LIEVER WERKEN. pro vso overige vo. cluster 1 & 2 cluster 3 cluster 4 pro 3% 4% 21% 44% 31% 93% - 1 -

Transcriptie

1 LIEVER WERKEN Veel jongeren uit het praktijkonderwijs en het voortgezet speciaal onderwijs zijn prima in staat om eenvoudige werkzaamheden te verrichten in een reguliere werkomgeving. Werkgevers hebben deze jonge krachten ook hard nodig. Toch zijn veel van deze jongeren niet aan het werk. Opvallend daarbij is dat een groot deel van hen ervoor kiest om een mbo- opleiding te volgen. De jongeren over wie we het hier hebben volgen hun voortgezet onderwijs (vo) op een school voor praktijkonderwijs (pro) of een school voor voortgezet speciaal onderwijs (vso). In 2010/2011 betrof het ruim leerlingen. Dit is 7 procent van het totaal aantal leerlingen binnen het vo (figuur 1) [1]. Van deze groep volgt het merendeel onderwijs op het pro dan wel vso cluster 4 (figuur 2) [2]. pro vso overige vo 3% 4% cluster 1 & 2 cluster 3 cluster 4 pro 4% 44% 21% 93% 31% Figuur 1: Aandeel pro/vso leerlingen op totaal vo Figuur 2: Verdeling aantal leerlingen pro en vso clusters Werken naar vermogen Alvorens te roepen wat voor deze jongeren het beste is direct aan het werk of naar het mbo, moeten we vaststellen wat onze ambitie is als het gaat om de arbeidsparticipatie van deze jongeren. De boodschap van de regering is heel duidelijk: Iedereen wordt geacht te werken naar vermogen. Maar wat ligt in hun vermogen? Zij zelf en hun ouders denken daar regelmatig anders over dan de school, waarbij er volgens scholen vaak sprake is van een niet- realistisch zelfbeeld [3]. De praktijk wijst uit dat het merendeel van de jongeren afkomstig uit het pro en vso in staat is om in een reguliere werkomgeving te werken [4-7]. Het betreft dan eenvoudige beroepen zoals vakkenvuller, magazijnmedewerker of assistent- monteur. Wel hebben ze hierbij dan vaak extra begeleiding nodig. Ook geldt voor een deel van deze jongeren dat ze niet voor 100 procent aan de productiviteitsnormen kunnen voldoen, bijvoorbeeld omdat hun tempo lager ligt. Een aanvullende uitkering kan dan nodig zijn. Genoeg werk Niet alleen zijn de betreffende jongeren veelal prima in staat om in een regulier bedrijf te functioneren, ook is en blijft er voldoende werk voor ze. Ondanks technologische ontwikkelingen en de concurrentie van lagelonenlanden blijft een groot deel (30%) van alle banen bestaan uit laaggeschoold werk [8,9]. En toch is een behoorlijk deel van deze jongeren niet aan het werk. Omdat ze geen werk vinden maar ook omdat ze niet in staat zijn om aan het werk te blijven [10]. Een groot aantal van deze jongeren doet in een later stadium alsnog een beroep op een uitkering [11]. Voor de werkloosheid onder deze jonge mensen zijn verschillende verklaringen aan te dragen. Ik geloof dat een belangrijke factor gelegen is in het feit dat een groot en groeiend deel van deze jongeren besluit om eerst een mbo- opleiding te volgen. Kijken we bijvoorbeeld naar het pro, dan zien we dat in een stad als Rotterdam inmiddels vier op de tien leerlingen doorstromen naar het mbo [12]

