Inhoudsopgave. Inleiding 4. Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10. Les 2. Denken Kunnen dieren denken?
|
|
- Ruben de Veen
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 >> Inhoudsopgave Inleiding 4 Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10 Les 2. Denken Kunnen dieren denken? 14 Les 3. Geluk Wat is het verschil tussen blij zijn en gelukkig zijn? 19 Les 4. Normaal Wanneer is iets eigenlijk normaal? 22 Les 5. Tijd Gaat de tijd altijd even snel? 26 Les 6. Stemmen Hebben kinderen betere ideeën voor de school dan volwassenen? 30 Les 7. Gedachten Kun je stoppen met denken? 35 Les 8. Kunst Is alles wat mooi is automatisch kunst? 39 Les 9. Eerlijk Wanneer is iets eerlijk of oneerlijk? 42 Les 10. Vriendschap Kun je vrienden zijn met je moeder? 47 Les 11. Geluk Als je heel veel speelgoed hebt, ben je dan gelukkig? 51 Les 12. Zeker weten Wat weet je zeker? 55 Inhoudsopgave >>
2 >> Inleiding Filosoferen in de klas: wat, waarom, en hoe? Om te filosoferen met kinderen is het niet nodig zelf filosoof te zijn. Met interesse voor de gedachten van kinderen, een open blik en een goede voorbereiding kun je al heel mooie filosofielessen neerzetten. De lessen in dit boek zijn speciaal geschreven voor leerkrachten in het basisonderwijs die graag willen filosoferen met hun groep, maar geen filosofische achtergrond hebben. De speerpunten bij het ontwerpen van de lessen waren de toegankelijkheid voor de leerkracht en de variatie in de lessen. Alle lessen zijn uitgeprobeerd in verschillende groepen en op basis van een evaluatie met leerkrachten en leerlingen waar nodig aangepast. Basisschoolleerkrachten die de lessen hebben uitgeprobeerd, beoordeelden ze als toegankelijk, vernieuwend en goed uitvoerbaar. Dit boek bevat twaalf lessen van dertig minuten. Elke les begint met een inleiding voor de leerkracht waarin wordt uitgelegd waarom het onderwerp filosofisch is en welke vragen er aan de orde kunnen komen. De lesdoelen zijn telkens duidelijk vermeld, evenals de lesopbouw en de voorbereidingen die eventueel nodig zijn. De lessen beginnen en eindigen altijd met een kort kringgesprek, en bestaan verder uit uiteenlopende activiteiten. De activiteiten zijn op een zodanige manier ontworpen dat leerlingen worden gestimuleerd verder na te denken of te praten over de filosofische vragen. Op deze manier zijn leerlingen op verschillende manieren met het filosofische thema van een les bezig, zodat het voor niemand gaat vervelen. Alle lesonderdelen worden telkens stap voor stap beschreven, inclusief de mogelijke wendingen die het gesprek kan nemen. Bij een aantal lessen zijn kopieerbare werkbladen opgenomen. In twaalf lessen worden uiteenlopende onderwerpen behandeld: van denken tot geluk, en van wat is eerlijk tot vriendschap. Iedere les sluit goed aan bij de belevingswereld van kinderen. De lessen raken een grote diversiteit van filosofische thema s: ethiek, politieke filosofie, taalfilosofie, filosofie van de geest, deugdethiek, esthetica en wetenschapsfilosofie. 4 << Inleiding
3 KUNNEN DIEREN DENKEN? Wat is filosofie? Filosofie betekent letterlijk houden van wijsheid. Het komt van het Oudgriekse woord Philosophia: philo betekent houden van, en sophia betekent wijsheid. We zoeken naar wijsheid door na te denken over vragen waar geen eenduidig antwoord op bestaat, zoals Kunnen dieren denken? Wat is het verschil tussen blijdschap en geluk? Wanneer is iets normaal? Door zulke vragen te stellen, te beschouwen en samen te bespreken komt een antwoord misschien iets dichterbij. Door te filosoferen met kinderen krijgen ze vooral inzicht in een onderwerp, begrijpen ze beter waarom een antwoord niet voorhanden ligt, leren ze zich verplaatsen in een ander en hun gedachten nauwkeurig te verwoorden. De onderwerpen die bij filosofie aan de orde komen zijn groot en alledaags, zoals kennis, waarheid, macht, geluk, liefde, vriendschap, eerlijkheid, intelligentie en schoonheid. De vragen bij die onderwerpen draaien altijd expliciet of impliciet om de vragen wat moeten we doen? of wat moeten we geloven? De onderzoeksmethode van filosofie is anders dan die van andere wetenschappen. Mogelijke antwoorden op filosofische vragen worden niet gevonden door een experiment uit te voeren of door het op te zoeken in de bibliotheek. Bij filosofie worden antwoorden gezocht door kritisch na te denken, door samen mogelijkheden te verkennen, door te luisteren naar anderen en door logisch te redeneren en argumenteren. Niet alle antwoorden zijn zomaar goed, een losse mening is weinig waard. Standpunten moeten worden onderbouwd met redelijke argumenten. De eerste les van de reeks gaat precies over de vraag: wat is filosofie? Dit is om zowel leerkracht als leerling kennis te laten maken met dit vak, dat net iets anders is dan andere basisschoolvakken. In deze eerste les leren kinderen onderscheid maken tussen filosofische vragen en kennisvragen (Moeten dieren dezelfde rechten hebben als mensen? versus Wie is de koning van Nederland?). Is het nog niet helemaal duidelijk wat filosofie precies is? Een leerling uit groep vier kan misschien helpen: Bij filosofie denk je heel hard over dingen na over wat iets nou precies is. En in groep acht verwoordden leerlingen het als volgt: Bij filosofie denken we na over dingen die nog een stapje verder zijn dan alles wat je voor je ziet. En: Bij filosofie leer je dat je het antwoord op een vraag bijna nooit zeker weet, en dat niet iedereen denkt zoals jij. Inleiding >> 5
4 KUNNEN DIEREN DENKEN? Waarom filosoferen met kinderen? In de filosofieles is het belangrijk dat leerlingen argumenten vormen, naar andermans ideeën luisteren en standpunten nuanceren. Er wordt een kritische blik verwacht, en het is dan ook geen toeval dat het kritisch denken zich door de filosofielessen sneller ontwikkelt. Ook heeft het filosoferen een positief effect op het creatief denken van kinderen, ze krijgen immers volledig de ruimte om zelf ideeën te vormen. Abstract denken, probleemoplossend denken en logisch redeneren zijn andere denkvaardigheden die zich in filosofielessen kunnen ontplooien. Zijn leerlingen uit de middenbouw niet veel te jong om dit te kunnen? Dit is een vaak gestelde vraag. Natuurlijk zijn leerlingen uit de middenbouw geen volleerde filosofen, net als een beginnend hockeyspeler niet in het nationaal elftal kan spelen. Kinderen gaan naar school om te leren. Kritisch en creatief kunnen nadenken zijn enorm belangrijke vaardigheden voor het verdere leven. En hoe eerder hun kritisch én creatief denken gestimuleerd worden, hoe vanzelfsprekender het voor hen wordt deze te gebruiken: jong geleerd is oud gedaan. Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat de bovengenoemde denkvaardigheden al op jonge leeftijd ontwikkeld kunnen worden. Uiteraard profiteren leerlingen ook bij andere vakken van de denkvaardigheden die zij in de filosofieles ontwikkelen. Abstract denken is belangrijk voor rekenen en argumenteren; het verwoorden van je gedachten is belangrijk voor taal en bewustwording van jezelf en de mensen om je heen is belangrijk voor vakken als geschiedenis, aardrijkskunde en levensbeschouwing. Ook is aangetoond dat filosofie in de klas een positief effect heeft op de sfeer in de klas en op school. Openheid, tolerantie en begrip voor elkaar zijn essentieel in de filosofieles. Hierdoor leren kinderen respectvol met elkaar om te gaan en onenigheid op een redelijke manier op te lossen. Een laatste belangrijke reden om te gaan filosoferen met je groep is dat het kan bijdragen aan burgerschapsvorming, sinds 2006 onderdeel van het basisschoolcurriculum. Eén van de kerndoelen van het primair onderwijs is om kinderen voor te bereiden op kritisch democratisch burgerschap. Filosofie is een ideaal vak om hier invulling aan te geven. Het bevordert immers precies de vaardigheden en houding die belangrijk zijn voor burgerschap, zoals kritisch nadenken over jezelf en je omgeving, het aangaan van de dialoog en je kunnen verplaatsen in andermans positie. Ook belangrijke democratische principes worden gewaarborgd en besproken in de filosofielessen. Gelijkheid, erkenning en tolerantie van verschil, diversiteit en vrijheid van meningsuiting komen in de lessen duidelijk naar voren. Kinderen kunnen op deze manier kennis maken met de werking van democratie, omdat ze ervaren hoe het is om de principes te volgen, ze leren het niet slechts uit een boekje. 6 << Inleiding
5 KUNNEN DIEREN DENKEN? Een filosofisch gesprek is een democratische praktijk op zichzelf, waarin verschillen worden geaccepteerd, waarin kinderen gemotiveerd worden om een gefundeerde mening te vormen, en waarin iedereen als gelijke behandeld wordt. Op deze manier heeft het filosoferen in de klas ook een belangrijke maatschappelijke functie. Inleiding >> 7
6 KUNNEN DIEREN DENKEN? Filosofie in groep 3, 4 en 5 Filosofielessen in de middenbouw zijn verkennend van aard. Iedere les is een introductie in het onderwerp. De kinderen maken kennis met het filosofische groepsgesprek en met filosofische vragen. Tijdens de eerste filosofielessen kunnen ze verbaasd zijn over het feit dat ook de juf of meester het antwoord niet weet. De nadruk van de filosofielessen in de middenbouw ligt op het zelf nadenken, het uitdrukken van gedachten en het luisteren naar anderen. Omdat het voor deze kinderen een kennismaking is met het filosoferen is het belangrijk de waarden die in de les gelden regelmatig te benoemen: het feit dat iemand een andere mening kan hebben, de waarde van het luisteren naar anderen en het belang van respectvol reageren. Het voeren van een discussie waarin constructief op elkaar wordt gereageerd, is een stap verder. Dit zal in de hogere groepen steeds meer plaatsvinden. Hoe geef je een filosofieles? Rol van de leerkracht Tijdens de filosofieles is de leerkracht niet degene die het antwoord heeft op vragen, zoals bij andere lessen meestal het geval is. De ideeën van kinderen staan in de filosofieles centraal, en de leerkracht neemt de rol aan van de vragende gespreksleider. De leerkracht: leidt een gesprek in; geeft leerlingen de beurt; helpt leerlingen hun gedachten te formuleren en structureren; stimuleert de leerlingen op elkaar te reageren; luistert kritisch naar de leerlingen en vraagt om uitleg of argumenten wanneer deze ontbreken; volgt het gesprek nauwgezet, om verbanden te kunnen leggen en om precies die opmerkingen er uit te lichten die een gesprek een interessante nieuwe wending kunnen geven; vat een gesprek samen; legt de verdiepende opdracht of activiteit uit. De leerkracht waarborgt ook een veilig klimaat in de groep, waarbij elke leerling zich vrij voelt om te praten. Dit kan expliciet worden besproken met de kinderen. 8 << Inleiding
7 KUNNEN DIEREN DENKEN? Vuistregels bij het filosoferen met groep 3, 4 en 5 1. Filosofie is voor kinderen van deze leeftijd helemaal nieuw. Verwacht niet dat er meteen diepgaande gesprekken over de filosofische vragen zullen ontstaan. Een filosofieles dient ervoor deze kinderen kennis te laten maken met het nadenken over onderwerpen, en ze te stimuleren met elkaar te praten en een mening te vormen. 2. Laat de kinderen aan het woord. Hun gedachten en argumenten vormen de basis van de les. Laat je eigen mening dus achterwege. Op deze manier geef je kinderen de volledige ruimte om hun eigen mening te vormen en laten ze zich niet leiden door verwachtingen of gewenste antwoorden. Dit betekent ook dat je meningen van kinderen op een gelijke manier beoordeelt. 3. Houd vaart in de les. Zo behoud je de aandacht en dwalen de kinderen niet af. Een klasgesprek duurt vijf, maximaal zeven minuten. 4. Vraag kinderen expliciet om goed naar elkaar te luisteren en op elkaar te reageren. Kinderen willen namelijk vaak hun eigen verhaal vertellen aan de meester of juf, terwijl het gesprek zich beter kan ontwikkelen als ze met elkaar in gesprek gaan. 5. Een goede voorbereiding op zoveel mogelijk wendingen van het groepsgesprek zorgt ervoor dat je in dit lesonderdeel scherper kunt reageren. 6. Reflecteer af en toe op het filosoferen, en vraag wat ze denken dat filosofie is, wat ze leren bij filosofie, wat ze er thuis over vertellen en waarom het goed is om gedachten met elkaar te delen. Zo weet je als leerkracht hoe kinderen een filosofieles ervaren en zullen de kinderen zich bewuster worden van het doel van filosofie. 7. Wanneer leerlingen niet goed naar elkaar luisteren, door elkaar heen praten, of elkaar niet serieus nemen is het belangrijk hierbij stil te staan. Een manier om dit te doen is om met de groep een paar regels op te stellen voor de filosofieles. Kinderen komen vaak zelf met regels als vinger opsteken en andere meningen accepteren. Er kan voor gekozen worden om tijdens de eerste filosofieles deze groepsregels op te stellen. Inleiding >> 9
8 >> Inhoudsopgave Inleiding 4 Les 1. Denken Kunnen dieren denken? 10 Les 2. Geluk Wat is het verschil tussen blij zijn en gelukkig zijn? 15 Les 3. Oneindigheid Hoeveel is oneindig + 1? 19 Les 4. Democratie Hebben kinderen betere ideeën voor de school dan volwassenen? 24 Les 5. Morele dilemma s Mag een arme man een brood stelen voor zijn kinderen? 30 Les 6. Gedachten Kun je stoppen met denken? 36 Les 7. Mens vs. Robot Kan een robot echt bang zijn? 39 Les 8. De ziel Waar zit de ziel? 44 Les 9. Kennis Wat weten we zeker? 49 Les 10. De dood Kunnen we ooit weten wat er na de dood is? 54 Les 11. Kunst Wanneer mag iets in een museum? 57 Les 12. Filosofie Wat is een filosofische vraag? 61 Inhoudsopgave >>
