FAMILY BUSINESS TRENDS EN ONTWIKKELINGEN. SchoonheId zoekt Steun. Nummer 3 / Juni 13

Transcriptie

1 DIT IS EEN BIJLAGE BIJ HET FINANCIEELE DAGBLAD. DE INHOUD VAN DEZE BIJLAGE VALT NIET ONDER DE REDACTIONELE VERANTWOORDELIJKHEID Nummer 3 / Juni 13 FAMILY BUSINESS KONINKLIJKE DE KUYPER IS AL SINDS 1695 EEN 100% FAMILIEBEDRIJF Er moet veel meer aandacht komen voor het familiebedrijf. Ze verdienen het - J.A. FENTENER VAN VLISSINGEN FOUNDER BCD HOLDINGS FACEBOOK GIVEAWAY Ga naar de Mediaplanet facebookpagina,doe mee aan de actie en win 2 kaarten voor het themadiner bedrijfsovername aangeboden door FamilieZaken. FACEBOOK.NL/MEDIAPLANETNL TRENDS EN ONTWIKKELINGEN SchoonheId zoekt Steun WIJ hebben Steun nodig voor onderzoek, ReStauRatIeS en educatieve projecten die anders niet gerealiseerd Kunnen worden. RIJKSmuSeum.nl/Steun

2 2 JUNI 2013 VOORWOORD FAMILIEBEDRIJVEN VERDIENEN DE CREDITS VOOR HUN BELANGRIJKE ROL IN NEDERLAND Vorig jaar maakte u in de bijlage Family Business kennis met onder meer de professionaliseringsslag van familiebedrijven. Deze trend heeft zich doorgezet in bijvoorbeeld het internationalisering en de opkomst van family offices. In dit dossier kunt u lezen over deze aspecten en nog veel meer. Albert Jan Thomassen, directeur van de Vereniging Familiebedrijven Nederland, trapt af. WIJ RADEN AAN PAGINA 4 Roberto Flören Hoogleraar Familiebedrijven Twintig procent van de oud-directeuren van een familiebedrijf is na de overdracht nog actief in het bedrijf FBNed is een inspirerend netwerk voor familiebedrijven en ondernemende families. De leden komen regelmatig bij elkaar om ervaringen uit te wisselen en van elkaar te leren. Dat is heel nuttig, vertelt Thomassen. De laatste tijd wordt er veel gesproken over professionalisering van het ondernemingsbestuur. Er wordt steeds vaker gekozen voor een raad van advies of een raad van commissarissen. Ook de samenstelling van het management wordt vaker op kwaliteit gestuurd. De juiste mensen aan boord halen en houden. Opvolging De opvolging blijft een hot item. Veel familiebedrijven krijgen de komende jaren te maken met de wisseling van de wacht. Jammer genoeg wordt in veel gevallen nog steeds te laat begonnen met de voorbereiding hiervan. Bij ongeveer 70% wordt de opvolging niet goed gepland. Een van de redenen hiervoor is omdat men vindt dat het niet urgent is. De dagelijkse gang van zaken gaat voor. Het heeft ook te maken met het moeilijk los kunnen laten. Hieraan moet meer aandacht worden besteed, omdat de opvolgingskwestie een kritische fase Albert Jan Thomassen Directeur FBNed, Vereniging Familiebedrijven Nederland kan zijn in het voortbestaan van het familiebedrijf. Kansen over de grens Internationalisering biedt kansen. We zien in Nederland een tweedeling in het bedrijfsleven. Voor een bedrijf dat alleen nationaal opereert is het lastiger overleven dan voor een bedrijf dat ook internationaal werkt. Dat zou ervoor kunnen pleiten om je vleugels uit te slaan. In de praktijk zien we dat ook veel gebeuren. In Europa hebben we te maken met een krimpende en verzadigde markt. De echte kansen liggen in Zuid Amerika, Afrika en Azië. De stap naar internationalisering wordt vaak gezet na opvolging door de volgende generatie. Innovatie en investeringen Innovatie en de daarmee gepaard gaande investeringen, komen ook nadrukkelijker aan bod na een opvolging, volgens Thomassen. Voor vernieuwing is wel geld nodig. Omdat het waarschijnlijk de komende jaren lastig blijft om bancaire financiering te krijgen, moeten andere financieringsbronnen worden aangeboord, zoals familie-investeringsmaatschappijen en andere private equity bedrijven. Investeren in duurzaamheid doen familiebedrijven in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht al veel langer. Dat past bij het rentmeesterschap: zuinig zijn op mensen, middelen en geld. Alleen treden ze daar te weinig mee naar buiten. Credits verdienen Beter voor de eigen PR zorgen is iets