met sandostatine

Behandeling met sandostatine Behandeling met sandostatine NEURO-ENDOCRIENE TUMOR (NET) Bij u is een neuro-endocriene tumor met uitzaaiingen geconstateerd. Neuro-endocriene tumoren (afgekort NET) kunnen op verschillende locaties in

Nadere informatie

Casus oncologie minisymposium dd. 22-03-2012

Casus oncologie minisymposium dd. 22-03-2012 Casus oncologie minisymposium dd. 22-03-2012 Dhr. Braakman, 21-10-1933 fictief Medische voorgeschiedenis: Jaren 90 pijn op de borst e.c.i. waarvoor starten Ascal. Geen cardiologische onderliggende ziekte

Nadere informatie

PALLIATIEVE ZORG EN DIABETES

PALLIATIEVE ZORG EN DIABETES Arteveldehogeschool Katholiek Hoger Onderwijs Gent Professionele bachelor verpleegkunde Campus Kantienberg Voetweg 66, BE - 9000 PALLIATIEVE ZORG EN DIABETES E EN TE VERENIGEN DUO OF EEN CONTRADICTIO IN

Nadere informatie

Enkele vragen als opwarmer: II. Enkele vragen als opwarmer: I. Enkele vragen als opwarmer: IV. Enkele vragen als opwarmer: III

Enkele vragen als opwarmer: II. Enkele vragen als opwarmer: I. Enkele vragen als opwarmer: IV. Enkele vragen als opwarmer: III De richtlijn pijn bij patiënten met kanker. K.Vissers, K. Besse. R. van Dongen Academisch centrum voor pijn- en palliatieve geneeskunde. UMC St Radboud, Nijmegen Enkele vragen als opwarmer: I Acute pijn

Nadere informatie

Een casus met een staartje

Een casus met een staartje Een casus met een staartje Tatjana Van Der Heggen ASO pediatrie UZ Gent / Groene Hart Ziekenhuis Gouda 9 januari 2017 Meisje, 14 jaar Presentatie 2 dagen acute urineretentie 2x gesondeerd in huisartsenwachtpost

Nadere informatie

GESPREKSGIDS ONCOLOGIE HANDIG BIJ DE VOORBEREIDING VAN UW GESPREK MET DE (HUIS)ARTS OF ANDERE ZORGVERLENER

GESPREKSGIDS ONCOLOGIE HANDIG BIJ DE VOORBEREIDING VAN UW GESPREK MET DE (HUIS)ARTS OF ANDERE ZORGVERLENER GESPREKSGIDS ONCOLOGIE HANDIG BIJ DE VOORBEREIDING VAN UW GESPREK MET DE (HUIS)ARTS OF ANDERE ZORGVERLENER ONCOLOGISCH CENTRUM Onco_alg_047 INHOUDSTAFEL 01 Onderzoeken 3 02 Resultaten 3 03 Vragen over

Nadere informatie

BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR DE GEBRUIKER. VITAMINE B12 STEROP 1mg/1ml Oplossing voor injectie en drank. Cyanocobalamine

BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR DE GEBRUIKER. VITAMINE B12 STEROP 1mg/1ml Oplossing voor injectie en drank. Cyanocobalamine BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR DE GEBRUIKER VITAMINE B12 STEROP 1mg/1ml Oplossing voor injectie en drank Cyanocobalamine Lees goed de hele bijsluiter voordat u dit geneesmiddel gaat innemen want er staat

Nadere informatie

Trastuzumab (Herceptin )

Trastuzumab (Herceptin ) Trastuzumab (Herceptin ) Borstkanker (mammacarcinoom) De diagnose borstkanker is bij u vastgesteld. Dit wordt ook wel een mammacarcinoom genoemd. De behandeling van een mammacarcinoom bestaat uit een operatieve

Nadere informatie

BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR GEBRUIKERS

BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR GEBRUIKERS BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR GEBRUIKERS Sensidoz 13,7 g poeder voor drank, sachet Macrogol 3350,Natriumchloride,Natriumwaterstofcarbonaat,Kaliumchloride Lees goed de hele bijsluiter, want deze bevat belangrijke

Nadere informatie

Postoperatief opklimmende voeding

Postoperatief opklimmende voeding 1 Postoperatief opklimmende voeding Wetenschappelijke evidentie en praktijk Kelly Van Gasse Klinische diëtiste 2 Inhoudsopgave ERAS Preoperatief beleid Factoren die: De gastro-intestinale functies bepalen

Nadere informatie

BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR GEBRUIKERS

BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR GEBRUIKERS BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR GEBRUIKERS Curapeg 13,7 g,poeder voor drank, zakje Macrogol 3350,Natriumchloride,Natriumwaterstofcarbonaat,Kaliumchloride Lees goed de hele bijsluiter, want deze bevat belangrijke

Nadere informatie

Macht- en krachtrelaties in de palliatieve zorg

Macht- en krachtrelaties in de palliatieve zorg Macht- en krachtrelaties in de palliatieve zorg Naomi Van De Moortele, psychologe hematologie en palliatieve zorgen UZ Gent An Lievrouw, psychologe digestieve oncologie UZ Gent Workshop: 1. Palliatieve

Nadere informatie