9 >> Inleiding Filosoferen in de klas: wat, waarom, en hoe? Om te filosoferen met je klas is het niet nodig om zelf filosoof te zijn. Met interesse voor de gedachten van je leerlingen, een open blik en een goede voorbereiding kun je al heel mooie filosofielessen neerzetten. De lessen in dit boek zijn speciaal geschreven voor leerkrachten in het basisonderwijs die graag willen filosoferen met hun groep, maar geen filosofische achtergrond hebben. De speerpunten bij het ontwerpen van de lessen waren de toegankelijkheid voor de leerkracht en de variatie in de lessen. Alle lessen zijn uitgeprobeerd in verschillende groepen en op basis van een evaluatie met leerkrachten en leerlingen waar nodig aangepast. Basisschoolleerkrachten die de lessen hebben uitgeprobeerd, beoordeelden ze als toegankelijk, vernieuwend en goed uitvoerbaar. Dit boek bevat twaalf lessen van vijfenveertig minuten. Elke les begint met een inleiding voor de leerkracht waarin wordt uitgelegd waarom het onderwerp filosofisch is en welke vragen aan de orde kunnen komen. De lesdoelen zijn telkens duidelijk vermeld, evenals de lesopbouw en de voorbereidingen die eventueel nodig zijn. De lessen beginnen en eindigen altijd met een kort groepsgesprek, en bestaan verder uit uiteenlopende werkvormen. De activiteiten zijn op een zodanige manier ontworpen dat leerlingen worden gestimuleerd verder na te denken of te praten over de filosofische vragen. Op deze manier zijn leerlingen op verschillende manieren met het filosofisch thema van een les bezig, zodat het voor niemand gaat vervelen. Alle lesonderdelen staan telkens stap voor stap beschreven, inclusief de mogelijke wendingen die het gesprek kan hebben. Bij een aantal lessen zijn kopieerbare werkbladen opgenomen. In twaalf lessen worden uiteenlopende onderwerpen behandeld: van oneindigheid tot geluk, en van denken tot morele dilemma s. Iedere les sluit goed aan bij de belevingswereld van de leerlingen en sommige lessen zijn zelfs ontworpen op aandringen van leerlingen zelf, zoals de lessen Oneindigheid, Mens versus Robot en De dood. De lessen raken zoveel mogelijk terreinen van de filosofie: ethiek, politieke filosofie, taalfilosofie, filosofie van de geest, deugdethiek, kunstmatige intelligentie, esthetica, wetenschapsfilosofie. 4 << Inleiding
10 KUNNEN ROBOTS BANG ZIJN? Wat is filosofie? Filosofie betekent letterlijk houden van wijsheid. Het komt van het Oudgriekse woord Philosophia: philo betekent houden van, en sophia betekent wijsheid. We zoeken naar wijsheid door na te denken over vragen waar geen eenduidig antwoord op bestaat, zoals Kunnen dieren denken? Wat is het verschil tussen blijdschap en geluk? Hebben we een geest die los van ons lichaam staat? Door zulke vragen te stellen, te beschouwen en samen te bespreken komt een antwoord misschien iets dichterbij. Door te filosoferen krijgen leerlingen vooral inzicht in een onderwerp, begrijpen ze beter waarom een antwoord niet voor handen ligt, leren ze zich te verdiepen in het standpunt van de ander en hun gedachten nauwkeurig te verwoorden. De onderwerpen die bij filosofie aan de orde komen zijn groot en alledaags, zoals kennis, waarheid, macht, geluk, liefde, vriendschap, eerlijkheid, intelligentie en schoonheid. De vragen bij die onderwerpen draaien altijd expliciet of impliciet om de vragen wat moeten we doen? of wat moeten we geloven?. De onderzoeksmethode van filosofie is anders dan die van andere wetenschappen. Mogelijke antwoorden op filosofische vragen worden niet gezocht door een experiment uit te voeren of door het op te zoeken in de bibliotheek. Bij filosofie worden antwoorden gevonden door kritisch na te denken, door samen mogelijkheden te verkennen, door te luisteren naar anderen en door logisch te redeneren en argumenteren. Niet alle antwoorden zijn zomaar goed, een losse mening is weinig waard. Standpunten moeten worden onderbouwd met redelijke argumenten. Aan het begin van de eerste les wordt stilgestaan bij de vraag: wat is filosofie? Dit is om zowel leerkracht als leerling kennis te laten maken met dit vak, dat net iets anders is dan andere basisschoolvakken. Leerlingen leren onderscheid maken tussen filosofische vragen en kennisvragen (Moeten dieren dezelfde rechten hebben als mensen? versus Wie is de koning van Nederland?). Is het nog niet helemaal duidelijk wat filosofie precies is? Misschien kunnen leerlingen uit de bovenbouw helpen, die helder verwoorden wat ze doen in een filosofieles: Filosoferen is nadenken over een vraag waarvan je het antwoord eigenlijk niet kan weten. Bij filosofie denken we na over dingen die nog een stapje verder zijn dan alles wat je voor je ziet. Meestal denk je alleen aan de kleine dingen, zoals ga ik de toets halen of wat ga ik vanavond eten. Maar als je aan het filosoferen bent, dan denk je aan grote dingen, zoals het heelal en de dood. Bij filosofie leer je dat je het antwoord op een vraag bijna nooit zeker weet, en dat niet iedereen denkt zoals jij. Inleiding >> 5
11 KUNNEN ROBOTS BANG ZIJN? Waarom filosoferen met leerlingen? In de filosofieles is het belangrijk dat leerlingen argumenten vormen, naar andermans ideeën luisteren en standpunten nuanceren. Er wordt een kritische blik verwacht, en het is dan ook geen toeval dat hun kritisch denkvermogen zich door de filosofielessen sneller ontwikkelt. Ook heeft het filosoferen een positief effect op het creatief denkvermogen van leerlingen. Ze krijgen immers volledig de ruimte om zelf ideeën te vormen. Zoals een leerling uit groep acht het verwoordde: Een stapje verder te denken dan alles wat je voor je ziet.. Abstract denken, probleemoplossend denken en logisch redeneren zijn andere denkvaardigheden die leerlingen in filosofielessen kunnen ontplooien. Uiteraard profiteren andere vakken van deze denkvaardigheden. Abstract denken is belangrijk voor rekenen, argumenteren en het verwoorden van je gedachten is belangrijk voor taal, en bewustwording van jezelf en mensen om je heen is belangrijk voor vakken als geschiedenis, aardrijkskunde en levensbeschouwing. Ook is aangetoond dat filosofie in de klas een positief effect heeft op de sfeer in de klas en op school. Openheid, tolerantie en begrip voor elkaar zijn essentieel in de filosofieles. Hierdoor leren leerlingen respectvol met elkaar om te gaan en onenigheid op een redelijke manier op te lossen. Een laatste belangrijke reden om te gaan filosoferen met de klas is dat het kan bijdragen aan burgerschapsvorming, sinds 2006 onderdeel van het basisschoolcurriculum. Eén van de kerndoelen van het primair onderwijs is om leerlingen voor te bereiden op kritisch democratisch burgerschap. Filosofie is een ideaal vak om hier invulling aan te geven. Het bevordert immers precies de vaardigheden en houding die belangrijk zijn voor burgerschap, zoals kritisch denken over jezelf en je omgeving, het aangaan van de dialoog en je kunnen verplaatsen in andermans positie. Ook belangrijke democratische principes worden gewaarborgd en besproken in de filosofielessen. Gelijkheid, erkenning en tolerantie van verschil, diversiteit en vrijheid van meningsuiting komen in de lessen duidelijk naar voren. De leerlingen kunnen op deze manier kennis maken met de werking van een democratie, omdat ze ervaren hoe het is om de principes te volgen, ze leren het niet slechts uit een boekje. Een filosofisch gesprek is een democratische praktijk op zichzelf, waarin verschillen worden geaccepteerd, waarin leerlingen gemotiveerd worden om een gefundeerde mening te vormen, en waarin iedereen als gelijke behandeld wordt. Op deze manier heeft het filosoferen in de klas ook een belangrijke maatschappelijke functie. 6 << Inleiding