wat veel meer moet gebeuren, vindt Thomassen. Dat dringt inmiddels ook door, ondersteund met initiatieven zoals de Familiebedrijven Award, een initiatief van John Fentener van Vlissingen. Familiebedrijven verdienen de credits voor hun belangrijke rol in Nederland. Ze realiseren immers ruim 50% van het Bruto Binnenlands Product (BBP) en zorgen ook nog eens een keer voor bijna 50% van onze werkgelegenheid. FEITEN OVER HET FAMILIEBEDRIJF Nederland kent ongeveer familiebedrijven die verantwoordelijk zijn voor ruim 49% van de werkgelegenheid en bijna 53% van het Bruto Nationaal Product. Het exacte percentage familiebedrijven in Nederland is afhankelijk van de gekozen definitie. Nyenrode Business Universiteit hanteert de volgende: Een bedrijf is een familiebedrijf als het aan minstens twee van de volgende drie criteria voldoet: meer dan 50% van de eigendom is in handen van één familie; één familie heeft beslissende invloed op de bedrijfsstrategie of op opvolgingsbeslissingen; een meerderheid of ten minste twee leden van de ondernemingsleiding zijn afkomstig uit één familie. Bron: Nyenrode Business Universiteit GEERT STRUIKSMA We make our readers succeed! FAMILY BUSINESS 3E EDITIE, JUNI 2013 Managing Director: Marc Reineman Sales Manager: Bart Gabriëls Editorial Manager: Stella van der Werf Design: Imre Engbers Project Manager: Bente van Kampen bente.van.kampen@mediaplanet.com Gedistribueerd: Het Financieele Dagblad, juni 2013 Drukkerij: Dijkman Offset Mediaplanet contact informatie: Telefoon: Fax: VOLG ONS OOK OP: De inhoud van deze bijlage valt niet onder de hoofdredactionele verantwoordelijkheid van het FD. Mediaplanet ontwikkelt hoogwaardige bijlagen die zich richten op een specifiek thema en de daarbij behorende doelgroep. Zo brengen wij lezer en adverteerder dichter bij elkaar. Copyright Mediaplanet Publishing House Volledige of gedeeltelijke verveelvoudiging, openbaarmaking of overname van deze publicatie is slechts toegestaan met toestemming van de uitgever, met bronvermelding: Mediaplanet Publishing House. Transacties, geschillen en adviestrajecten, DeBreijEversBoon is actief in de volle breedte van het ondernemingsrecht. Onze advocaten combineren een boutique aanpak, toewijding, persoonlijke dienstverlening, en tarieven, met kwaliteit, ervaring, betrouwbaarheid en service. Onze cliënten rekenen op de strategische en pragmatische advisering waarin we ons onderscheiden. We zijn daardoor ook logische adviseurs voor ondernemers en familiebedrijven. We weten welke bijzonderheden spelen bij de transacties, geschillen en adviestrajecten waarbij zij betrokken zijn. Volgens Legal 500 op basis van referenties van onze cliënten: DeBreijEversBoon provides the same quality as bigger firms, but is also a highly responsive and value-for-money service for local law advice. very good value for money and has a focus and passion for the job and client. Wij maken graag nader kennis. Vragen over familiebedrijven kunt u richten aan joris.boon@debreij.com Ondernemingsrechtadvocaten

3 Opvolging in familiebedrijven Maatwerk met aandacht voor het menselijke aspect De naoorlogse generatie ondernemers nadert zoetjesaan de pensioenleeftijd. Vaak willen zij hun met hard werken opgebouwde bedrijf binnen de familie houden. Vlaskamp Advocaten heeft, als advocatenkantoor met een focus op middelgrote ondernemingen, bijna dagelijks te maken met de vragen die hierbij komen kijken. Bij opvolging binnen de familie geldt de gouden regel: laat zakelijke overwegingen niet overstemmen door emotie. Het is verleidelijk om de kinderen een sweet deal te bieden, maar de kans is groot dat de vrijgevige ouder daar later spijt van krijgt. Er zijn volop andere manieren om overname door kinderen mogelijk en aantrekkelijk te maken, waarbij de overdragende ouder desgewenst een rol binnen de onderneming kan blijven vervullen. Deze mogelijkheden gebruiken wij in onze praktijk regelmatig. De oplossingen die wij voor