CONCEPT 9 juni Verschillen in onderwijskansen in de gemeente Utrecht

Transcriptie

1 CONCEPT 9 juni 2017 Verschillen in onderwijskansen in de gemeente Utrecht Universiteit Utrecht, faculteit Sociale Wetenschappen, Onderwijsadvies en Training Inspectie van het Onderwijs, SEO Oberon Onderzoek en Advies Redactie: Karin van Look Renske de Kleijn Jan van Tartwijk

2 INHOUDSOPGAVE Inhoudsopgave... 2 Inleiding... 1 Onderzoek naar verschillen in onderwijskansen in Utrecht... 1 Te onderzoeken periodes en momenten... 1 Aanpak... 2 Status van dit document Verschillen in onderwijskansen en de po-vo overgang Literatuurstudie... 3 Eerste resultaten... 4 Het schooladvies Analyse beschikbare databestanden... 6 Data-analyse 1: Gegevens schoolbesturen... 6 Data-analyse 2: Gegevens inspectie en CBS Case-study 1: Onderwijskansen in Utrecht Perspectief van ouders Perspectief van leerlingen Perspectief van de vo-school Conclusie Geraadpleegde Literatuur... 20

3 1 INLEIDING Karin van look, Renske de Kleijn, Jan van Tartwijk Universiteit Utrecht Onderzoek laat zien dat kansen van leerlingen in het onderwijs verschillen terwijl ze vergelijkbare capaciteiten hebben. Verschillen in onderwijskansen hangen samen met omstandigheden zoals ondersteuning die door ouders kan worden geboden, vertrouwdheid met de taal die op school wordt gesproken, en de kwaliteit van het onderwijs die leerlingen volgen. Verschillen in de sociaaleconomische situatie en de culturele achtergrond van leerlingen zijn van grote invloed op die omstandigheden. Sinds de discussies over de invoering van middenschool in het voortgezet onderwijs in de jaren zeventig van de vorige eeuw, hebben verschillen in onderwijskansen tussen leerlingen met een verschillende sociaaleconomische of culturele achtergrond een belangrijke plaats gehad in het debat over onderwijsbeleid in Nederland. Recente rapportages van de Inspectie van het Onderwijs (2016, 2017) en de OECD (2016) wijzen er op dat verschillen in onderwijskansen in het Nederlandse onderwijs toenemen en daarmee een negatief effect hebben op onderwijsachterstanden van leerlingen met een migratieachtergrond en een lagere sociaaleconomische status. Onderzoek naar verschillen in onderwijskansen in Utrecht In de context van de samenwerking bij het formuleren en realiseren van de Utrechtse Onderwijsagenda (UOA) overlegt de gemeente Utrecht met haar maatschappelijke partners zoals de Utrechtse schoolbesturen. Ook de verschillen in onderwijskansen in Utrecht zijn daar besproken. Er is behoefte aan inzicht in de aard en omvang van verschillen in onderwijskansen in Utrecht en mogelijke oorzaken van die eventuele verschillen. Op basis daarvan kunnen aanbevelingen worden geformuleerd over hoe eventuele verschillen in onderwijskansen kunnen worden teruggedrongen. De gemeente en haar partners hebben aan de Universiteit Utrecht gevraagd om lopend onderzoek naar de Utrechtse situatie en lopende projecten die zijn gericht op dit thema te inventariseren, een overzicht te geven van wat in de relevante literatuur is beschreven en, waar nodig, aanvullend onderzoek te doen. De Universiteit Utrecht heeft daarbij de medewerking gevraagd en gekregen van Oberon Onderzoek & Advies die daarbij samenwerkt met de Inspectie van het Onderwijs en het SEO. Te onderzoeken periodes en momenten Verschillen in onderwijskansen kunnen gedurende verschillende periodes en op verschillende momenten in de schoolloopbaan worden vergroot of verkleind. Een eerste voorbeeld is de periode waarin leerlingen naar het primair onderwijs gaan en al dan niet gebruik maken van voor- en vroegschoolse educatie. Een tweede voorbeeld is het moment van de overgang van primair naar voortgezet onderwijs wanneer wordt besloten in welke type brugklas een leerling wordt geplaatst. In overleg met de partners die betrokken zijn bij de UOA, is besloten om in het onderzoek eerst de aandacht te richten op de overgang van primair onderwijs naar voortgezet onderwijs (overgang po-vo) en de advisering daarbij. Verschillen tussen Utrechtse wijken worden daarbij ook onderzocht. In een later stadium wordt er onderzoek gedaan naar andere periodes en andere momenten waarop mogelijk verschillen in onderwijskansen in Utrecht worden vergroot of verkleind en wat daarvan oorzaken zijn.

4 2 Aanpak In het onderzoeksproject worden verschillende aanpakken gecombineerd: Om een overzicht te krijgen over wat er bekend is over verschillen in onderwijskansen wordt de relevante literatuur verzameld en samengevat en worden deskundigen op het thema verschillen in onderwijskansen geïnterviewd. Om zicht te krijgen op aard en omvang van die verschillen worden beschikbare kwantitatieve data over bijvoorbeeld schoolovergangen in Utrecht verzameld en geanalyseerd, waarbij ook aandacht wordt gegeven aan verschillen tussen wijken. Er is afgesproken dat de UU in samenwerking met de schoolbesturen en Oberon/Inspectie/SEO ieder de eigen beschikbare gegevens analyseert, zodat snel kan worden gerapporteerd. Om oorzaken van verschillen in onderwijskansen in Utrecht beter te begrijpen en na te gaan hoe scholen proberen die verschillen terug te dringen, wordt er een aantal (kwalitatieve) casestudies op Utrechtse scholen uitgevoerd. We denken aan twaalf scholen (vo en po scholen), waarbij de schoolloopbaan (inclusief vve) van tenminste drie leerlingen per school in beeld wordt gebracht. Status van dit document Het onderzoek is op dit moment (juni 2017) in volle gang. Op verzoek van de partners in de UOA is een rapportage geschreven over de voorlopige bevindingen van het onderzoek waarin de overgang po-vo in relatie tot verschillen in onderwijskansen centraal staat. Daarin is gebruik gemaakt van de resultaten van een literatuurstudie, van de analyses van twee bestaande databestanden, en van een eerste verdiepende casestudy onder leerlingen van een school voor voortgezet onderwijs. Deze rapportage zal te zijner tijd als hoofdstuk worden opgenomen in een uitgebreider rapport over het onderzoek naar verschillen in onderwijskansen in Utrecht dat nu wordt uitgevoerd. In het kader van dat onderzoek worden ook casestudies op andere scholen uitgevoerd en richten we ons ook op andere momenten en periodes in de schoolloopbaan van leerlingen dan alleen de overgang po-vo.