12 KUNNEN ROBOTS BANG ZIJN? Filosofie in groep 6, 7 en 8 Veel leerlingen uit de bovenbouw denken veel na over zichzelf en de wereld om hen heen. Het is vaak niet de eerste keer dat ze nadenken over de onderwerpen die in de lessen aan de orde komen. Ze zijn meestal erg enthousiast omdat er goed wordt geluisterd naar hun ideeën. Ook vinden ze het leuk om de gedachten van medeleerlingen te horen en met elkaar in discussie te gaan. De leerlingen kunnen ook met eigen ideeën voor de filosofieles komen. Deze leeftijdsgroep is gefascineerd door het ongrijpbare, zoals oneindigheid, de dood en het heelal. Sommige lessen in dit boek zijn ontworpen naar aanleiding van de interesses van de leerlingen. Hoe geef je een filosofieles? Rol van de leerkracht Tijdens de filosofieles is de leerkracht niet degene die het antwoord heeft op vragen, zoals bij andere lessen meestal het geval is. De ideeën van leerlingen staan in de filosofieles centraal, en de leerkracht neemt de rol aan van de vragende gespreksleider. De leerkracht: leidt een gesprek in; geeft leerlingen de beurt; helpt leerlingen hun gedachten te formuleren en structureren; stimuleert de leerlingen op elkaar te reageren; luistert kritisch naar de leerlingen en vraagt om uitleg of argumenten wanneer deze ontbreken; volgt het gesprek nauwgezet, om verbanden te kunnen leggen, en om precies die opmerkingen uit te lichten die een gesprek een interessante nieuwe wending kunnen geven; vat een gesprek samen; legt de verdiepende opdracht/activiteit uit. De leerkracht waarborgt ook een veilig klimaat in de groep, waarbij elke leerling zich vrij voelt om te praten. Dit kan expliciet worden besproken met de leerlingen. Inleiding >> 7
13 KUNNEN ROBOTS BANG ZIJN? Vuistregels bij het filosoferen met groep 7 of 8 1. Laat de leerlingen aan het woord. Hun gedachten en argumenten vormen de basis van de les. Laat je eigen mening dus achterwege. Op deze manier geef je leerlingen de volledige ruimte om hun eigen mening te vormen en laten ze zich niet leiden door verwachtingen of gewenste antwoorden. Dit betekent ook dat je meningen van alle leerlingen op een gelijke manier beoordeelt. 2. Spring niet te snel van de ene naar de andere vraag. Leerlingen in groep acht willen graag hun mening uiten en die van anderen horen. Bovendien kan een gesprek zich alleen goed ontwikkelen als er langer bij een vraag wordt stilgestaan. 3. Leerlingen in de bovenbouw hebben soms hulp nodig bij het vinden van structuur in hun gedachten. Ze kunnen moeite hebben met het verwoorden van abstracte ideeën, en zijn geneigd deze duidelijk te maken door voorbeelden te noemen. Als leerkracht kun je de leerlingen helpen hun punt nauwkeurig te formuleren door sturende vragen te stellen.* 4. Volg de interesses van de groep. Sommige leerlingen uit de bovenbouw zijn al veel aan het filosoferen. Wanneer je ruimte geeft aan hun eigen vragen en onderwerpen wordt hun natuurlijke neiging tot filosoferen gestimuleerd, en zullen ze inzien dat denken buiten de kaders van gewone schoollessen waardevol is. Bovendien voelen leerlingen zich serieus genomen, als hun opmerking of vraag eruit gepikt wordt voor een les of gesprek. 5. Reflecteer af en toe op het filosoferen, en vraag wat ze denken dat filosofie is, wat ze hebben geleerd bij een les, en waarom het bij filosofie belangrijk is een mening te beargumenteren. Zo weet je als leerkracht hoe leerlingen een filosofieles ervaren, en worden ze meer bewust van het doel van filosofie. Neem ook regelmatig (bijvoorbeeld aan het einde van elke les) de tijd om te vragen of zij nog vragen of onderwerpen hebben die ze graag in de filosofieles zouden willen behandelen. 6. Wanneer leerlingen niet goed naar elkaar luisteren, door elkaar heen praten of elkaar niet serieus nemen is het belangrijk hierbij stil te staan. Een manier om dit te doen is om met de groep een paar regels op te stellen voor de filosofieles. Leerlingen komen zelf waarschijnlijk al met regels als vinger opsteken en respect voor andermans mening. Er kan ook voor gekozen worden om tijdens de eerste filosofieles regels voor het samen filosoferen op te stellen. 8 << Inleiding
14 KUNNEN ROBOTS BANG ZIJN? * Bij vuistregel 3: Er kan een dieper inzicht ontstaan wanneer de leerkracht doorvraagt na een enkele opmerking: Leerling: Nee, een robot kan niet echt bang zijn, zoals wij dat kunnen zijn. Leerkracht: Wat bedoel je precies met echt bang? Leerling: Dat ze dat ook van binnen voelen, die bangheid. Leerkracht: Kun je beschrijven wat je dan voelt, als je echt bang bent? Leerling: Dan wil ik weg, en dan word ik een beetje trillerig. Leerkracht: Kan een robot niet weg willen, of trillerig worden, als reactie op iets engs? Inleiding >> 9
Inhoudsopgave. Inleiding 4. Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10. Les 2. Denken Kunnen dieren denken?
>> Inhoudsopgave Inleiding 4 Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10 Les 2. Denken Kunnen dieren denken? 14 Les 3. Geluk Wat is het verschil tussen blij zijn en gelukkig zijn?
Nadere informatieInhoudsopgave. Inleiding 4. Les 1. Denken Kunnen dieren denken? 10. Les 2. Geluk Wat is het verschil tussen blij zijn en gelukkig zijn?
>> Inhoudsopgave Inleiding 4 Les 1. Denken Kunnen dieren denken? 10 Les 2. Geluk Wat is het verschil tussen blij zijn en gelukkig zijn? 15 Les 3. Oneindigheid Hoeveel is oneindig + 1? 19 Les 4. Democratie
Nadere informatieInhoudsopgave. Inleiding 4. Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10. Les 2. Denken Kunnen dieren denken?
>> Inhoudsopgave Inleiding 4 Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10 Les 2. Denken Kunnen dieren denken? 14 Les 3. Geluk Wat is het verschil tussen blij zijn en gelukkig zijn?
Nadere informatieThema in de kijker : Filosoferen met kinderen
Thema in de kijker : Filosoferen met kinderen Wat is filosoferen met kinderen? Samen op een gestructureerde wijze nadenken en praten over filosofische vragen. Zoeken naar antwoorden op vragen die kinderen
Nadere informatieWijsneuzen in de klas
Werkvorm 1 Wijsneuzen in de klas Algemene omschrijving In deze werkvorm staat het filosoferen met kinderen over levensbeschouwelijke onderwerpen aan de hand van het boek God Adonai Allah centraal. Het
Nadere informatieKinderboeken in de klas. Begeleidingsbrochure voor leerkrachten
Kinderboeken in de klas Begeleidingsbrochure voor leerkrachten 1 Wie is Oscar Brenifier? Oscar Brenifier is een Canadese filosoof en pedagoog. Al enkele jaren werkt hij met kinderen rond filosofie. Aan
Nadere informatieAnnette Koops: Een dialoog in de klas
Annette Koops: Een dialoog in de klas Als ondersteuning bij het houden van een dialoog vindt u hier een compilatie aan van Spreken is zilver, luisteren is goud : een handleiding voor het houden van een
Nadere informatieLesmethode filosoferen met groep acht
Lesmethode filosoferen met groep acht Heleen Booy Voorwoord Dit is bijlage 8 bij de scriptie Filosoferen op de basisschool de ontwikkeling van een lesmethode voor verschillende leeftijdsgroepen. Het bevat
Nadere informatieADHD en lessen sociale competentie
ADHD en lessen sociale competentie Geeft u lessen sociale competentie én heeft u een of meer kinderen met ADHD in de klas, dan kunt u hier lezen waar deze leerlingen tegen aan kunnen lopen en hoe u hier
Nadere informatieWat is? filosofie? Wat is. en kwaad. Hoofdstu
Wat is filosofie? Hoofdstuk 1 1 filosoferen: doordenken! 5 e vragen 6 2 gewone vragen en filosof isch 9 3 aanleidingen om te filosoferen 12? eren 4 waarom filosof 5 samen filosoferen 14 17 6 filosof ie
Nadere informatieVier je fouten! Is het leuk om fouten te maken? Filosoferen met kinderen in de maand van de filosofie 2019
Vier je fouten! Filosoferen met kinderen in de maand van de filosofie 2019 door Fabien van der Ham Alles is rond www.filosofiejuf.nl Is het leuk om fouten te maken? Ik stuntel, dus ik ben is het thema
Nadere informatiePestprotocol. Plagen en pesten. Pesten op school, hoe gaan we er mee om?