2 Diplomadruk Een wezenlijk deel van de leerlingen uit het pro en cluster 4 kiest er dus voor om een mbo- opleiding te volgen. Meerdere factoren spelen hierbij een rol. Te beginnen bij de jongeren zelf: zij doen dit om erbij te horen. Veel van deze jongeren in het bijzonder allochtone jongeren schamen zich voor hun pro of vso achtergrond. Daarbij leidt praktijkonderwijs niet op tot een diploma terwijl het hebben van een diploma door henzelf en hun omgeving als heel belangrijk beschouwd wordt. Een diploma brengt hen de erkenning waar zij zo behoefte aan hebben. Tevens leeft de overtuiging dat het behalen van een diploma de grootste kans biedt op maximale arbeidsparticipatie en op wensberoepen zoals in de kinderopvang en autotechniek [3]. Onze maatschappij kenmerkt zich door een heilig geloof in het behalen van een diploma, de overheid voorop. Op basis van de veronderstelling dat werkgevers een steeds hoger opleidingsniveau vragen, heeft de overheid de afgelopen jaren stevig ingezet op het verhogen van het opleidingsniveau van jongeren middels onder andere de invoering van de kwalificatieplicht [13]. Sindsdien zijn er tal van beleidsinitiatieven genomen om zoveel mogelijk jongeren naar minimaal een startkwalificatie toe te leiden. Het feit dat jongeren die een mbo- opleiding volgen een beroep op studiefinanciering doen en niet op het gemeentelijke budget, is voor gemeenten een extra, maar oneigenlijk argument om deze jongeren naar school (terug) te leiden [10]. Ter argumentatie wijst men erop dat de werkloosheid onder jongeren zonder startkwalificatie tweemaal zo hoog is als onder hun leeftijdsgenoten die wel over een startkwalificatie beschikken (15 respectievelijk 7%). Het is echter belangrijk te vermelden dat dit jongeren in het algemeen betreft en niet specifiek de groep afkomstig uit het pro en vso. Cijfers over de werkloosheid onder deze groepen jongeren ontbreken. Niet zaligmakend Dat jongeren met een startkwalificatie over het algemeen meer kans op werk hebben dan jongeren zonder startkwalificatie, maakt niet dat de groeiende stroom pro en vso leerlingen naar het mbo zonder meer toe te juichen is. Voor het werk dat in het vermogen van deze jongeren ligt is een diploma op mbo niveau 1 of 2 vaak niet vereist en bovendien voor werkgevers ook zeker niet altijd zaligmakend. Een week stage vertelt de werkgever veel meer over de mogelijkheden en beperkingen van deze jonge mensen [10]. Nog belangrijker is de vraag hoe het de jongeren uit het pro en vso die een mbo- opleiding op het Regionaal Opleidingen Centrum (ROC) volgen vergaat. Gemiddeld valt namelijk een op de drie uit, vaak omdat het niveau te hoog gegrepen is [6,14]. Daarnaast is de stap van het veilige, kleinschalige vso/pro met veel begeleiding naar de grootschalige ROC s waar allerlei problemen spelen als criminaliteit, drugsgebruik en geweld voor deze kwetsbare jongeren (te) groot [10]. Als de jongeren hun opleiding wel goed weten af te ronden, slaagt een aanzienlijk deel er nog altijd niet in om werk te vinden, ook omdat de jongeren bij hun zoektocht naar werk niet of beperkt begeleid worden door de ROC s. Vinden ze wel werk, dan is dat vaak kortstondig. Uiteindelijk belanden ze thuis op de bank en zijn ze niet meer in beeld bij hulpverleners [11]. Sommigen hebben dan ook nog eens een studieschuld opgebouwd. Samenvattend: Veel leerlingen uit het pro en vso cluster 4 willen graag een mbo- diploma halen (attitude) en worden daartoe door hun omgeving gestimuleerd (sociale norm). Aangezien veel van deze jongeren zichzelf ook in staat achten om een mbo- diploma te behalen (geloof in eigen kunnen), melden zij zich in groten getale aan voor een mbo- opleiding (intentie). Mbo niveau 1 kent een drempelloze instroom; de meesten worden dan ook toegelaten. Voor een deel van de jongeren blijkt de stap van het vso of pro naar het mbo te groot (barrières). Een deel van hen belandt werkloos thuis. De gevolgen zijn veelomvattend. (resultaat). In het volgende model heb ik de verschillende factoren schematisch weergegeven (figuur 3) [15]

3 Willen (attitude) Cognitieve overtuigingen: mbo-diploma = meer kans op werk diploma is belangrijk voor werkgevers mbo-diploma = vereist voor wensberoep Kwalificatie behalen = verplicht voor uitkering Barrières (resulterend in uitval) Niveau te hoog gegrepen Grootschaligheid Onvoldoende begeleiding/ ondersteuning Criminaliteit, drugs, geweld, etc. Affectieve reacties Met een mbo-diploma tel ik mee Dan leer ik ook een vak Sociale norm Een diploma halen = de norm mbo-diploma = meer kans op werk Werkgevers vragen hoger opleidingsniveau Kwalificatieplicht (ook i.k.v. uitkering) Intentie om mbo-opleiding te volgen Mbo-opleiding volgen Mbo-diploma behalen Geloof in eigen kunnen Niet-realistisch zelfbeeld Barrières Mbo1 is drempelloos, dit geldt niet voor mbo2 en hoger. Figuur 3 Verklaringsmodel Paradigmawissel Het reële risico van uitval met alle consequenties van dien roept de vraag op of we deze jongeren te allen tijde moeten stimuleren om door te leren op het mbo. Hebben zij niet veel meer aan een goede begeleiding naar werk eventueel gecombineerd met een ook voor de werkgever waardevolle opleiding? Verschillende pro- scholen kiezen dan ook onomwonden voor arbeidstoeleiding [3]. Bovendien zijn er een aantal alternatieven voor het mbo ontwikkeld. Zo biedt het project Boris helpt je aan een baan vso- leerlingen een leer- en werktraject op maat, waarbij de jongeren alleen voor die taken waartoe ze in staat zijn gekwalificeerd worden. Ook voor de Werkschool is een taak weggelegd om de combinatie van werken en leren te stimuleren en mogelijk te maken. Daarnaast kiest een deel van de pro- scholen er voor om in samenwerking met het ROC de leerlingen een arbeidsmarkt gekwalificeerde assistent (aka)- opleiding (inclusief diploma) op de pro- school aan te bieden, zodat de leerlingen minder de neiging hebben om door te willen stromen naar het mbo en langer en intensiever begeleid kunnen worden op het meer veilige pro. Tevens biedt dit de ROC s de gelegenheid te bepalen voor welke leerlingen het zinvol is om ze door te laten stromen naar niveau 2 [10]. Werkgevers? Naar de visie van werkgevers in dezen is helaas nog onvoldoende onderzoek gedaan. Wel is duidelijk dat werkgevers stages zeer belangrijk vinden bij het beoordelen van de geschiktheid van deze jongeren [10]. Conclusie Natuurlijk, als de jongere het in zich heeft om door te leren, moeten we dat zeker stimuleren. Daarbij moet de opleiding goed aansluiten op zijn of haar leerstijl en leervermogen. Wanneer een eventuele mbo- opleiding ter sprake komt, moet de mogelijke winst goed afgewogen worden tegen de risico s. De toetssteen moet zijn: welke weg biedt de grootste kans op duurzame arbeid? Helaas beschikken we - 3 -

4 niet over cijfers op basis waarvan we harde uitspraken kunnen doen. In dit artikel heb ik duidelijk willen maken dat we geneigd zijn te denken dat het antwoord op deze vraag te allen tijde het behalen van een diploma is. De praktijk leert ons dat het hoog tijd is dat we afscheid nemen van dat dogma. Bij veel van deze jongeren doen we er echt beter aan om hen direct naar werk toe te leiden. Nodig is dat we in plaats van aansturen op een startkwalificatie aansturen op werk. Want het gaat uiteindelijk om arbeidsparticipatie en het vinden van een identiteit daarin. Vervolgonderzoek Een handicap is dat we geen duidelijk beeld hebben van wat werkgevers werkelijk van deze jongeren verwachten. Zonder deugdelijke inventarisatie van wat het bedrijfsleven vraagt van deze jonge mensen en hen biedt, is het verdienstelijke werk van anderen (scholen, jongerenloketten, etc.) een slag in de lucht. Onderzoek kan dit manco verhelpen. Auteur Drs. Selle L. van der Woude is actief als zelfstandig onderzoeker en adviseur op het terrein van de arbeidsparticipatie van jongeren met een beperking. Centrale vraag: Hoe kunnen we zoveel mogelijk jongeren met een beperking aan het werk helpen en houden? Wat werkt? Selle heeft onder meer gewerkt in opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid, UWV, gemeenten en het Arbeidsdeskundig Kennis Centrum. Vragen en reacties zijn welkom op Noten 1. CBS (2012). 2. Cluster 1 = visuele beperking, Cluster 2 = auditieve beperking, Cluster 3 = verstandelijke beperking (IQ < 60), event. in combinatie met lichamelijke beperking, Cluster 4 = psychiatrische beperkingen, gedragsproblematiek. 3. Wesdorp, P., Woude, S.L. van der (2010), Werk, doorleren en/of Wajong? Een verkenning op acht scholen, tien maanden na de nieuwe Wajong, Zoetermeer: What Works. 4. Het merendeel van de vso cluster 3 leerlingen stroomt echter uit richting dagbesteding [6]. 5. Heijnens, D.M.S. (2011), De volgende trede, Rapportage uitstroommonitor praktijkonderwijs en tweede meting volgmodule cohort , Rotterdam: Actis Onderzoek. 6. Weijschede, S., Engelen, M.W.H. (2011), Arbeidstoeleiding en de Wajong: een estafette? Een onderzoek naar de visie en werkwijze van VSO- en PRO- scholen, Zoetermeer: Research voor Beleid. 7. Hagen, B., Overmars- Marx, T. (2009), De werktoekomst van VSO Cluster 4- leerlingen, Een studie naar de bijdrage van cluster 4- scholen aan de (werk)toekomst van hun leerlingen, Utrecht: Vilans. 8. Laaggeschoold werk betreft werk waarvoor geen startkwalificatie vereist is. Een startkwalificatie is een diploma op (minimaal) havo-, vwo- of mbo- 2 niveau. 9. Josten, E. (2010), Minder werk voor laagopgeleiden? Ontwikkelingen in baanbezit en baankwaliteit , Den Haag: SCP. 10. Woude, S.L. van der (2012), Jongeren met een beperking: van onderwijs naar arbeidsmarkt in Rijnmond/Drechtsteden, Praktijkvoorbeelden van hoe het (niet) lukt en wat ieders rol daarin kan zijn. UWV: Rotterdam. 11. Spies, H., Coenen, M. (2010), Kwetsbare jongeren tussen Wajong en Wij, Utrecht: Combo Emonomy

5 12. Heijnens, D.M.S. (2011), Uitstroom uit het praktijkonderwijs in de regio Rotterdam, Rotterdam: Actis Onderzoek. 13. De kwalificatieplicht houdt in dat jongeren zonder startkwalificatie tot hun achttiende onderwijs moeten volgen. Uitgezonderd hiervan zijn pro en vso (uitstroomprofiel arbeid). 14. MBO- Raad, MBO Sectorrapportage , Nijmegen: Kenniscentrum Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt. 15. Gebaseerd op het model van Fishbein & Aizen, de theory of planned behavior (1988)