5 3 1 VERSCHILLEN IN ONDERWIJSKANSEN EN DE PO-VO OVERGANG Korpershoek en collega s (2016) concludeerden op basis van de analyse van een groot aantal internationale studies dat sociaal milieu en etnische achtergrond samenhangen met leerprestatie. Daardoor verloopt de overgang van primair naar voortgezet onderwijs minder gunstig voor leerlingen met laagopgeleide ouders en een migratieachtergrond dan voor leerlingen met hoogopgeleide ouders. Het gaat dan niet alleen om het niveau waarop ze worden geplaatst, maar ook om bijvoorbeeld zittenblijven en schooluitval in het vo die aan de plaatsing in het vo is gerelateerd (b.v., Brunello & Checchi, 2007; Hermans, Opdenakker, & Van Damme, 2004; Opdenakker & Hermans, 2006; Serbin e.a., 2013; Traag & Van der Velden, 2008). Het schooladvies van het primair onderwijs heeft in Nederland een centrale rol bij de overgang po-vo omdat het bindend is voor plaatsing in het type voortgezet onderwijs. In de totstandkoming van het schooladvies is in het schooljaar een belangrijke verandering doorgevoerd: vanaf dat moment is het afnemen van een eindtoets voor po verplicht, maar omdat de eindtoets later in het laatste schooljaar (groep 8) wordt afgenomen, kan die eindtoets niet meer worden meegewogen bij het formuleren van het schooladvies. Het schooladvies kan overigens wel achteraf worden bijgesteld op basis van de resultaten op de eindtoets. Dat gebeurt indien de score op de eindtoets dusdanig hoger is dan het schooladvies, dat een advies voor een hoger schooltype gerechtvaardigd kan zijn. De Inspectie van het onderwijs (2017) constateert dat adviezen vaker werden bijgesteld in in vergelijking met een jaar eerder. Vanaf dat jaar vormde de eindtoets niet langer de basis voor het schooladvies. Reden genoeg om factoren te onderzoeken die bijdrage aan verschillen in onderwijskansen in relatie tot de overgang primair onderwijs-voortgezet onderwijs (po-vo). Leeswijzer hoofdstuk In dit eerste hoofdstuk staat onderzoek naar verschillen in onderwijskansen in de gemeente Utrecht in relatie tot de overgang po-vo centraal. Eerst presenteren we de bevindingen uit een literatuuronderzoek naar mogelijke oorzaken en verklaringen voor verschillen in onderwijskansen in relatie tot de overgang povo zoals die zijn beschreven in de internationale en nationale literatuur. Daarna volgt een overzicht van de eerste bevindingen rondom de aard en omvang van verschillen in onderwijskansen in het Utrechtse onderwijs. Deze resultaten zijn gebaseerd op gegevens die verzameld zijn in samenwerking met de Utrechtse schoolbesturen. Vervolgens wordt er ingezoomd op de mogelijke verschillen tussen wijken en opleidingsniveau van ouders die zijn geanalyseerd op basis van data van de inspectie en het CBS. Tenslotte wordt gerapporteerd over een eerste casestudie zoals die op dit moment op één school is uitgevoerd waarin de po-vo overgang van een aantal leerlingen in beeld is gebracht, met als doel om beter zicht te krijgen op de mechanismen die een rol spelen bij het vergroten of verkleinen van die verschillen in onderwijskansen bij de po-vo overgang. 1.1 Literatuurstudie Bettina de Jong, Lisette Hornstra, Jan van Tartwijk, Universiteit Utrecht In de literatuurstudie kijken we ten eerste naar de vraag in hoeverre een onderwijssysteem waarin sprake is van tracking bijdraagt aan het verschil in onderwijskansen tussen leerlingen. Tracking houdt in dat leerlingen in het voortgezet onderwijs al in een vroeg stadium in hun onderwijsloopbaan worden ingedeeld in verschillende onderwijsniveaus, zoals dat bijvoorbeeld in Nederland, Duitsland en Zwitserland gebeurt (Contini & Scagni, 2011; Neuenschwander & Garrett, 2008). In veel andere landen is er echter geen sprake van tracking, of vindt tracking pas later in de schoolloopbaan plaats, zoals in Italië, Finland of Zweden (Contini & Scagni, 2011; Van de Werfhorst e.a., 2015). Ten tweede richten we ons op de totstandkoming

6 4 van het schooladvies van de basisschool, omdat dit advies bindend is voor de plaatsing in het voortgezet onderwijs van een leerling. Een schooladvies dat niet passend is bij de capaciteiten van een leerling, kan verschillen in onderwijskansen versterken. Als het schooladvies bovendien niet goed aansluit bij de capaciteiten van een leerling en die leerling vervolgens op een te laag of te hoog niveau terecht komt, heeft dit grote gevolgen voor de verdere schoolloopbaan (de Boer e.a., 2010; Korthals, 2015). Om deze reden is in deze literatuurstudie nagegaan welke factoren, die gerelateerd zijn aan de achtergrond van leerlingen, een rol spelen in de totstandkoming van het schooladvies. Voor deze literatuurstudie kon gebruik worden gemaakt van eerdere overzichten in de literatuur van onderzoek naar de overgang van po naar vo (Korpershoek e.a., 2016; Van de Werfhorst e.a., 2015). Daarnaast is een beperkt aantal empirische studies meer in detail bekeken (o.a. Timmermans, Kuyper en Van der Werf, 2015). Eerste resultaten Tracking Nederland is een land met een onderwijssysteem dat gekenmerkt wordt door vroege tracking: in vergelijking met veel van onze omringende landen stromen leerlingen vroeg in hun onderwijsloopbaan door naar verschillende onderwijsniveaus (tracks). Het is de vraag wat de gevolgen van zo n sterk op tracking gebaseerd systeem kunnen zijn voor verschillen in onderwijskansen tussen leerlingen met verschillende achtergronden. In hun reviewstudie concluderen Korpershoek en collega s (2016) dat een vroege indeling naar tracks over het algemeen ongunstig is voor de onderwijskansen van leerlingen met laagopgeleide ouders (zie ook Onderwijsraad, 2014). De verschillen in doorstroom naar vo-niveaus worden niet altijd alleen verklaard door verschillen in schoolprestaties die samenhangen met het opleidingsniveau van ouders (Inspectie van het Onderwijs, 2017; Van de Werfhorst e.a., 2015). Zo weten laagopgeleide ouders ook minder goed de weg in het onderwijs waardoor ze bijvoorbeeld hun kind minder goed kunnen helpen bij het kiezen van de beste school en ze gemakkelijker een schooladvies zullen accepteren. Bovendien zijn hun onderwijsambities gemiddeld lager. Ook leerlingen met een migratieachtergrond krijgen gemiddeld lagere schooladviezen. Dat is in belangrijke mate toe te schrijven aan een gemiddeld lager opleidingsniveau van ouders. Maar daarnaast is vroege selectie ook ongunstig voor leerlingen met een migratieachtergrond, omdat ze hun schoolloopbaan in het po weliswaar starten met een onderwijsachterstand, maar deze achterstand gedurende hun schoolloopbaan (deels) inlopen (Roeleveld e.a., 2011). Hoe later het selectiemoment dus plaatsvindt, des te meer tijd ze hebben om die achterstand inhalen. In Nederland wordt het moment van selectie feitelijk nog steeds vervroegd, omdat het aantal meerjarige brede brugklassen afneemt (Inspectie van het Onderwijs, 2017; Van de Werfhorst e.a., 2015). In dergelijke brugklassen zitten leerlingen met verschillende niveaus langer bij elkaar en wordt het moment van selectie dus ook uitgesteld. Leerlingen wisselen gedurende hun vo-schoolloopbaan dan relatief vaak van niveau. Zoals eerder omschreven lijkt dit vooral ongunstig te zijn voor de onderwijskansen van leerlingen met laagopgeleide ouders of met een migratieachtergrond. Afgaand op deze studies lijkt het aannemelijk dat een verschuiving van het moment van selectie naar een later moment in de schoolloopbaan lagere in onderwijskansen voor leerlingen met laagopgeleide ouders of met een migratieachtergrond kan verkleinen. Een voordeel van latere selectie naar tracks is bovendien dat op- en afstroom wat gemakkelijker georganiseerd kan worden (Van de Werfhorst e.a., 2015). Het is overigens niet per definitie zo dat er in een systeem zonder tracking of met latere tracking minder verschillen in onderwijskansen bestaan, omdat in dergelijke systemen de niveauplaatsing vaak binnen de school plaatsvindt. Leerlingen kunnen bijvoorbeeld vakken op verschillende niveaus volgen. Hierdoor zijn verschillen in onderwijskansen in systemen met latere of geen tracking wellicht wat meer verborgen (Van de Werfhorst e.a.,2015). Bovendien is het voor leraren die lesgeven aan meer heterogene groepen lastiger

7 5 om onderwijs te verzorgen dat aansluit bij de capaciteiten van individuele leerlingen. In de praktijk van brede brugklassen is het risico groter dat leerlingen die relatief makkelijk leren niet adequaat worden bediend omdat leraren het niveau aanpassen aan de leerlingen die het moeilijker hebben om mee te komen (Inspectie van het Onderwijs, 2017). Het schooladvies Gestandaardiseerde toetsen De verschillen tussen kinderen met laag- en hoogopgeleide ouders blijken minder groot te zijn wanneer plaatsingsadviezen worden gebaseerd op gestandaardiseerde toetsen (Bol e.a., 2014). De Cito-toetsen die leerlingen gedurende het po maken en de Cito-eindtoets (en vergelijkbare eindtoetsen zoals de IEPeindtoets en Route 8) zijn voorbeelden van gestandaardiseerde toetsen. Ook blijkt dat de verschillen in onderwijskansen afnemen wanneer de adviezen gebaseerd wordt op eerdere prestaties (Korthals, 2015). In Nederland is in 2014 door de Tweede Kamer echter juist besloten om het moment van de eindtoets naar een later moment in het schooljaar te verplaatsen, waardoor de score op de eindtoets niet meer meegewogen kan worden in het formuleren van schooladvies door de leraar po. Het is wel zo dat wanneer de score op de eindtoets hoger uitvalt dan het advies, de basisschool het advies moet heroverwegen en eventueel bijstellen. De Inspectie van het Onderwijs (2017) constateert dat de schooladviezen van leerlingen met een migratieachtergrond relatief vaak worden bijgesteld. Voor kinderen van laagopgeleide ouders is de kans dat het schooladvies wordt bijgesteld kleiner. Inschatting door de leraar Uit de internationale literatuur blijkt dat de achtergrond van leerlingen vaak een rol speelt in het schooladvies wanneer dat bij de leraar van het po wordt gelegd (Caro, Lenkeit, Lehmann, & Schwippert, 2009; Claasen & Mulder, 2006; Inspectie van het Onderwijs, 2017; Schneider & Tieben, 2011; Timmermans, 2013). Alhoewel bij een aantal leraren (onbewuste) vooroordelen zullen meespelen in hun oordeel over hun leerlingen (de Boer e.a., 2010; Glock e.a., 2013; Nurnberger e.a., 2016; Van den Bergh e.a., 2010), blijkt uit de literatuur dat die verklarende rol van achtergrondkenmerken van leerlingen vooral indirect is (Kloosterman, 2010; Luyten, 2004): Leraren adviseren gemiddeld niet lager omdat leerlingen lager opgeleide ouders of een migratieachtergrond hebben, maar baseren hun advies op factoren die vaak samenhangen met de achtergrond van leerlingen (Korpershoek e.a., 2016): Prestaties. Leerlingen met laagopgeleide ouders en leerlingen met een migratieachtergrond presteren gemiddeld relatief minder goed op school (Oomens, Scholten & Luyten, 2017). Effecten van het opleidingsniveau van ouders en migratieachtergrond zijn daarbij niet altijd goed te onderscheiden (Hustinx & Mijnen, 2001; Lüdemann en Schwerdt, 2013; Van der Veen, 2003). Wel is duidelijk dat factoren zoals ouderlijke betrokkenheid belangrijk zijn. Leerlingen met hoogopgeleide ouders krijgen van huis uit ook bijvoorbeeld complexere taal mee die hen een belangrijke voorsprong geeft. Ouderbetrokkenheid en -verwachtingen. Ouders van laagopgeleide leerlingen zijn minder (of voor de leraar minder zichtbaar) betrokken bij de schoolloopbaan van hun kind (zie b.v., Lee & Bowen, 2006) en zijn vaak ook minder zichtbaar op school. Bovendien lijkt bij laagopgeleide ouders het aspiratieniveau dat zij voor hun kinderen hebben vaak lager, waardoor deze leerlingen bijvoorbeeld minder gestimuleerd worden om huiswerk te maken (zie voor een overzicht: Korpershoek e.a., 2016). De betrokkenheid en de verwachtingen van hoogopgeleide ouders kan zichtbaar worden door de druk die sommige ouders op de leraar leggen om een hoog schooladvies te geven of het schooladvies bij te stellen (Driessen, 2006; Kloosterman & de Graaf, 2010; Oomens e.a., 2017) Werkhouding en relatie met leraar. Leerlingen met laagopgeleide ouders en leerlingen met een migratieachtergrond worden door hun leraar vaak relatief minder gunstig beoordeeld op werkhouding (Hornstra e.a., 2013) en ook vinden leraren hun relatie met leerlingen met een migratieachtergrond

8 6 minder goed (Thijs e.a., 2012). Docenten blijken dit in hun schooladvies mee te wegen (Driessen en van Langen, 2011; Korpershoek e.a., 2016). Uit onderzoek blijkt inderdaad dat de mate waarin leerling consciëntieus (zorgvuldig) is, bijna een even groot effect heeft op schoolprestaties als IQ (Poropat, 2009). Uit een meta-analyse van Cerasoli, Nicklin en Ford (2014) bleek daarnaast dat zowel intrinsieke, als extrinsieke motivatie voorspellend zijn voor schoolprestaties. Ook werkhouding is dus een belangrijke voorspeller van schoolprestaties (Hornstra e.a., 2013). Het is van belang op te merken dat veel van dergelijke niet-cognitieve factoren niet stabiel in de tijd te zijn: ze kunnen veranderen naarmate leerlingen ouder worden en verschillen per situatie (e.g., Martin e.a., 2015). Dat kan bijvoorbeeld betekenen dat leerlingen die in het basisonderwijs minder gemotiveerd zijn, in het voortgezet onderwijs wel gemotiveerd raken indien ze daar voldoende uitgedaagd en gemotiveerd worden. Groeipotentieel. Een laatste factor die leraren mogelijk meewegen in hun schooladvies is de inschatting van het groeipotentieel van leerlingen. Een studie uit Duitsland liet zien dat leraren bij het bepalen van het schooladvies niet alleen keken naar hoe goed een leerling presteerde, maar ook naar zijn of haar vooruitgang of groei in schoolprestaties (Caro e.a., 2009). Het is niet bekend in hoeverre leraren in Nederland dit ook meewegen. Gezien het feit dat leerlingen met een migratieachtergrond hun initiële achterstand enigszins in het primair onderwijs inlopen (Roeleveld e.a., 2011) en dus groeipotentieel laten zien, zou het meewegen van groei in schoolprestaties voor deze groep wel eens gunstig kunnen uitpakken. Nederland In Nederland is het schooladvies van de leerkracht van het primair onderwijs voor het meest geschikte vervolgonderwijs bindend. Bij de totstandkoming van het schooladvies spelen niet alleen inschattingen van bijvoorbeeld werkhouding van de leerling een rol, maar ook (objectieve) toetsresultaten die zijn verzameld in het leerlingvolgsysteem (POVO docenthandleiding ; Smeets, van Kuijk & Driessen, 2014). Na de veranderingen met de betrekking tot de positie van de eindtoets bij de overgang po-vo in het schooljaar (afnemen van een eindtoets po verplicht, maar wordt alleen gebruikt om schooladvies eventueel naar boven bij te stellen) worden adviezen volgens de Inspectie van het onderwijs, (2017) vaker bijgesteld. Vanuit het perspectief van verschillen in onderwijskansen is volgens de inspectie de overgang po-vo kwetsbaar. Volgens de inspectie profiteren vooral kinderen met hoogopgeleide ouders van het bijstellen van het schooladvies naar aanleiding van de score op de eindtoets. Verder merkt de inspectie op dat leerlingen met laagopgeleide ouders vaker kiezen voor een brede brugklas of een brugklas op een lager niveau dan op basis van hun score op een eindtoets zou kunnen. De consequentie is dat ze dan relatief vaak onderwijs krijgen aangeboden op een niveau dat lager is dan ze aankunnen. 1.2 Analyse beschikbare databestanden We rapporteren in deze paragraaf achtereenvolgens over de analyse van gegevens die ter beschikking zijn gesteld door de Utrechtse schoolbesturen en gegevens die beschikbaar zijn bij de inspectie en in landelijke databases zoals die van het CBS. Data-analyse 1: Gegevens schoolbesturen Karin van Look, Anne van Leest, Renske de Kleijn, Universiteit Utrecht Hieronder geven we een overzicht van de stappen van advisering tot plaatsing in een brugklas die worden gezet bij de overgang po-vo in Utrecht, en beschrijven we de gegevens die daarover zijn verzameld bij de Utrechtse schoolbesturen.

9 7 Procedure Schooladvies In de Utrechtse procedure voor de overgang po-vo wordt er gewerkt met een centraal informatiesysteem met de naam Onderwijs Transparant (hierna OT). Het onderwijskundig rapport (OKR) wordt als onderdeel van de procedure door de po-school voor iedere leerling in OT ingevuld. De po-school vermeldt middels het OKR informatie met betrekking tot LVS-gegevens, de schoolloopbaan, sociaal-emotionele ontwikkeling, leer- en gedragsstoornissen en ondersteuningsbehoefte van de leerling. Ook voeren poscholen voor 1 maart van het laatste schooljaar (groep 8) handmatig een schooladvies in OT in voor het meest geschikte vervolgonderwijs voor iedere leerling. De basisschool geeft in Utrecht in principe een bindend, enkelvoudig advies. Enkelvoudig wil zeggen dat een advies voor één schooltype wordt gegeven. Sinds dit schooljaar kunnen po-scholen middels een speciale procedure via het schoolbestuur en het uitvoerorgaan POVO een meervoudig advies afgeven, mits het best passend niveau niet enkelvoudig aan te duiden is (zie verder POVO docenthandleiding ). Het schooladvies wordt in samenspraak tussen verschillende actoren zorgvuldig bepaald (leerkrachten uit met name groep 7 en 8, interne begeleiding, directie en ouders). Uit onderzoek naar vijf Nederlandse praktijkvoorbeelden uit het onderwijsveld door Smeets, van Kuijk en Driessen (2014), blijkt dat in Utrecht bij de totstandkoming van het schooladvies (objectieve) toetsresultaten, met name toetsresultaten die zijn behaald in groep 6 tot en met 8, een prominente rol spelen. Rekenen/wiskunde en begrijpend lezen wegen daarbij over het algemeen het zwaarst. Daarnaast houden po-scholen bij het opstellen van het schooladvies rekening met factoren zoals de omgang met andere leerlingen en leerkrachten, nauwkeurigheid, werkhouding, zelfstandigheid en motivatie. Opgemerkt moet worden dat in het onderzoek van Smeets en collega s de beschreven praktijkervaringen betrekking hebben op de gang van zaken tot en met schooljaar , dus vóór de beleidsverandering. Plaatsingsadvies Naast een enkelvoudig schooladvies geven po-scholen ook aan welke (gecombineerde) brugklas ze het meest geschikt vinden om de leerling in te plaatsen. Het plaatsingsadvies wordt door de po-school samen met het schooladvies ingevuld in OT. Dit advies is niet bindend, maar wordt zoveel mogelijk opgevolgd door de vo-school. Nadat het schooladvies en plaatsingsadvies bekend zijn, meldt de po-school de leerling aan bij een school voor voortgezet onderwijs. Bij aanmelding bij een vo-school ziet de po-school in OT welke brugklastypes de vo-school hanteert. Eindtoetsscore Elk jaar maken alle leerlingen in groep 8 tussen 15 april en 15 mei een eindtoets. Scholen kunnen inmiddels kiezen uit zes verschillende toetsen. De Cito-eindtoets wordt het meest afgenomen. De score op de eindtoets kan worden omgezet naar een indicatie voor het type vervolgonderwijs. Met ingang van zijn po-scholen verplicht om de score op de centrale eindtoets in OT te vermelden. In deze paragraaf zijn voor vergelijkingen tussen schooladviezen en eindtoetsscores alleen de Citoeindtoetsscores meegenomen. In vervolgonderzoek zullen ook scores op de Route 8 en IEP geanalyseerd worden. Om misverstanden te voorkomen merken we op dat de eindtoets niet moet worden gezien als een (objectieve) intelligentietest. Voor de score op de eindtoets is immers niet alleen intelligentie van belang, maar zijn ook de andere factoren die (mede) bepalend zijn voor schoolcijfers van belang. Plaatsingsniveau leerjaar 1 Dit is het onderwijsniveau waarop de leerling in het eerst leerjaar van het vo is geplaatst.

10 8 Gebruikte gegevens Er is gebruik gemaakt van gegevens die door de Utrechtse schoolbesturen via de werkgroep POVO zijn verzameld. In overleg met de schoolbesturen is afgesproken dat de data mogen worden gebruikt om de vragen van de schoolbesturen en de gemeente Utrecht te beantwoorden. Alle gegevens zijn geanonimiseerd aangeleverd. Om de situatie van na de beleidsverandering rondom het schooladvies in met de situatie daarvoor te kunnen vergelijken (zie de paragraaf aanleiding voor beschrijving van deze veranderingen) zijn de gegevens van vier cohorten leerlingen bekeken. Het betreft de volgende cohorten: 3004 leerlingen die in in groep 8 en in in leerjaar 2 zaten; 3193 leerlingen die in in groep 8 en in in leerjaar 2 zaten; 3269 leerlingen die in in groep 8 en dit schooljaar in leerjaar 2 zitten; 3210 leerlingen die in in groep 8 en in schooljaar in leerjaar 2 zitten. Van de cohorten zijn de volgende gegevens bekend: Leerling (anoniem): geslacht, postcode en bijzonderheden rondom gedrags- of leerproblemen; Po-school: naam po-school, basisschooladvies, wel/niet in aanmerking tot heroverweging, bijgesteld advies, score op een eindtoets, LVS- gegevens groep 6, 7 en 8, plaatsingsadvies en plaatsingswijzer; Vo-school: naam vo-school, niveau van plaatsing, plaatsing in leerjaar 2, Cito 0 / Diataal, Cito 1 / Diataal, type brugklas. Tabel 1. In tabel 1 wordt per variabele weergegeven welk percentage gegevens beschikbaar is ten opzichte van het totaal aantal leerlingen binnen het cohort. Tot slot moet opgemerkt worden dat de termen herzien advies en bijgesteld advies in de praktijk door elkaar worden gebruikt en daarom in dit hoofdstuk ook als synoniemen dienen te worden beschouwd. Per variabele het percentage aan beschikbare gegevens t.o.v. het totaal aantal leerlingen dat bij ons per onderwijsjaar bekend is Aantal leerlingen po Aantal Leerlingen vo Cito IEP Route 8 Schooladvies Plaatsingsadvies Plaatsingsniveau leerjaar ,0% 100,0% 96,4% 99,7% ,8% 99,8% 93,6% 99,4% ,9% 2,2% 99,9% 92,8% 99,8% ,3% 10,2% 5,7% 100% 96,6% 99,8% Beperking gegevens Een klein aantal scholen neemt niet deel aan het onderzoek. In Onderwijs Transparant ontbreken met name de eindtoetsscores van leerlingen die in en in groep 8 zaten (zie tabel 1). Een mogelijke verklaring voor het ontbreken van eindtoetsscores vóór de beleidsverandering, is dat po-scholen voor de beleidsverandering niet verplicht waren om deze gegevens in OT in te vullen. Omdat we twijfels hebben over de representativiteit van de gegevens van voor de beleidsverandering, hebben we er voor gekozen om in deze paragraaf geen uitspraken te doen op basis van gegevens over eindtoetsscores die vóór het schooljaar zijn verzameld. Analyses Voordat de gegevens geanalyseerd konden worden, is een aantal voorbereidende stappen gezet. Eerst zijn de verschillende aangeleverde bestanden met de benodigde variabelen samengevoegd tot één

11 9 hoofdbestand. De gegevens zijn daarbij gekoppeld op basis van casusnummers die POVO omwille van het anonimiseren van gegevens heeft toegekend aan individuele leerlingen. Vervolgens zijn de ruwe citoeindtoetsscores omgezet naar onderwijsniveau (vmbo-bl, vmbo-kl, vmbo-tl, havo en vwo). Resultaten Schooladvies Wanneer de schooladviezen in Utrecht 1 over de jaren heen worden vergeleken (figuur 1), lijkt vooral het percentage vwo-adviezen toe te nemen (van 22% naar 29%). Die stijging is met name zichtbaar na de beleidsverandering ten aanzien van de rol van de eindtoets in (zie de inleiding van dit hoofdstuk). De vmbo-bl adviezen daarentegen lijken over tijd af te nemen (van 15% naar 13%). Dit is in lijn met de landelijke trend, zoals die in de Staat van het Onderwijs 2017 door de Inspectie van het Onderwijs werd gerapporteerd. De Inspectie beschrijft dat in de afgelopen vijf jaar het aandeel van de leerlingen dat het advies vmbo-bl krijgt, lijkt te dalen. Daarnaast constateert de Inspectie dat het aandeel leerlingen dat gedurende deze vijf jaar praktijkonderwijs als advies krijgt landelijk toe lijkt te nemen. Deze trend is in de Utrechtse data niet zichtbaar: het percentage leerlingen dat praktijkonderwijs als schooladvies krijgt was in het schooljaar 2012/2013 2%, maar is in de schooljaren die daarna iets hoger. We merken op dat aantallen klein zijn en dat van jaar tot jaar schommelingen relatief groot zijn. Figuur 1. Per schooljaar de verdeling van schooladviezen in percentages per onderwijsniveau 100% 90% 22.0% 21.9% 24.7% 28.8% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 25.3% 23.7% 23.8% 22.4% 12.1% 14.0% 24.8% 24.8% 21.7% 19.1% 13.5% 12.2% vwo havo vmbo-gl/tl vmbo-kl vmbo-bl Praktijkonderwijs 10% 14.7% 14.8% 12.5% 12.5% 0% 2.1% 3.2% 2.9% 2.6% N= N= N= N= Leerlingen met een REC II, III of IV schooladvies zijn niet meegenomen in de analyses. Hierdoor wijken de leerlingenaantallen af van het totaal aantal leerlingen.

12 10 Plaatsingsadvies Op basis van de gegevens die de po-scholen in OT hebben ingevuld (figuur 2), zien we een toename in plaatsingsadviezen van de onderwijsniveaus gymnasium, vwo, vmbo-tl en praktijkonderwijs 2 3. In de plaatsingsadviezen voor havo zien we na de beleidsverandering aanvankelijk een stijging, maar na het schooljaar neemt het percentage plaatsingsadviezen voor havo weer wat af. Een duidelijke afname zien we in plaatsingsadviezen voor de onderwijsniveaus vmbo-tl/havo en havo/vwo. Met betrekking tot de plaatsingsadviezen voor andere onderwijsniveaus zien we wisselingen over de jaren heen. Wanneer we de enkelvoudige schooladviezen vergelijken met de afgegeven meervoudige plaatsingsadviezen zien we dat de vwo-school- en brugadviezen inderdaad toenemen. Echter, waarbij de enkelvoudige vmbo-bl schooladviezen afnemen, nemen de vmbo-bl plaatsingsadviezen direct af in het schooljaar na de beleidsverandering, maar in weer toe. De percentages enkelvoudige schooladviezen voor praktijkonderwijs lijken over tijd stabiel, maar de percentages meervoudige plaatsingsadviezen nemen wat toe. Zoals eerder is vermeld, biedt het geven van plaatsingsadviezen de po-scholen de mogelijkheid om het enkelvoudig schooladvies te nuanceren. We zien dit inderdaad terug in de gegevens. Figuur 2. Per schooljaar de verdeling van plaatsingsadviezen in percentages naar onderwijsniveau 100% 90% 12.9% 12.1% 13.0% 14.4% 80% 5.5% 6.9% 9.2% 9.8% gymnasium 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 22.7% 20.4% 5.5% 16.8% 8.8% 7.2% 4.8% 6.9% 13.4% 9.4% 8.2% 6.2% 18.1% 9.3% 11.6% 6.2% 6.8% 6.4% 9.5% 9.8% 7.8% 19.8% 8.1% 9.5% 11.1% 11.0% 6.7% 5.6% 5.2% 5.5% 5.2% 8.6% 0.0% 0.0% 1.6% 2.5% N=2875 N=2987 N=3032 N=3100 vwo havo/vwo havo vmbo-tl/havo vmbo-tl vmbo-kl/tl vmbo-kl vmbo-bl/kl vmbo-bl praktijkonderwijs 2 Het plaatsingsadvies kopklas is niet meegenomen in dit onderzoek, maar bedroeg 0,7% in , 0,1% in en in de twee schooljaren na de beleidsverandering 0%. 3 Het plaatsingsadvies vmbo-gl is in navolging van de Inspectie van het Onderwijs toegevoegd aan de plaatsingsadviezen vmbo-tl.

13 11 Eindtoetsen Zoals in de inleiding van deze paragraaf is vermeld, rapporteren we alleen de Cito-eindtoetsscores voor de schooljaren en , omdat voor eerdere schooljaren te veel gegevens ontbreken. Voor beide jaren waarover we wel rapporteren is de gemiddelde Cito eindtoetsscore afgerond 535. Om iets te kunnen zeggen over de gemiddelde Cito-eindtoetsscores voor de twee schooljaren vóór de beleidsverandering hebben we andere bronnen geraadpleegd. De gegevens die bij de Inspectie van het Onderwijs bekend zijn laten redelijk eenduidig patroon zien, namelijk voor Utrecht gemiddeld een Cito eindtoetsscore van 535 over tijd. We doen geen uitspraken over de toe- of afname van gemiddelde scores op de andere eindtoetsen (IEP of Route 8), omdat het nog om te kleine aantallen gaat. In figuur 3 zijn de resultaten op de eindtoets met het oog op de vergelijkbaarheid met figuur 1 omgezet naar een niveau-advies volgens de geldende normen voor de Cito-eindtoets. Op basis van de Citoeindtoetsscores lijken de scores op vmbo-bl iets toe te nemen (van 14% naar 16%) en blijven de scores op havoniveau min of meer stabiel. Figuur 3. Per schooljaar de verdeling van Cito-eindtoetsscores in percentages naar onderwijsniveau 100% 90% 22.3% 21.2% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 29.7% 30.1% 24.0% 9.7% 21.5% 11.0% 14.2% 16.2% N= N=2482 vwo havo vmbo-tl vmbo-kl vmbo-bl Schooladvies en eindtoets vergeleken Er zijn enkele kleine, maar opmerkelijke verschillen te zien in de trends na de beleidsverandering die zichtbaar zijn in de figuren 1 en 3. Terwijl bij de afgegeven schooladviezen een trend zichtbaar is in de richting van meer vwo-adviezen, zien we dat niet terug in de Cito eindtoetsscores vertaald naar vwoniveau. Daarbij lijken de schooladviezen na de beleidsverandering voor vmbo-kl af te nemen en blijven de vmbo-bl schooladviezen gelijk, terwijl de Cito eindtoetsscores op deze twee onderwijsniveaus juist eerder toe lijken te nemen. Twee overeenkomsten in beide figuren zijn de trends op het gebied van het vmbo-tlniveau, deze lijkt over tijd af te nemen, en blijft het havoniveau min of meer stabiel.

14 12 Niveau van plaatsing leerjaar 1 Het niveau van plaatsing leerjaar 1, het onderwijsniveau waarop de leerling daadwerkelijk is geplaatst op de vo-school, is afgebeeld in figuur 4. De trend die zichtbaar is in figuur 4 volgt zoals verwacht - de trend in de enkelvoudige schooladviezen zoals die eerder in figuur 1 zichtbaar was. Figuur 4. Niveau van plaatsing in leerjaar 1 van het voortgezet onderwijs 100% 90% 20.3% 21.3% 24.7% 28.7% 80% 4.3% 1.5% 1.3% 70% 60% 50% 22.1% 1.3% 22.4% 0.5% 23.7% 0.8% 2.7% 23.1% vwo havo/vwo havo vmbo-tl/havo 40% 30% 23.2% 22.0% 21.4% 1.4% 18.8% vmbo-tl vmbo-kl vmbo-bl 20% 11.0% 13.2% 12.6% 10.8% Praktijkonderwijs 10% 15.9% 15.8% 12.5% 12.1% 0% 1.9% 3.3% 3.0% 2.3% N= N= N= N=3202 Data-analyse 2: Gegevens inspectie en CBS Paul Bisschop (SEO) en Marjolein Bomhof (Oberon) Onderstaande resultaten hebben betrekking op leerlingen die op een school zitten in de gemeente Utrecht, de Cito eindtoets hebben gemaakt en waarvan bij de inspectie bekend is wat het opleidingsniveau van de ouders is. 4 We geven eerst een algemeen beeld van het Utrechtse onderwijs. Daarna kijken we naar de onderwijsloopbaan van groepen leerlingen, op basis van het opleidingsniveau van ouders en op basis van de wijk. 4 Er zijn leerlingen meegenomen in de analyses die de Cito eindtoets hebben gemaakt en waarvan het opleidingsniveau van ouders bekend is. Dit is 68% van het totaal aantal Utrechtse leerlingen (2010/11 t/m 2015/16).

15 13 Overzicht over het Utrechtse onderwijs In deze paragraaf kijken we naar de advisering, de plaatsing in het vo, en de op- en afstroom van Utrechtse leerlingen in tot en met Figuur 5a. Advisering t.o.v. Cito-eindtoetsscore Figuur 5b. Plaatsing t.o.v. Cito- eindtoetsscore. Figuren 5a laat de advisering en plaatsing in het vo van Utrechtse leerlingen 5 zien ten opzichte van hun Cito-eindtoetsscore. De advisering is inclusief eventuele bijstellingen. Er vallen meerdere ontwikkelingen op. Het aandeel leerlingen waarvan de advisering en plaatsing gelijk is aan het niveau van hun eindtoetsscore daalt gestaag. Tegelijk komt het de laatste jaren relatief vaker voor dat een advies of plaatsing hoger uitvalt dan de eindtoetsscore van leerlingen. Deze trend zagen we ook bij de data van de Utrechtse schoolbesturen. Het aandeel leerlingen met een advies of plaatsing van 1 niveau onder hun eindtoetsscore daalt in , terwijl in voorgaande jaren nog een stijging te zien is. Verder is te zien dat de percentages in de grafieken in de figuren 5a en 5b niet hetzelfde zijn. Kennelijk is de plaatsing niet altijd op hetzelfde niveau als de advisering. De grafiek in figuur 5c zet het niveau van leerlingen in leerjaar 3 af tegen het niveau in leerjaar 1 6. De jaargetallen onder de grafiek verwijzen daarbij naar het schooljaar waarin de leerlingen in leerjaar 1 zaten. We zien dat het aandeel afstromers geleidelijk daalt. Verder vormt het laatste cohort in twee opzichten een trendbreuk. Het aandeel leerlingen dat op gelijk niveau blijft is jarenlang stabiel maar stijgt in naar bijna 60%. Ook nam het aandeel leerlingen dat een half niveau opstroomt toe in voorgaande jaren, maar is deze groep in weer kleiner geworden. 5 Bij het berekenen van de advisering en plaatsing zijn de leerlingen die op een po-school binnen de gemeente Utrecht zitten meegenomen. 6 Bij het berekenen van de op-/afstroom zijn de leerlingen meegenomen die op een vo-school binnen de gemeente Utrecht zitten.

16 14 Figuur 5c. Op- en afstroom; positie in leerjaar 3 ten opzichte van plaatsing in leerjaar 1 Onderwijsloopbaan in Utrecht op basis van opleidingsniveau ouders In deze paragraaf presenteren we gegevens over de schoolloopbaan van Utrechtse leerlingen met ouders met verschillende opleidingsniveaus. Samengevat zien we in het jaar verschillen in onderwijskansen, afhankelijk van het opleidingsniveau van ouders. Ook in voorgaande jaren is dit te zien. Deze verschillen zijn niet toe te schrijven aan verschillen in eindtoetsscore, geslacht, etniciteit of wijk (hiervoor is in de analyse gecorrigeerd). Op basis van de beschikbare gegevens kunnen we niet vaststellen waar de verschillen wel uit voort komen. Gegevens over de (werk)houding of motivatie van leerlingen zijn bijvoorbeeld niet meegenomen in de analyses. Hieronder laten we de uitkomsten zien. In de volgende figuren over schooljaar is gecorrigeerd voor eindtoetsscore, geslacht, etniciteit en wijk. Dat betekent dat we kijken naar de kans om een bepaald advies of plaatsing in het vo te krijgen, bij gelijke eindtoetsscore, geslacht, etniciteit en wijk. Met deze correcties meegenomen, blijft alsnog een verschil in kansen over. Zo zien we in Figuur 6a dat de kans op een advies van een half of heel niveau onder de eindtoetsscore 1,8 keer zo groot is bij leerlingen met ouders die mbo-1 of lager deden dan bij ouders met een wo-diploma 7. De kans op een advies van een half of heel niveau hoger dan de eindtoetsscore is 2,1 keer zo klein als je ouders een diploma op mbo-1 niveau of lager hebben in vergelijking met ouders die wo hebben gevolgd. Verschillen tussen leerlingen van ouders met een mbo2, mbo3, mbo4 of hbo diploma zijn ook te zien, maar minder groot. Hetzelfde beeld zien we bij de plaatsing in het vo (Figuur 6b). 7 In Figuur 7a is het volgende af te lezen. Voor leerlingen met ouders van mbo-1 niveau of lager is de kans om een advies onder de eindtoetsscore te krijgen 13% + 20% = 33%. Voor leerlingen met ouders van wo-niveau ligt de kans hierop op 4% + 15% = 19%

17 15 Figuur 6a. Kans in % op een hoger of lager advies dan Cito-eindtoetsscore per opleidingsniveau ouders ( ) Figuur 6b. Kans in % op een plaatsing hoger of lager dan Cito-eindtoetsscore per opleidingsniveau ouders ( ) Naast advisering en plaatsing, hebben we ook de op- en afstroom vergeleken. Opnieuw is gecorrigeerd voor eindtoetsscore, geslacht, etniciteit en wijk. Verschillen tussen de opleidingsniveaus zijn bij Figuur 6c minder duidelijk dan bij de advisering en plaatsing. Voornamelijk de kans om een half niveau af te stromen is bij ouders van wo-achtergrond minder groot dan bij andere opleidingsniveaus. Figuur 6c. Kans in % op op- en afstroom per opleidingsniveau ouders: positie cohort in leerjaar 3 De bovenstaande figuren gaan over het meest recente schooljaar waarover data beschikbaar zijn. Onderwijsloopbaan in het Utrechtse onderwijs op basis van wijk Naast opleidingsniveau hebben we ook gekeken naar verschillen in kansen tussen wijken. Een leerling is in een bepaalde wijk ingedeeld op basis van de postcode van haar of zijn school. Een groot deel van de wijken is vergelijkbaar met elkaar als het gaat om advisering, plaatsing en op- en afstroom. Er zijn enkele wijken die in op sommige punten afwijken. Het beeld is echter niet consistent als we deze wijken in voorgaande schooljaren bekijken. Als we de wijkindeling baseren op de wijk waarin de leerling woont (in plaats van de wijk waar de school staat) krijgen we een vergelijkbaar beeld. Hieronder is een uitgebreidere uitleg te vinden. We hebben gekeken naar de advisering, de plaatsing in het vo en de op-/afstroom per wijk. Uit de analyses blijkt dat het wijkniveau verschillen in onderwijskansen van leerlingen deels kan verklaren, maar dat het effect van scholen op verschillen in onderwijskansen veel groter is. Omdat scholen binnen één wijk van

18 16 elkaar verschillen, en die verschillen dus belangrijker zijn dan verschillen tussen wijken, moeten verschillen tussen wijken voorzichtig worden geïnterpreteerd. Opnieuw is in de analyses gecorrigeerd voor eindtoetsscore, geslacht, etniciteit en opleidingsniveau van ouders van de leerlingenpopulatie. Eventuele wijkverschillen kunnen om deze reden niet verklaard worden door verschillen op deze gebieden. Net zoals bij de analyses op het opleidingsniveau van ouders kunnen we met de huidige gegevens niet vaststellen waardoor verschillen tussen wijken dan wel worden veroorzaakt. Het grootste deel van de wijken lijkt in erg op elkaar. Er zijn enkele wijken die daarentegen opvallen. In de wijk Binnenstad bestaat een relatief lage kans om een advies of plaatsing onder de eindtoetsscore te krijgen in vergelijking met andere wijken. Er is een relatief hoge kans om een advies of plaatsing boven de eindtoetsscore te krijgen. Ook is de kans relatief klein om af te stromen. Hierbij moet gezegd worden dat Binnenstad de kleinste groep leerlingen betreft 8, waardoor afwijkingen van de norm sneller opvallen. De Binnenstad week in minder af van de andere wijken met betrekking tot de advisering en plaatsing. In zien we wel weer grote verschillen bij deze wijk. Naast de wijk Binnenstad zijn er enkele andere verschillen die in opvallen. De verschillen zijn niet consistent als we voorgaande schooljaren erbij nemen. In de wijken Noordoost en Zuid lijkt de kans om een advies onder de eindtoetsscore te krijgen relatief klein in In voorgaande jaren zitten deze twee wijken juist in de middenmoot op dit gebied. De kans om een half niveau onder de eindtoetsscore geplaatst te worden in het vo is in relatief groot in Overvecht. In was in deze wijk de kans om een heel niveau onder de eindtoetsscore geplaatst te worden relatief groot. In behoort de wijk tot de middenmoot als het gaat om de plaatsing. De kans om een half of heel niveau af te stromen verschilt en was in het grootst in Vleuten/De Meern. In de voorgaande jaren bevond de wijk zich juist in de middenmoot met betrekking tot op-/afstroom. Naast een wijkindeling op basis van waar de school staat, hebben we ook gekeken naar verschillen tussen wijken op basis van waar de leerling woont. In een dergelijke indeling behoort een leerling tot een wijk als zij of hij op een postcode woont die in de betreffende wijk valt. Met deze nieuwe indeling op woonwijk geldt opnieuw dat de meeste wijken onderling op elkaar lijken. Per jaar zijn er één of twee wijken die iets afwijken. Per schooljaar is dit een andere wijk, waardoor verschillen in onderwijskansen in elk geval niet consistent lijken te zijn. 1.3 Case-study 1: Onderwijskansen in Utrecht Carmen Damhuis en Karin van Look, Universiteit Utrecht In het kader van het onderzoek naar kansengelijkheid in Utrecht zal een aantal casestudies worden uitgevoerd. Op het moment van het schrijven van dit hoofdstuk is het verslag van een eerste casestudy beschikbaar die is uitgevoerd op een Utrechtse vo-school. Aandacht is uitgegaan naar vijf leerlingen waarbij het oorspronkelijke advies is heroverwogen en bijgesteld. We hebben de ouders van deze leerlingen benaderd met het verzoek om deel te nemen aan het onderzoek middels een bericht via de vo-school. Ouders hebben de gelegenheid gekregen om deelname aan dit onderzoek te weigeren en drie ouders hebben hiervan gebruik gemaakt. Vervolgens hebben we bij vijf ouders een telefonisch interview afgenomen en gevraagd naar de totstandkoming van het schooladvies, plaatsing leerjaar 1 van het voortgezet onderwijs en hoe het eerste leerjaar is verlopen. Daarbij hebben we toestemming gevraagd om met hun zoon of dochter, het ondersteuningsteam van de voschool en de interne begeleider en/of leerkracht van de po-school in gesprek te gaan. Allen hebben toestemming gegeven. Hieronder zullen de eerste bevindingen van de gesprekken met ouders, leerlingen 8 Voor het jaar zijn er 78 leerlingen meegenomen in de analyses voor de wijk Binnenstad. Bij andere wijken is dit tussen de 103 en 512 leerlingen per wijk.

19 17 en het ondersteuningsteam van de vo-school worden besproken. In het vervolg van deze casestudy zullen we ook de po-scholen waar de leerlingen op school hebben gezeten benaderen. Perspectief van ouders Vier moeders en één vader met verschillende opleidingsniveaus uit de wijken Overvecht, Parkwijk en Hoograven en de Meern vertellen over hun ervaringen met de totstandkoming van het schooladvies van hun zoons en dochters. Het gaat in alle gevallen om ouders van leerlingen waarvan het schooladvies is bijgesteld: zij hadden een vmbo-kader of vmbo-basis/kader advies en scoorden op hun (cito)eindtoets vmbo-tl niveau, waarna de basisschool het schooladvies van deze leerlingen heeft heroverwegen en aangepast. Op dit moment (mei 2017) zitten zij in de eerste klas van het voortgezet onderwijs op vmbo-tl niveau. Vier van hen zijn over naar de tweede klas. Eén leerling gaat verder op het vmbo-kl. Totstandkoming schooladvies Drie ouders vertellen dat zij een eerste gesprek over het voorlopige schooladvies met de leerkracht van groep 7 hebben gehad. Eén ouder noemt een adviesgesprek dat al in groep 6 plaatsvond, terwijl het voor een andere ouder begint bij groep 8. Als oorzaak voor het lagere schooladvies (dan verwacht) noemen ouders externe factoren; een achteruitgang in cijfers vanwege veranderingen van leerkrachten, geen aansluiting met de leerkracht en een drukke klas. Eén ouder beschrijft dat de leerling in het begin leerproblemen had op school en het daarna beter ging. Een andere ouder noemt dat de leerling niet goed in zijn vel zat op school. In groep 8 waren bij twee gesprekken rondom bijstelling de intern begeleider en de leerkracht betrokken, bij één gesprek de leerkrachten plus directeur en bij de andere twee gesprekken alleen de leerkracht. Eén van de ouders had voorafgaand aan dat gesprek al contact opgenomen met de vo-school van voorkeur. Deze ouder geeft wel aan dat de basisschool een goed woordje voor de leerling moest doen om de toelating goed te keuren. Een andere ouder is zelf naar de vo-school toegestapt met de rapporten van haar kind, de vo-school heeft hierna de basisschool gebeld voor toelating. De andere ouders moesten na het bijgestelde advies nog een andere vo-school gaan zoeken, die plek had voor de leerling. Mening ouders Alle vijf deze ouders zijn erg betrokken bij de schooladviezen van hun kinderen. Eén ouder realiseert zich dat het kind met een hoger schooladvies het risico loopt om af te stromen, maar: Iets omhoog klimmen is altijd moeizamer, iets van boven naar beneden gaan is makkelijk. Zij noemen het beeld van de leerkracht over de leerling als meest belangrijk, naast de citoresultaten. Ik vind het advies van de leerkracht persoonlijk op dat moment belangrijker dan de resultaten die behaald worden. De leerkracht ziet ook wat een kind wel of niet kan. Als het er op sommige momenten niet uitkomt, dan kan zij ook aangeven dat zij daar ook niets van snapt. Zij zou haar eigen verhaal ook moeten kunnen doen. Daarnaast vinden zij het ook belangrijk dat leerkrachten naar de omstandigheden op school kijken (een jaar met mindere resultaten kan). Ze moeten niet alleen naar de papieren kijken, vind ik, maar ook naar een kind. Een cito is echt een momentopname. Eén ouder vindt dat het beeld van de ouder zwaarder zou moeten wegen: De juffrouw heeft een overzicht van 30 of 40 leerlingen. Zij heeft wel een goed beeld over gedrag op school en samenwerking en dergelijke. Dat laat ik aan hun over. Maar qua capaciteit, wat iemand zelfstandig kan, vind ik dat de ouder dat wel goed kan weten. Tenminste, als de ouder goed betrokken is.