Pesten op school, hoe gaan we er mee om? Pesten komt helaas op iedere school voor, ook bij ons. Het is een probleem dat wij onder ogen willen zien en op onze school serieus willen aanpakken. Plagen en
Nadere informatieBurgerschapsvorming LVGS
Burgerschapsvorming LVGS Jacomijn van der Kooij Hoop 2 Een brede blik op burgerschap Mini-college Burgerschapsvorming en goed onderwijs Sinds 2006 verplicht: Wet actief burgerschap en sociale integratie.
Nadere informatieDuurt eerlijk het langst?
Duurt eerlijk het langst? Leeftijd: 9 tot 12 jaar Duur: 60 min. Doelen Kinderrechten Kinderrechtenwaarden Kinderrechtenvaardigheden Leermiddelen Materialen Vooraf Kinderen denken na over wat eerlijk zijn
Nadere informatieOnderwijskundige Visie
Onderwijskundige Visie 1 Inleiding Missie Het kind Het kind staat voorop en dus centraal. Ieder kind is uniek en heeft talenten. Elk kind is bijzonder en elk kind mag er zijn. Kinderen zijn niet gelijk,
Nadere informatieHet haalt je volledig weg bij je intuïtie: de enige plek waaruit je gaat weten wat de juiste relatie is voor JOU.
Vandaag ga je beginnen met een negativiteitsdetox, voor de rest van de tijd dat je met deze modules bezig bent. Door social media en tijdschriften en de gewone media krijg je mega veel beelden van hoe
Nadere informatie3 Hoogbegaafdheid op school
3 Hoogbegaafdheid op school Ik laat op school zien wat ik kan ja soms nee Ik vind de lessen op school interessant meestal soms nooit Veel hoogbegaafde kinderen laten niet altijd zien wat ze kunnen. Dit
Nadere informatieOuderavond De Vreedzame School
Ouderavond De Vreedzame School www.onderwijsmaakjesamen.nl 1 www.onderwijsmaakjesamen.nl 2 Agenda Binnenkomer De vreedzame school Voorbeelden uit blokken Zelf ervaren in de klas Afsluiter www.onderwijsmaakjesamen.nl
Nadere informatieWaarom Wetenschap en Techniek W&T2015
Waarom Wetenschap en Techniek W&T2015 In het leven van alle dag speelt Wetenschap en Techniek (W&T) een grote rol. We staan er vaak maar weinig bij stil, maar zonder de vele uitvindingen in de wereld van
Nadere informatieIk geloof dus ik ben?
Ik geloof dus ik ben? Naar: Bord vol kinderrechten Oh my god (UNICEF België) Leeftijd: 6 tot 9 jaar Duur: 2x 50 min. Doelen De kinderen weten dat er verschillende soorten geloof in de wereld zijn De kinderen
Nadere informatieObs de Bouwsteen. Notitie actief burgerschap en sociale integratie OBS DE BOUWSTEEN. actief burgerschap en sociale integratie
Obs de Bouwsteen Notitie actief burgerschap en sociale integratie OBS DE BOUWSTEEN 1. Wat is actief burgerschap? Actief burgerschap is: de bereidheid en het vermogen om deel uit te kunnen maken van een
Nadere informatieTIPS & TRICKS VOOR DOCENTEN
TIPS & TRICKS VOOR DOCENTEN INLEIDING Onderwijs over tolerantie kan soms uitdagend zijn. Naast het ontwikkelen van kennis over tolerantie en gerelateerde begrippen zoals vrijheid en identiteit, is het
Nadere informatieWetenschap & Technologie Ontwerpend leren. Ada van Dalen
Wetenschap & Technologie Ontwerpend leren Ada van Dalen Wat is W&T? W&T is je eigen leven W&T: geen vak maar een benadering De commissie wil onderstrepen dat wetenschap en technologie in haar ogen géén
Nadere informatieHet gymnasium: iets voor jou?
Het gymnasium: iets voor jou? Stel jezelf eens de vraag... Ben ik nieuwsgierig? Heb ik een brede belangstelling? Hou ik van onderzoeken? Ben ik gek op cultuur? Houd ik van nieuwe dingen leren? Ben ik kritisch?
Nadere informatieGELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN
WAAROM??? DAAROM!!! Soms sta je met je mond vol tanden, wanneer je kind je met een vraag overvalt. "Waarom zijn de bomen groen?", "Waarom regent het vandaag?" Waarom... waarom..., steeds weer waarom. De
Nadere informatieLuisteren. Bij deze hand-out hoort ook een presentatie document om te gebruiken in de klas. U kunt het hier downloaden.
Luisteren Bij deze hand-out hoort ook een presentatie document om te gebruiken in de klas. U kunt het hier downloaden. Voor meer informatie Vida Niazian Karakteroloog, HeartMath Resilient Educator 06 215
Nadere informatieDay a Week School Doelstellingen
Day a Week School Doelstellingen Oorspronkelijke versie: februari 2012, herzien in september 2019 Inleiding Day a Week School (DWS) heeft als hoofddoelstelling een zo breed mogelijke basis te leggen voor
Nadere informatieDay a Week School Doelstellingen
Day a Week School Doelstellingen Oorspronkelijke versie: februari 2012, herzien in 2018 Inleiding Day a Week School (DWS) heeft als hoofddoelstelling een zo breed mogelijke basis te leggen voor cognitieve
Nadere informatieIk geloof, geloof ik. Levensbeschouwelijk dossier Griftland college Bovenbouw. Mijn naam en klas:
Ik geloof, geloof ik Levensbeschouwelijk dossier Griftland college Bovenbouw Mijn naam en klas: Bezinningsmomenten In de godsdienstlessen stonden de afgelopen jaren verhalen centraal en de verschillende
Nadere informatiePedagogische aanpak op de St. Plechelmusschool
Pedagogische aanpak op de St. Plechelmusschool Ons uitgangspunt is het welbevinden en positief gedrag van leerlingen te bevorderen. Wij gaan uit van: Goed gedrag kun je leren Om dit te bereiken werken
Nadere informatieMentor Datum Groep Aantal lln. Helma Goudsmits a 32
Lesvoorbereidingsformulier Fontys Hogeschool Kind en Educatie, Pabo Eindhoven Bron: Didactisch model van Gelder Student(e) Klas Stageschool Plaats Dilia Couwenberg P14EhvADT t Startblok Eindhoven Vak-
Nadere informatieReflecteren. op binnen- en buitenschoolse burgerschapservaringen
Reflecteren op binnen- en buitenschoolse burgerschapservaringen 1 Het doel van de waaier Kinderen komen in het dagelijks leven in aanraking met tal van burgerschapservaringen. Deze ervaringen nemen zij
Nadere informatieSamen zijn we SBO Horizon. Hoe we omgaan met elkaar op school
Samen zijn we SBO Horizon Hoe we omgaan met elkaar op school 2 3 Fijn dat u dit leest. In dit boekje vertellen we hoe we met elkaar omgaan op SBO Horizon. Samen zijn we SBO Horizon Bij ons op school hebben
Nadere informatieTheorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,
3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol
Nadere informatieBrief voor ouder over thema 1
Brief voor ouder over thema 1 Steeds meer scholen besteden aandacht aan sociaal-emotionele vaardigheden en gezondheidsvaardigheden. Niet alleen om probleemgedrag te bestrijden en om ongewenst gedrag te
Nadere informatieSamen Inspireren Ontdekken. Informatiegids. IKC de Plattenburg.
Samen Inspireren Ontdekken Ontwikkelen Informatiegids IKC de Plattenburg www.deplattenburg.nl Kiezen Het kiezen van een basisschool voor uw kind: een belangrijke stap. Bij de Plattenburg gaat er voor uw
Nadere informatieEffectief aansluiten bij overbelaste leerlingen en hun ouders: Zo makkelijk is dat niet!
Effectief aansluiten bij overbelaste leerlingen en hun ouders: Zo makkelijk is dat niet! drs. Hilde Jans psycholoog Iedereen heeft een ander perspectief! Oefening in tweetallen Stap 1 Draai je gezicht
Nadere informatieOpleiding Filosofisch gespreksleider voor kinderen en jongeren
Opleiding Filosofisch gespreksleider voor kinderen en jongeren Begeleiding Kristof Van Rossem Antwerpen, woensdag donderdag vrijdag 11-13 april 2018 + vrijdag 18 mei 2018, 9u-16u Waarom deze opleiding?
Nadere informatieLESSEN MEDIAWIJSHEID VOOR HET PRIMAIR ONDERWIJS
1 2 3 4 5 6 7 8 LESSEN MEDIAWIJSHEID VOOR HET PRIMAIR ONDERWIJS Les: wie ben jij op internet? Dit lespakket bevat: Handleiding PowerPoint-presentatie Bijlage 1: Denkwolk Bijlage 2: Duimen Doelgroep Groep
Nadere informatieFilosofie. Op het VWO. Filosofie juist op Lyceum Oudehoven!
Filosofie Op het VWO Wat is Filosofie? Wetenschappen beantwoorden vragen: Over een eigen onderwerp (object van studie) Op een eigen manier (methode van bestuderen) Filosofie beantwoordt vragen die niet
Nadere informatieOpleiding Filosofisch gespreksleider voor kinderen en jongeren
Opleiding Filosofisch gespreksleider voor kinderen en jongeren Begeleiding Kristof Van Rossem Brussel, woensdagen 16/11 + 30/11 + 7/12 + 14/12/2016, 9u-16u Waarom deze opleiding? Sinds enkele decennia
Nadere informatieVRIJMETSELARIJ WAT IS DAT EIGENLIJK?
VRIJMETSELARIJ WAT IS DAT EIGENLIJK? ZES MILJOEN REDENEN Wereldwijd zijn er zo n 6 miljoen vrijmetselaren. Ieder van hen had zijn eigen reden om lid te worden. Intellectuele verdieping, in vrijheid zoeken
Nadere informatieLesvoorbereidingsformulier Fontys Hogeschool Kind en Educatie, Pabo Eindhoven Bron: Didactisch model van Gelder
Lesvoorbereidingsformulier Fontys Hogeschool Kind en Educatie, Pabo Eindhoven Bron: Didactisch model van Gelder Persoonlijk leerdoel: Groep: Aantal leerlingen: Tijdens de les zorg ik dat er aanzet gemaakt
Nadere informatieDe Klankhof t Kofschip waar iedereen tot zijn recht komt
Positionering De Klankhof en t Kofschip, Etten-Leur Kernwoorden: Je mag er zijn Vertrouwen Positief kijken naar jezelf en anderen Meervoudige intelligentie Samen de merkbelofte van De Klankhof t Kofschip:
Nadere informatieNieuwsbrief De Vreedzame School
Nieuwsbrief De Vreedzame School Algemeen Onze school werkt met het programma van de Vreedzame School. Dit programma wil een bijdrage leveren aan een positief sociaal klimaat en de vorming van actieve en
Nadere informatieFilosoferen over kunst. Educatief programma over kunst voor primair en voortgezet onderwijs. 4 k i d s
de kunstuitleen arnhem thuis in beeldende kunst Filosoferen over kunst Educatief programma over kunst voor primair en voortgezet onderwijs 4 k i d s Verder kijken dan je neus lang is Zonder kunst is het
Nadere informatieD.1 Motiveren en inspireren van leerlingen
DIDACTISCHE BEKWAAMHEID D.1 Motiveren en inspireren van leerlingen Resultaat De leraar motiveert leerlingen om actief aan de slag te gaan. De leraar maakt doel en verwachting van de les duidelijk zorgt
Nadere informatieDe Vreedzame School Sociale competentie en actief burgerschap
De Vreedzame School Sociale competentie en actief burgerschap Congres Leve het jonge kind! 2011 Deelsessie Democraatjes in de dop? Mirjam van der Ven, Eduniek Aanleidingen voor het ontstaan van De Vreedzame
Nadere informatieDe Vreedzame School. Sociale competentie en actief burgerschap in het basisonderwijs
De Vreedzame School Sociale competentie en actief burgerschap in het basisonderwijs Aanleidingen voor het ontstaan van De Vreedzame School (1999) toenemende gedragsproblematiek in scholen grensoverschrijdend
Nadere informatieLuisteren en samenvatten
Luisteren en samenvatten Goede communicatie, het voeren van een goed gesprek valt of staat met luisteren. Vaak denk je: Dat doe ik van nature. Maar schijn bedriegt: luisteren is meer dan horen. Vaak luister
Nadere informatieVersterking Samenwerking. Ik-doelen De reflectietaart
Versterking Samenwerking Ik-doelen Voorwoord Deze handreiking bevat een samenvatting van het onderzoek dat de ontwikkelgroep Ik-doelen, bestaande uit obs Beekbergen, Daltonschool De Heemde, obds De Branink
Nadere informatieDialogisch communiceren
Dialogisch communiceren www.mensindialoog.nl EEN VERKENNING Inhoud In deze workshop oefen je met de 10 kernvaardigheden van de Dialoog Je leert welke houding voorwaarde is om dialogisch te kunnen communiceren
Nadere informatie& Sociale Integratie. Beleidsstuk ACTIEF BURGERSCHAP. Actief burgerschap & Sociale integratie. Het Palet MeerderWeert 1
Beleidsstuk ACTIEF BURGERSCHAP & Sociale Integratie Actief burgerschap & Sociale integratie. Het Palet MeerderWeert 1 INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk 1: Visie op actief burgerschap & sociale integratieactie Hoofdstuk
Nadere informatieVerbindingsactietraining
Verbindingsactietraining Vaardigheden Open vragen stellen Luisteren Samenvatten Doorvragen Herformuleren Lichaamstaal laten zien Afkoelen Stappen Werkafspraken Vertellen Voelen Willen Samen Oplossen Afspraken
Nadere informatieOpbrengsten van CNV thema onderwijsdag 20 april 2016 Masterclass leerstrategieën door Karin Nijman & Inge Verstraete
10 werkvormen om het denken te activeren Goede metacognitieve vaardigheden worden gezien als een voorspeller van succesvol leren. Door expliciet aandacht te besteden aan denkvaardigheden, stimuleer je
Nadere informatie4 communicatie. Ik weet welke informatie anderen nodig hebben om mij te kunnen begrijpen. Ik vertel anderen wat ik denk of voel.
4 communicatie Communicatie is het uitwisselen van informatie. Hierbij gaat het om alle informatie die je doorgeeft aan anderen en alle informatie die je van anderen krijgt. Als de informatie aankomt,
Nadere informatie1. Doel 2. Soorten gesprekken 3. Vormen 4. Afspraken en regels. Kringen en kringgesprekken
1. Doel 2. Soorten gesprekken 3. Vormen 4. Afspraken en regels Kringen en kringgesprekken 1. Visie 1.1.je voor de ander openstellen 1.2.inclusief denken bevorderen; alle gespreksdeelnemers zijn gelijkwaardig
Nadere informatieBehandel een kind zoals die is, en het zal zo blijven. Behandel het kind zoals het kan zijn, en het zal zo worden.
Het Kindgesprek. Behandel een kind zoals die is, en het zal zo blijven. Behandel het kind zoals het kan zijn, en het zal zo worden. 1 Inleiding. Door gesprekken met kinderen te voeren willen we de betrokkenheid
Nadere informatiePrettige en niet prettige aanrakingen
Kriebels in je buik Prettige en niet prettige aanrakingen 1 Prettige en niet prettige aanrakingen Groep 3 50 min Begrippen Prettig, onprettig, dwingen, overhalen, grenzen aangeven, hulp bij problemen,
Nadere informatieVerschillen tussen leerlingen, leerkrachten en scholen Multiculturele school:
Mijn visie Deze foto past bij mij omdat ik voor het hoogst haalbare wil gaan. Ook al kost dit veel moeite. Ik heb doorzettingsvermogen, dat heb je ook nodig bij het beklimmen van een berg. Wanneer ik niet
Nadere informatieOndernemerschapsblokkades
Ondernemerschapsblokkades Wat houdt je tegen om je droom werkelijkheid te laten worden? En hoe los je dat op? 7 tips om in actie te komen! Samengesteld door Willemijn Lau Hoi toekomstig professional, Wat
Nadere informatieHet Socratisch Gesprek als methode voor kritisch denken
Ontwerponderzoek Paper 2 Naam auteur(s) Vakgebied Titel Onderwerp Opleiding Doelgroep Sleuteltermen Links Bibliografische referentie I.F. Hazewindus, drs. Filosofie Het Socratisch Gesprek als methode voor
Nadere informatieDeel 1 Over het wat en hoe 15. 1 Over het wat 17
Inhoud Deel 1 Over het wat en hoe 15 1 Over het wat 17 Alles is sociaal: sociale competentie in schema 17 De activiteiten 19 Geen methode, maar een methodiek 19 De opzet van het boek 21 2 Over het hoe
Nadere informatieOlympisch Lespakket 2004
Olympisch Lespakket 2004 Verantwoording Doelgroep Het pakket is bedoeld voor alle leerlingen van de basisschool. Doelstellingen Algemene doelstellingen Leerlingen leren over de Olympische Spelen nu en
Nadere informatieVisiedocument. Actief Burgerschap. Januari 2010
Visiedocument Actief Burgerschap Januari 2010 Gereformeerde scholen voor speciaal basisonderwijs Het Baken en De Drieluik Inleiding Actief Burgerschap U staat op het punt ons visiestuk actief burgerschap
Nadere informatieRobotica. door Fabien van der Ham Alles is rond
Robotica Praattips om te filosoferen met kinderen over robotica door Fabien van der Ham Alles is rond www.filosofiejuf.nl Waarom deze praattips? De organisatie Nederland leest wil Nederland meer laten
Nadere informatieDE 12 VAN DOK12. Dit ben ik
Dit ben ik Op DOK12 verwerf ik kennis, vaardigheden en ontwikkel ik mij als persoon. Ik krijg ruimte om mijzelf goed te leren kennen, te zijn wie ik ben en mijn talenten te ontwikkelen. Ook leer ik oog
Nadere informatieDarling Dong :49 Formatted: Position:Horizontal: Right, Relative to: Margin, Vertical: 0 cm, Relative to: Paragraph, Wrap Around
1 2 3 4 5 6 7 8 9 * De opbouw en het onderwerp 3x * Dat ik nu meer over iets totaal onbekends weet 2x * Samenwerken (5x) * een nieuwe religie leren kennen * Yoga onderzoeken, dieper erop ingaan en meditatieles
Nadere informatiePrimair Onderwijs. 6 lessen
Maak je eigen land! Voor de docent Vak(gebied) Schooltype/afdeling Oriëntatie op jezelf en de wereld, Aardrijkskunde Primair Onderwijs Leerjaar Groep 3/4 Tijdsinvestering Vakinhoud Kerndoelen 6 lessen
Nadere informatieStudenten lerarenopleiding. In gesprek over de inhoud van het onderwijs
Studenten lerarenopleiding In gesprek over de inhoud van het onderwijs 1 Algemeen Doe mee en praat mee! Antwoord of reactie op deze vraag? Dé landelijke dialoog over ons onderwijs en de toekomst. Deel
Nadere informatieDe Vreedzame School. Blok 4 We hebben hart voor elkaar. Wij starten met de lessen uit:
De Vreedzame School Blok 4 We hebben hart voor elkaar Wij starten met de lessen uit: Algemeen Dit blok gaat over gevoelens. Om kunnen gaan met gevoelens is van groot belang voor een positief klimaat in
Nadere informatievaardigheden - 21st century skills
vaardigheden - 21st century skills 21st century skills waarom? De Hoeksteen bereidt leerlingen voor op betekenisvolle deelname aan de wereld van vandaag en de toekomst. Deze wereld vraagt kinderen met
Nadere informatieleerling elke OBS de Bongerd Boomgaardlaan 102 1036 KJ Amsterdam T 020-3372192 M 06-57937370 E info@obsbongerd.nl W www.obsdebongerd.
OBS de Bongerd Elke leerling leert anders Boomgaardlaan 102 1036 KJ Amsterdam T 020-3372192 M 06-57937370 E info@obsbongerd.nl W www.obsdebongerd.info leerling elke leert anders Onze school is een gemeenschap
Nadere informatieHelp! Mijn cursisten spreken geen Nederlands buiten de klas.
Help! Mijn cursisten spreken geen Nederlands buiten de klas. De laatste tijd is het buitenschools leren en het buitenschoolse opdrachten geven een beetje uit het zicht geraakt. De focus ligt nu op examentraining,
Nadere informatieLespakket Middenbouw Lesmodule M1 Horen, zien en zwijgen
Lespakket Middenbouw Lesmodule M1 Horen, zien en zwijgen Natuurproject SAMEN OP PAD Activiteit ALGEMEEN Versie 1 Horen, zien en zwijgen Doelstelling lesmodule Voorbereiding: Ontdekken van drie zintuigen
Nadere informatieDoelstellingen van PAD
Beste ouders, We kozen er samen voor om voor onze school een aantal afspraken te maken rond weerbaarheid. Aan de hand van 5 pictogrammen willen we de sociaal-emotionele ontwikkeling van onze leerlingen
Nadere informatieIntroductie. Onzichtbaar op internet. GEMAAKT DOOR: Redactie i-respect. ONDERWERP: Communiceren. DOEL: Spelen met identiteit
Onzichtbaar op internet introductie GEMAAKT DOOR: Redactie i-respect ONDERWERP: Communiceren DOEL: Spelen met identiteit DOELGROEP: 13-14 jaar, onderbouw voortgezet onderwijs KORTE BESCHRIJVING: Deze les
Nadere informatieVisie (Pedagogisch werkplan)
Visie (Pedagogisch werkplan) Gastouderopvang De Krummeltjes stelt zich tot doel om een omgeving te bieden waarin kinderen kunnen opgroeien tot zelfstandige en evenwichtige mensen met respect voor anderen
Nadere informatiePROCESDOEL 1 VRIJ EN ZELFSTANDIG LEREN DENKEN EN HANDELEN
PROCESDOEL 1 VRIJ EN ZELFSTANDIG LEREN DENKEN EN HANDELEN Bijzondere procesdoelen 1.1. Groei naar volwassenheid 1.2. Zelfstandig denken 1.3. Zelfstandig handelen 1.4. Postconventionele instelling 1.1 Groei
Nadere informatie4 INZICHTEN. De vier inzichten in dit boekje zijn gebaseerd op de uitkomsten van het Trainer-Kind-Interactieonderzoek,
4 INZICHTEN De vier inzichten in dit boekje zijn gebaseerd op de uitkomsten van het Trainer-Kind-Interactieonderzoek, waarbij 37 trainers en coaches een seizoen lang intensief zijn gevolgd. Dit onderzoek
Nadere informatieCultuureducatie met Kwaliteit
Cultuureducatie met Kwaliteit Doorlopende leerlijn literatuur Groep 7 Lessenreeks basis Deze leerlijn is ontwikkeld door Bibliotheek Zoetermeer. Schrijversbezoek Informatie over Schrijversbezoek Groep
Nadere informatieWetenschap en techniek talent 2015
Wetenschap en techniek talent 2015 Een onderzoekende houding bij kinderen. Hoe krijg je dit voor elkaar? faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen ontwikkelingspsychologie Even voorstellen Sabine
Nadere informatieThema 5: Lijken dieren op elkaar? webversie
Thema 5: Lijken dieren op elkaar? 2 2e leerjaar Doelen Eindtermen en leerplandoelen Leermiddelen De les in vogelvlucht (1 x 50 ) Voortaak thema 5 Lijken dieren op elkaar? 1 De kinderen kunnen verschillende
Nadere informatieWorkshop Handleiding. Verhalen schrijven. wat is jouw talent?
Workshop Handleiding Verhalen schrijven wat is jouw talent? Inhoudsopgave Hoe gebruik je deze workshop? Hoe kun je deze workshop inzetten in je klas? Les 1: Even voorstellen stelt zich kort voor en vertelt
Nadere informatieBijeenkomst over geloofsopvoeding Moeilijke kindervragen
DOELSTELLINGEN De ouders hebben ervaren dat hun kind niet het enige is dat moeilijke vragen stelt en dat zij elkaar kunnen ondersteunen in de omgang hiermee. De ouders kunnen met hun kind in gesprek gaan
Nadere informatieIk-Wijzer Naam: Sander Geleynse Datum: 27 januari 2016
Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Jouw uitslag... 4 Pagina 2 van 8 1. Inleiding Hallo Sander, Dit is de uitslag van jouw Ik-Wijzer. Hierin staat wat jij belangrijk vindt en wat je minder belangrijk vindt.
Nadere informatieR U I MTE VI NDE N BINNE N DE KADE RS Een verslag van de workshops voor schoolleiders
Door Hartger Wassink R U I MTE VI NDE N BINNE N DE KADE RS Een verslag van de workshops voor schoolleiders De rol van de schoolleiders mag niet onderschat worden. Netwerkleren leidt, als het goed is, tot
Nadere informatiePedagogisch klimaat. Na.v. leerling-ouder en personeel enquête Beoordeling uitslagen
Pedagogisch klimaat Na.v. leerling-ouder en personeel enquête Beoordeling uitslagen De vragenlijsten zijn opgebouwd uit verschillende rubrieken. De vragen binnen de rubrieken worden items genoemd. Per
Nadere informatieDe kunst van het opzetten
Lesbrief websessie De kunst van het opzetten Een kijkje achter de schermen van museum Naturalis voor groep 5, 6, 7 en 8 Inhoud lesbrief 1. Introductieles 2. Uitzending 3. Afronding Inhoud in het kort:
Nadere informatieDia 1 Introductie max. 2 minuten!
1 Dia 1 Introductie max. 2 minuten! Vertel: Deze les gaat vooral over het gebruik van sociale media. Maar: wat weten jullie eigenlijk zelf al over sociale media? Laat de leerlingen in maximaal een minuut
Nadere informatieBIJLAGE 3 DE LEERPLANNEN EN RELATIONELE EN
BIJLAGE 3 DE LEERPLANNEN EN RELATIONELE EN SEKSUELE VORMING In deze bijlage maken we de vergelijking tussen de Ontwikkelingsdoelen uit het Ontwikkelingsplan van de katholieke kleuterschool en de doelen
Nadere informatieWAARDEGOED. betekenisvol leren en werken WIE? WAT? WAARDE! Methode voor waardengericht leren in bestaande lessen. HANDLEIDING voor docenten
WAARDEGOED betekenisvol leren en werken WIE? WAT? WAARDE! Methode voor waardengericht leren in bestaande lessen. HANDLEIDING voor docenten 1 HET DOEL VAN ONDERWIJS Jongeren kennis en vaardigheden aanreiken
Nadere informatieDKJL PPOZO deel 3 27 januari 2016 Nienke Bakker
DKJL PPOZO deel 3 27 januari 2016 Nienke Bakker 1 De opbouw van de middag Hoe gaat het? -Coachende procesfeedback - Een geschikte stelling Geschikte subvragen -Het leiden van een debat - Ontwerp je eigen
Nadere informatieWerkstuk Levensbeschouwing Boeddhisme
Werkstuk Levensbeschouwing Boeddhisme Werkstuk door een scholier 1997 woorden 8 april 2001 5,1 112 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing 1) Geef een korte omschrijving wat het boeddhisme volgens jou voor
Nadere informatieSterkte-Zwakte Analyse
Sterkte-Zwakte Analyse Naam en klas student: Dirkje Martens PEH16DA Stagegroep: Groep 5 en 6. Naam SLB: Frank Verwater Datum: Februari 2017 t/m april 2017 Naam Werkplekbegeleider: Stageschool: Taal stellen
Nadere informatieATHENEUM BRUSSEL, EEN SCHOOL MET EEN MISSIE EN VEEL PASSIE!
ATHENEUM BRUSSEL, EEN SCHOOL MET EEN MISSIE EN VEEL PASSIE! In Atheneum Brussel gaat een heel specifieke onderwijswereld voor je open. Met lessen die het klaslokaal overstijgen, kleine leerlingengroepen,
Nadere informatiePestprotocol. Definitieve versie 29 juni
Pestprotocol Algemeen Het klimaat en de sfeer van de school zijn van grote invloed op de ontwikkeling van het kind. Wij stellen daarom een vriendelijk en veilig klimaat met orde en regelmaat op prijs.
Nadere informatieHieronder geven wij antwoord op een aantal vragen, die van belang kunnen zijn bij het kiezen van een school voor uw kind(eren).
Waarom kiezen voor onze school? Het is geen gemakkelijke opgave, een goede basisschool te kiezen voor uw kind(eren). De basisschool vervult immers een belangrijke rol in de opvoeding en ontwikkeling van
Nadere informatieOnderwijssociologie & Diversiteit
Onderwijssociologie & Diversiteit Hoorcollege 1: inleiding sociologie en burgerschap IVL Leike van der Leun Om deze presentatie te kunnen volgen op je mobiele telefoon, tablet of laptom, ga je naar: www.presentain.com
Nadere informatieKadernotitie Platform #Onderwijs 2032 SLO, versie 13 januari 2015
Kadernotitie Platform #Onderwijs 2032 SLO, versie 13 januari 2015 Doel en beoogde opbrengst van de dialoog De opdracht van het platform is te komen tot een integrale, maatschappelijk breed gedragen en
Nadere informatie