onze cliënten ontwikkelen, zijn altijd maatwerk, gebaseerd op luisteren, begrijpen en helpen. Wij zijn thuis in het ondernemings-, arbeidsen insolventierecht. Een greep uit onze diensten: Advisering bij bedrijfsopvolging, binnen de familie maar ook daarbuiten, zoals bijvoorbeeld verkoop aan private-equitybedrijven, Advisering bij reorganisaties, bij een herziening of harmonisatie van arbeidsvoorwaarden en bij arbeidsrechtelijke geschillen en ontslag, Alle noodzakelijke ondersteuning bij faillissementen en surseances, al dan niet gecombineerd met een doorstart van de onderneming, en bij bestuurdersaansprakelijkheidszaken. Bij alles wat we voor u doen, pro iteert u van onze resultaatgerichte instelling en ef iciënte manier van werken. Onze advocaten zijn altijd uw directe aanspreekpunt. Binnen hun specialisme hebben ze hun sporen ruimschoots verdiend. Die kennis en ervaring zijn ook voor u beschikbaar. Voor meer informatie: Frits Haas, h@vlaskampadvocaten.nl Annemieke Romein, ar@vlaskampadvocaten.nl BurgerhartVosmanshuys: Integrale Estateplanning voor het familiebedrijf BurgerhartVosmanshuys is min of meer toevallig ontstaan uit de samenwerking tussen Wouter Burgerhart (Schols- BurgerhartSchols estateplanners en notarieel juridische adviseurs Nijmegen) en Henk Hoeve (Het Vosmanshuys Estateplanning Schalkhaar). Wouter, hoogleraar belastingrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen, komt uit de wetenschappelijke notariële hoek. Henk, doorgewinterd iscalist uit de KPMG Meijburg-stal, timmert al vele jaren aan de weg met zijn wiskundig onderbouwde, concrete adviezen over optimale benutting van de complexe iscale bedrijfsopvolgingsfaciliteiten. Beiden gaven vele voordrachten en schreven talrijke wetenschappelijke artikelen over dit onderwerp. Ze kwamen er tijdens de gezamenlijke advisering rond enkele nalatenschappen van overleden ondernemers achter dat de bijzondere combinatie van hun gezamenlijke geintegreerde- kennis rond huwelijksvoorwaarden, testamenten, iscaal recht, notarieel recht, vennootschapsrecht en hun beider cijfermatige invalshoek unieke voordelen opleverde voor hun cliënt. Hun (second) opinions bleken namelijk domweg betere resultaten te geven dan de adviezen die er al lagen. Aandacht voor de onderneming én voor de familie erachter BurgerhartVosmanshuys richt zich op dé familie en hét bedrijf in hun onderlinge relatie, bij een bedrijfsopvolging maar ook bij een terminale ziekte, een overlijden, een echtscheiding of gewoon bij stoppen met werken. BurgerhartVosmanshuys adviseert ondernemersfamilies daarbij door middel van onderling nauw samenhangende zeer innovatieve, belastingbesparende huwelijksvoorwaarden, testamenten en vennootschappelijke structuren. Wetenschappelijk topniveau, maar wel begrijpelijk en praktisch Wouter Burgerhart en Henk Hoeve geven wetenschappelijke, vernieuwende, maar tegelijkertijd toch zeer praktische en begrijpelijke adviezen, die het werk zijn van echte lie hebbers voor hun vak. Daartoe worden allereerst de kansen en de uitdagingen die de onderlinge verwevenheid tussen familie en bedrijf kenmerken geïnventariseerd aan de hand van via jarenlange ervaringen zorgvuldig opgebouwde systematische risicoanalyses. Vervolgens worden resultaatgerichte oplossingen aangedragen, geschreven in heldere taal en voorzien van duidelijke getallenvoorbeelden. Ook dat laatste vinden zij belangrijk: de klant moet immers volledig begrijpen wat hij met de adviezen kan doen, en waarom. BurgerhartVosmanshuys beschikt zo nodig, als Wouter en Henk het zelf echt niet meer weten, over een uitgebreid netwerk van wetenschappelijke topspecialisten in uiteenlopende disciplines die betrekking hebben op het familiebedrijf. Wouter en Henk werken bij voorkeur intensief samen met uw bestaande adviseurs, en adviseren uitsluitend op projectbasis met heldere afspraken over de daaraan verbonden kosten. Uw huidige adviseur doet dit alles ook? Wij denken van niet.

4 4 JUNI 2013 VERDIEPING De overdracht Ieder familiebedrijf zal vroeg of later over de opvolging moeten nadenken, scenario s moeten overwegen en keuzes moeten maken. Heel wat bedrijven maken financieel gezien in die periode een pas op de plaats. Een goede aanleiding om eens dieper in te gaan op het proces van bedrijfsoverdracht met prof. dr. Roberto Flören. Hij bekleedt de Baker Tilly Berk leerstoel Familiebedrijven en Bedrijfsoverdracht aan Nyenrode Business Universiteit. Jaarlijks vinden er in Nederland ruim twintigduizend overdrachten van familiebedrijven plaats. Onderzoek wijst uit dat hiermee zo n banen gemoeid zijn en 6 tot 7 miljard euro aan omzet. Dat tien tot dertig procent van deze bedrijven tijdens de overdrachtsperiode te maken krijgt met groeivertraging of krimp, is met andere woorden een cijfer van maatschappelijk belang. Een bedrijfsoverdracht begint met een van de moeilijkste stappen: bewustwording. Een ondernemer is jarenlang heel belangrijk geweest voor zijn onderneming. Nu moet hij gaan beseffen dat hij misbaar is, zegt Flören. Rationeel weten mensen dat wel, maar er zijn altijd veel redenen om een overdracht uit te stellen. De economische situatie is slecht, dus zijn leiding is nodig in deze barre tijd. Of het tij zit juist mee, en dan is zijn ervaring onontbeerlijk bij het inspelen op nieuwe kansen. Het gevolg is dat zeventig procent van de huidige familiebedrijven geen plan voor opvolging heeft. Flören: Voor een ondernemer in de veertig is dat geen probleem. Maar daar zitten ook 65-plussers tussen. De gemiddelde leeftijd waarop de overdracht plaatsvindt is 62, maar in een derde van alle gevallen is degene die het bedrijf overdraagt de 65 gepasseerd. Ik ken een adviseur die momenteel iemand van 91 bijstaat. Uitstellen gebeurt veel. Verstandig De personen rondom de ondernemer spelen een belangrijke rol. Zo ligt een van de barrières bij de partner. Het werk van een ondernemer is veelal ook zijn hobby of zelfs zijn enige hobby. Wat als zo iemand ineens fulltime thuis op de bank komt zitten? En uiteraard zijn ook de kinderen van invloed. Zijn de opvolgende kinderen er klaar voor? Hoe lang gun je je kinderen de vrijheid, voordat zij alle verantwoordelijkheid moeten gaan dragen? Opvolgers moeten er niet alleen geestelijk klaar voor zijn, maar ook de nodige competenties in huis hebben. Flören maakt zich daar wel zorgen over. De huidige generatie is gemiddeld beter opgeleid, dus dat is positief. Maar een flink deel heeft nooit buiten het eigen bedrijf gewerkt. Als je aan hen vraagt of het goed zou zijn elders ervaring op te doen, blijkt maar liefst 95 procent dat inderdaad verstandig te vinden. Maar een derde van hen zal nooit ergens anders werken. Dat vind ik niet gezond, vervolgt hij. Iedereen begrijpt dat je als zoon of dochter van een grote ondernemer heus geen baan krijgt bij de grootste concurrent. Maar bijvoorbeeld managementervaring kun je prima ook in een heel andere sector opdoen. Zo leer je begrotingen opstellen, onderhandelen, met personeel omgaan, noem maar op. Doe je dat niet, dan ken je maar één model. Dat is jammer. Hoewel een meerderheid van de familiebedrijfsdirecteuren een voorkeur heeft voor overdracht aan een of meerdere kinderen, lukt dat niet altijd. Bij grote ondernemingen gebeurt het in meer dan vijftig procent van de gevallen. Voor de nieuwe generatie is een grote onderneming interessanter. Maar gemiddeld lukt het maar in een van de drie familiebedrijven. Een kwart van de bedrijven sluit de deuren. De rest wordt overgenomen door een personeelslid of een externe koper. Planning Wanneer duidelijk is wie het bedrijf gaat overnemen, volgt het maken van een planning. Flören: Vooraf schatten ondernemers dat ze met de overdacht ongeveer een jaar tot anderhalf jaar bezig zullen zijn. Achteraf blijkt het gemiddeld 4,3 jaar te duren. Keuzes maken, voorbereidingen treffen, de frustraties die daarbij komen kijken, ze onderschatten het. Nog afgezien van allerlei fiscale termijnen waar je rekening mee moet houden. Eenzelfde onderschatting betreft de kosten van de hele transitie. Die blijken gemiddeld vier keer Op het kompas van continuïteit in veranderende tijden Familiebedrijven staan volop in de belangstelling. Ze vertegenwoordigen meer dan 50% van het Bruto Nationaal Product en de nadruk op continuïteit is een goede bescherming gebleken tegen de crisis. Met een conservatieve financieringsstructuur en focus op de lange termijn, blijven familiebedrijven ook in deze tijden doorgaan met het investeren in versterking van hun marktpositie, innovatie en verdere groei. Voorts is professionalisering binnen familiebedrijven een actueel aandachtspunt. Onderwerpen zoals managementcapaciteit, inzicht in bedrijfsprocessen en hun winstgevendheid, financiering en internationale expansie worden mede door de crisis onder de loep genomen en waar nodig aangepast. Continuïteit en bedrijfsoverdracht Een ander thema is dat vergrijzing de komende jaren een belangrijke aanjager zal zijn voor wijzigingen van zeggenschap in het familiebedrijf. Bedrijfsoverdracht kan hierbij een goed alternatief zijn. Echter, ook hybride structuren kunnen uitkomst bieden, zoals scheiding van operationeel management en aandeelhouderschap of het toelaten van externe aandeelhouders met specifieke toegevoegde waarde. Wijzigingen van zeggenschap in het familiebedrijf zijn complexe processen, die zowel rationeel als emotioneel een gedegen voorbereiding vereisen. Onze ervaring bij dit soort processen is dat continuïteit het eerste en belangrijkste uitgangspunt is. Ook spelen de waardering (die nauw samenhangt met strategie en financiering) en gevoel voor de specifieke verhoudingen binnen het familiebedrijf een grote rol. Hierbij kan een externe adviseur waardevolle ondersteuning bieden om de juiste balans te vinden tussen waardering en continuïteit van de onderneming. Quore Capital Quore Capital is een onafhankelijke corporate finance adviseur met een internationale focus. Het concretiseren van waardering, strategie en financiering vormt de kern van ons advies. Onze cijfermatige en analytische onderbouwing biedt daarmee een objectieve basis voor de toekomst van de onderneming, zonder voorbij te gaan aan het specifieke karakter van uw familiebedrijf. Hierbij kunnen wij putten uit onze ruime ervaring met gevestigde familiebedrijven zoals Jumbo, Pon Holdings, Struik, Mammoet, etc. Voor meer informatie over Quore Capital en haar adviesdiensten, verwijzen we u graag naar onze website of kunt u met ons contact opnemen via

5 JUNI hoger dan van tevoren gedacht. Onderdeel daarvan zijn ook de kosten voor externe advisering. Toch zijn die de moeite waard, vindt Floren. Ondernemers denken snel: dat kan ik zelf wel, of: ik hoef geen pottenkijkers. Maar een overdracht doe je meestal maar één keer in je leven, dus weinig ondernemers hebben er ervaring mee. Bovendien heb je binnen een familiebedrijf nu eenmaal eerder te maken met emoties. Ook daarom is het slim externen erbij te betrekken. Na het tekenen van de contracten volgt wederom een periode waarin de ex-ondernemer op de proef wordt gesteld. Twintig procent van de oud-directeuren van een familiebedrijf is na de overdracht nog actief in het bedrijf. Dat heeft natuurlijk voordelen: je kunt zo nog gebruik maken van de ervaring. Maar als de voormalige baas nog iedere dinsdagmiddag langskomt en iedereen voor vragen bij hem terecht kan, wordt het gezag van de opvolger wel ondermijnd. Aandacht Het Cruijffiaanse gezegde elk nadeel heb z n voordeel is zo van toepassing op veel aspecten van het familiebedrijf. De ondernemer heeft jarenlang ervaring, maar daarom ook moeite afstand te nemen. De familiestructuur zorgt voor nauwe banden, maar ook voor emoties die in de weg kunnen zitten. De overdracht is een moeilijke periode, maar wordt vaak gevolgd door een periode van professionalisering. Nieuw en positief is de toegenomen aandacht voor het familiebedrijf, zo signaleert Flören. Veel media hebben er aandacht voor en ook onder studenten merk je dat. Familiebedrijven zijn stabiel tijdens de crisis, je krijgt er snel verantwoordelijkheden en de lijnen zijn kort. Maximalisatie van aandeelhouderswaarde is niet alles in het leven, zo lijken we te beseffen. MARIE LOUISE SCHONEWILLE Joost Groeneveld is directeur van Wingman Business Valuators B.V. en vertelt over de fase van waardebepaling tijdens een bedrijfsoverdracht: De vraag bij waardebepaling is altijd: wat is het waard en voor wie? De ene potentiële koper is de andere niet; ze hebben allemaal hun eigen competenties en behoeften. Een kruidenier van 65 kan een bedrijf hebben waar nog zeker een miljoen mee te verdienen valt. Maar niet door hem, want hij kan nog maar twee jaar mee. Stel dat hij daarmee nog twee ton kan verdienen. Zijn zoon is een twintiger en kan dat miljoen wel realiseren. De vader kan dan met vier ton tevreden zijn, en de zoon ook, want die betaalt vier ton voor een onderneming waar hij nog zeker een miljoen mee kan verdienen. Veel ondernemers maken de vergissing om zich bij een waardebepaling enkel te baseren op winst uit het verleden. Soms doen ze dat zelfs op een heel elegante manier, met gewogen gemiddeldes. Maar winst is een boekhoudkundig begrip, geen geld. Waardebepaling gebruik je extern. Dat moet je kunnen uitleggen. Er wordt inderdaad gekeken naar financiële informatie, jaarrekeningen Joost Groeneveld Directeur Wingman Business Valuators B.V. WAARDEBEPALING: KIJK NIET ALLEEN NAAR HET VERLEDEN en notulen van vergaderingen uit het verleden, maar we proberen ook de toekomst te construeren door het businessplan en de begroting erbij te betrekken. Vervolgens onderzoeken we de risico s, rekening houdend met de omvang van het bedrijf, de rechtsvorm, de kwaliteit van de ondernemer, de spreiding van de omzet, de branche en de economische omstandigheden. Afspraken up-to-date In deze fase zijn goede afspraken heel belangrijk. Mijn eerste advies luidt altijd: vertrouw niemand. Dan zeggen mensen: je vrouw toch wel? Die in de eerste plaats niet, want die kan bij het geld! Wees met andere woorden zakelijk, ook bij het maken van huwelijkse voorwaarden. Bedenk dat zaken niet altijd met terugwerkende kracht kunnen worden berekend en zorg dat de afspraken up-to-date zijn. Geen dertig jaar oude formules met recht op aandelen van bedrijven die niet meer bestaan, of, wat ik ook eens tegenkwam, vergunningen in een stichting die er niet meer is. Verder: als je de overdracht goed regelt, is het een soort verzekeringspremie. Wees dus niet penny-wise, pound-foolish. MARIE LOUISE SCHONEWILLE Overdracht van een familiebedrijf vereist bijzondere ervaring van de advocaat In 2012 hebben Ellen Pasman en Ton van Tielraden hun decennia lange ervaring in de rechtspraktijk gebundeld in de maatschap Pasman Van Tielraden advocaten. Hun gedeelde visie op de rol van de advocaat in de samenleving vormde de basis voor deze samenwerking. Of het nu gaat om een enkelvoudig advies, een complexe procedure, een zakelijke transactie of een second opinion, de cliënt moet steeds kunnen rekenen op professionaliteit en integriteit van de advocaat. Daarbij streven zij er naar dat hen voorgelegde kwesties zoveel mogelijk buiten de rechtszaal worden opgelost. Dat is vaker mogelijk dan menigeen veronderstelt. Ellen Pasman was van 1995 tot en met 2000 een van de advocaten in de procedures van de journalist Willem Oltmans tegen de Staat der Nederlanden, waarover zij in 2002 onder de titel Oud zeer een boek publiceerde. Ton van Tielraden vervulde jarenlang leidinggevende juridische functies bij een aantal Nederlandse multinationals (Ahold, Hagemeyer, Unilever) waar hij betrokken was bij een groot aantal overnames en het opzetten van joint ventures in binnen- en buitenland. Deze ervaring is van grote waarde voor de bedrijven die hij nu als advocaat bijstaat. