Waterschappen: krachtige spelers in gebiedsontwikkeling

Transcriptie

1 Waterschappen: krachtige spelers in gebiedsontwikkeling

2 Stap in de wereld van ruimtelijke ordening Waterschap: een krachtige speler in gebiedsontwikkeling Voor een duurzame toekomst van de Nederlandse delta kunnen ruimte en water niet zonder elkaar. Water vraagt ruimte, en ruimtelijke kwaliteit kan in Nederland niet zonder water. In het rijksbeleid wordt hier ook nadrukkelijk van uitgegaan. Niemand bestrijdt de noodzaak van een goede koppeling tussen water en ruimte. De vraag is echter of bij gebiedsontwikkeling voldoende ruimte voor water wordt gemaakt. De waterschappen hebben veel kennis te bieden die voor het realiseren van integrale gebiedsontwikkeling en ruimtelijke kwaliteit moet worden ingezet. Dit vereist dat de waterschappen zich pro-actief opstellen richting ruimtelijke ordening, met inspirerende ideeën komen en zich nieuwe vaardigheden eigen maken. Dat de waterschappen bij gebiedsprocessen op het juiste moment met de juiste mensen aan tafel zitten die weten hoe je water vertaalt naar ruimtelijke kwaliteit. Dit manifest wil waterschappen daartoe verder aansporen. Waterschappen staan voor een functionele taak, maar zijn zich bewust dat die taak alleen vanuit een brede kijk kan worden uitgevoerd. Voor het efficiënt realiseren van hun doelen is vroegtijdige afstemming nodig met de ruimtelijke ordening. Er is nog wel koudwatervrees, onvoldoende deskundigheid over ruimtelijke planprocessen, een te starre, op waterschapsnormen gerichte houding en intern wordt er niet altijd voldoende ruimte geboden om nieuwe allianties aan te gaan. Hierdoor wordt het realiseren van de wateropgave moeilijker, wordt er inefficiënt gewerkt en missen de waterschappen kansen om de ruimtelijke kwaliteit van onze steden en landschappen te verbeteren. Daarom moeten waterschappen er voor zorgen dat ze vroegtijdig in het ruimtelijk ordeningsproces een stevige rol spelen in gebiedsontwikkelingen zonder op de stoel te gaan zitten van de gemeenten en provincies. Gebiedsontwikkeling vindt plaats binnen de kaders van het ruimtelijk beleid, provincies hebben een integraal afwegende wettelijke taak in dat beleid. De waterschappen kunnen en moeten vanuit hun eigen verantwoordelijkheid voor water maximaal participeren in gebiedsontwikkeling. De waterschappen willen dit nog actiever en effectiever oppakken. De nieuwe Wet Ruimtelijke Ordening biedt de waterschappen ruime mogelijkheden om bij de uitvoering van structuurvisies mede de ruimtelijke kwaliteit te versterken (Theo Rietkerk) Om dit te stimuleren, heeft de Unie van Waterschappen eind 2008 de ad hoc Commissie Water en Ruimte ingesteld. Deze commissie wil bereiken dat we ons als volwaardige partners gaan opstellen in gebiedsontwikkelingen. Met dit manifest wil de commissie die uitdaging helder beschrijven en de waterschappen aansporen om actiever in de ruimtelijke ordening te stappen. En daarbij anders te gaan werken: pro-actief, flexibel, weten waar ruimtelijke processen over gaan en creatief. Met een actieprogramma willen we de gewenste versnelling en verbreding realiseren. Dit manifest omvat aanbevelingen van de commissie die opgepakt worden door de Unie van Waterschappen die bij de uitwerking een leidende rol zal spelen. De waterschappen zelf doen actief mee aan de uitwerking, waarbij van netwerkpartners evenwel een actieve opstelling wordt verwacht. Waterschappen staan bij gebiedsontwikkeling nog te veel aan de kant, terwijl water vaak een rol van betekenis speelt en er grote behoefte is aan adequate waterkennis (Peter van Rooy) Taak van het waterschap De taak van het waterschap is het inrichten en beheren van een duurzaam en klimaatbestendig watersysteem. Dit vraagt om ruimte voor water voor bijvoorbeeld waterberging, het terugbrengen van de natuurlijke loop van beken en de herinrichting van het stedelijk watersysteem. Om veilig en prettig in ons land te kunnen verblijven, voldoet de sectorale benadering niet meer. We moeten en kunnen waterdoelen effectiever en efficiënter bereiken door vroegtijdig aan te haken in het proces van de ruimtelijke ordening. Zo kunnen de waterschappen veranderingen in het ruimtegebruik beïnvloeden in de richting van een duurzaam en klimaatbestendig watersysteem waarbij ook nog eens geld bespaard wordt. We doen Nederland tekort als er niet goed tussen water en ruimtelijke ordening wordt samengewerkt (Lenie Dwarshuis)

3 Commissie Water en Ruimte Praktijk Tot zover de theorie. In de praktijk zijn er nog te weinig waterschappen die alert en met nieuwe vaardigheden het ruimtelijke ordeningsproces instappen. Dus waterschappen die beseffen dat ze hun kerntaken effectiever kunnen uitvoeren via de ruimtelijke ordening. Anders gezegd: de ruimtelijke ordening benutten om de waterdoelen te bereiken. Op het waterdomein spelen de waterschappen hun rol goed; het gaat er nu om dat zij met behoud daarvan ook in het ruimtelijke ordeningsproces hun rol oppakken. Daartoe moeten waterschappen bij hun partners het vertrouwen verwerven dat de waterschappen creatief meedenken met oog voor meerdere belangen en ook bereid zijn om meerwaarde te creëren voor andere gebiedsfuncties dan water. De vraag is niet of dit moet gebeuren, maar hoe deze omslag het best bereikt kan worden. Gooi de watertoets niet weg, zorg wel voor meer actie aan de voorkant van een RO-proces. Trek daarbij als overheden gezamenlijk op (Ina Adema) Voorbeeld 1: Integraal gebiedsproces Baakse Beek-Veengoot Sinds 2007 werkt Waterschap Rijn en IJssel samen met de provincie aan herstel van de sponswerking van de Baakse Beek, aan klimaatmaatregelen voor waterbeheer, het optimaliseren van de landbouw, de aanpak van verdroging en het realiseren van een ecologische verbindingszone. Momenteel heeft het waterschap de rol van trekker/ regisseur van dit integrale gebiedsproces (dus inclusief behartiging van belangen van natuur, cultuurhistorie, recreatie en landbouw). Het waterschap voert dit project uit, in opdracht van de provincie Gelderland, samen met gemeenten, met organisaties uit de landbouw en toerisme en met landgoedeigenaren en particulieren. Per watermaatregel zijn afspraken gemaakt over kostenverdeling, deels al vastgelegd in overeenkomsten. Cultuuromslag Verbeter de wereld, begin bij jezelf. De waterschappen hebben hun eerste stap tot integratie met de ruimtelijke ordening wel gezet, maar dit moet versneld en verbreed worden. De waterschappen moeten een vanzelfsprekende partner worden in gebiedsontwikkeling. Dit bereik je door allianties aan te gaan. Er zijn kansen genoeg, want er zijn immers gezamenlijke belangen als het gaat om leefomgeving, klimaatadaptatie en ruimtelijke kwaliteit. We moeten af van de oude kreet: Water, dat is iets voor het waterschap. Het vraagt wel om een cultuuromslag. De waterschappen kunnen niet langer de waterhuishoudkundige randvoorwaarden over de schutting gooien en overgaan tot de orde van de dag. Waterschappers moeten ook niet blijven steken in technische taal en randvoorwaarden, maar zich juist afvragen hoe water belangrijk kan zijn voor anderen. Ga dus aan vitale netwerken bouwen. Help gemeenten om wateraspecten goed te kunnen interpreteren. Wees ook bereid om in een meerjarig proces te stappen waarvan je op voorhand niet precies weet waar het toe leidt. Accepteer dan dat het rekenwerk in het begin onzekerheden heeft en gaande het proces aan nauwkeurigheid wint. En wees bewust van de rol die je op elk moment speelt: formeel, informeel, creatief en die van een betrouwbare partner. Leer bestuurlijk en ambtelijk te schakelen tussen overheden, draagvlak te verwerven en hanteer een flexibele instelling. Leer ook te denken in beeldende concepten en vertaal de waterschapsnormen naar een ander schaalniveau in het ruimtelijke planproces. Denk in meerdere belangen en zoek bij complexe gebiedsontwikkelingen naar het slim combineren of integreren van de verschillende belangen. Hierbij gebruik je de verschillende gebiedsurgenties als katalysator. Zodoende geef je ruimte aan flexibiliteit, alternatieve oplossingen en meervoudig ruimtegebruik. Om dit goed te kunnen doen, is een formeel en informeel bestuurlijk en ambtelijk netwerk nodig met gemeenten, provincies en projectontwikkelaars. En bouw ook goede relaties op met grondeigenaren, investeerders en burgerinitiatieven. Ook intern is een goede verstandhouding tussen bestuurders, management en medewerkers noodzakelijk. Bedenk: alleen lijk je sneller, maar samen kom je verder. Concluderend: waterschappen moeten hun gebiedskennis inzetten, vaker het initiatief nemen, visie en lef tonen en soms een tikkeltje eigenwijs zijn.

4 Door te schakelen met agenda s van gebiedspartners kunnen waterschappen in hun werk meerwaarde creëren voor andere gebiedsfuncties, draagvlak vergroten, cofinanciering vinden en de uitvoering versnellen (Stefan Kuks) Voorbeeld 2: In de Proeftuin Rijswijk-Zuid participeert Hoogheemraadschap van Delfland actief in het gezamenlijk maken van systeemkeuzes rond water, inclusief de waterketen en bodem. Het project moet inzicht opleveren in welke factoren succesvol zijn voor het vroegtijdig inbedden van de wateropgave in het ruimtelijk planvormingsproces. Het project is een kennisco-creatieproject waarbij (wetenschappelijke) kennis in en met de praktijk wordt ontwikkeld. Het project wordt uitgevoerd in samenwerking met de gemeente Rijswijk, Witteveen en Bos, Deltares, de Erasmus Universiteit Rotterdam en de faculteiten Bouwkunde (Praktijkleerstoel gebiedsontwikkeling), Civiele Techniek en Geowetenschappen van de TU Delft. Delfland draagt financieel bij in de vorm van cofinanciering. Waterschappen brengen hun kennis in Waterschappen staan bij deze omslag niet met lege handen. Zij hebben iets te brengen: kennis van het watersysteem, van de gebiedshistorie en over de mogelijke gevolgen van ruimtelijke plannen. En ook kennis over hoe je plannen en maatregelen daadwerkelijk uitgevoerd krijgt. Breng die kennis in bij de contacten met andere overheden, belangenorganisaties en burgers. De omgeving van het waterschap wil die betrokkenheid ook. Dit is dé kans om het waterschap te presenteren als een interessante en volwaardige partner voor gebiedsontwikkeling. Speel daar actief, deskundig en creatief op in. Denk van buiten naar binnen. Bedenk wat water kan bijdragen aan de doelen van anderen (Peter Glas) Vaardigheden Deze omslag doet een beroep op ambtelijke en bestuurlijke vaardigheden. De moderne waterschapper is initiatiefrijk, flexibel en op samenwerking gericht. Hij of zij kan goed netwerken en onderhandelen, heeft een ruimtelijke toekomstvisie en gevoel voor ruimtelijke kwaliteit. Hij of zij weet waar andere sectoren ruimtelijk mee worstelen en denkt na over mogelijke oplossingen waar meerdere sectoren wat aan hebben. Ook kan die persoon goed schakelen: tussen diverse niveaus binnen zijn organisatie, tussen lokale en regionale schaalniveaus en met uiteenlopende groepen en organisaties. Medewerkers moeten de ruimte krijgen en aangespoord worden om tijdig en deskundig in het proces van de ruimtelijke ordening te stappen. Hier ligt een taak van het bestuur en management. Van hen mag verwacht worden dat zij zorgen voor een bestuurlijk en ambtelijk apparaat dat in staat is deze ambitie (een krachtige speler in gebiedsontwikkelingen) waar te maken. Daar moet in geïnvesteerd worden. Bijvoorbeeld door serieus te kijken naar training en opleiding voor de hierboven beschreven vaardigheden. Maar bestuurders moeten ook aan de bak. Zij moeten niet alleen op doelen sturen, maar ook op het proces. Van hen mag verwacht worden dat ze een effectief netwerk ontwikkelen en onderhouden, naar win-win-situaties streven en co-financiering bij voorbaat zeker niet uitsluiten. De opbrengsten daarvan kunnen veel groter zijn dan de investering zelf. Om het waterbelang bij RO-plannen te regelen, zijn generalisten nodig die kunnen schakelen tussen abstractieniveaus (Patrick Poelmann) Kennis inbrengen

5 Actieplan Genoeg gepraat. Integratie tussen water en ruimtelijke ordening slaagt pas wanneer we het gaan doen. Maar hoe? Daartoe roept de Commissie Water en Ruimte op tot een actieplan gericht op het ontwikkelen en delen van kennis, competenties en vaardigheden. Maar we gaan niet opnieuw het wiel uitvinden. De waterschappen vertrekken niet vanaf nul en staan niet met lege handen. Wij roepen de Unie van Waterschappen op om aan de hand van vier pijlers tot actie over te gaan: 1) De praktijk in de regio, 2) Opleiding, 3) Wetenschap en praktijk en 4) Communicatie. 1. De praktijk in de regio. Het doel is de netwerken in de regio s te versterken, ervaringen te delen en concrete lokale en regionale bestuurlijke akkoorden te sluiten. Sluit hierbij aan op ontwikkelingen als gebiedsateliers DLG, gebiedsgerichte deelprogramma s van het Deltaprogramma, klimaatakkoorden en lokale klimaatinitiatieven, ILG mid-term review, implementatie NWP (verbreding Watertoets), digitale ruimtelijke plannen en de gebiedsagenda s MIRT. 2. Opleiding. Neem initiatief tot nieuwe opleidingsactiviteiten voor de huidige en toekomstige medewerkers en voor studenten van met name ook het HBO-onderwijs. Stimuleer de waterschappen om samen met hun gebiedspartners ruimschoots gebruik te maken van maatwerkcursussen van instellingen als het NIROV en Wateropleidingen. Ontwikkel samen met de HBO-raad, Dutch Delta Academy en andere hogescholen aanvullende onderwijscurricula met een toegesneden water-ruimte-module voor het reguliere onderwijs. En zorg voor voldoende stageplaatsen bij de waterschappen. 3. Verbinden wetenschap met praktijk. Zorg dat de wetenschappelijke bevindingen en theorie de weg naar de praktijk vinden. Dit kan bijvoorbeeld in samenwerking met lopende of toekomstige FES-programma s op het gebied van water, ruimte en klimaat, in diverse communities of practise, de leertafel Water Governance vanuit het programma Leven met Water, en met het onderzoekprogramma Kennis voor Klimaat. Wetenschappelijke kennis wordt gekoppeld aan praktijkvoorbeelden in de publicaties en activiteiten van Nederland Boven Water III. Het nog op te richten International Water Governance Centre maakt wetenschappelijke kennis toegankelijk voor een grote groep professionals. 4. Communicatie. Zorg voor goede communicatie. Communicatie is essentieel om van de waterschappen een krachtige speler in gebiedsontwikkeling te maken. Via internet, vakbladen, debatten, symposia en congressen benoemen de waterschappen regionale successen, zijn agendastellend en roeren zich in het maatschappelijk debat. Samenwerking met VNG, IPO, NIROV, STOWA, RIONED en CURNET is vanzelfsprekend. Waterschappen publiceren in vakbladen zoals S&RO en spreken op congressen buiten de waterwereld. Het actieplan moet nog worden uitgewerkt en nader afgestemd met partijen die hierin worden genoemd. Dit gebeurt onder meer binnen het Activiteitenprogramma praktijk van Gebiedsontwikkeling samen met CURNET/Hoogwaardig Ruimtegebruik en het NIROV. Er zijn al praktijkervaringen en onderzoekresultaten die toegepast kunnen worden bij gebiedsontwikkeling. Partners en koepelorganisaties worden opgeroepen het programma te ondersteunen en concreet te maken. De Unie van Waterschappen wordt gevraagd zorg te dragen voor centrale sturing en regie bij de uitwerking en uitvoering.

6 Opleidingstrajecten De Commissie Water en Ruimte, bestaande uit de volgende personen, wil met deze uitgave de waterschappen verder stimuleren om aandacht voor ruimtelijke ordening meer in hun werk te integreren. Samenstelling commissie: Patrick Poelmann, voorzitter, Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Peter Glas, Waterschap De Dommel, voorzitter Unie van Waterschappen Lambert Verheijen, Waterschap Aa en Maas Renske Peters, Ministerie van Verkeer en Waterstaat Theo Rietkerk, provincie Overijssel Ina Adema, gemeente Veghel Lenie Dwarshuis-Van de Beek, NIROV Henk van Alderwegen, Waterschap Peel en Maasvallei Stefan Kuks, Waterschap Regge en Dinkel, Universiteit Twente Geert Teisman, Erasmus Universiteit Rotterdam Hans Oosters, Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard Jos Wienen, gemeente Katwijk Chris Kuijpers, Ministerie van VROM Florrie de Pater, Klimaat voor Ruimte/Kennis voor Klimaat Jan Boeve, Bouwend Nederland Diana de Jong, Bouwfonds Ontwikkeling BV Hans Vissers, Deltares Agnes Franzen, TU Delft Colofon Dit is een uitgave van de Commissie Water en Ruimte, ingesteld door de Unie van Waterschappen Productie, tekst en foto s: Jaap van Peperstraten (Ellemmi Tekstprodukties) Cartoons: Loet van Moll Vormgeving: Paul Golembiewski (Studio Linksboven) Druk: Opmeer drukkerij Maart 2010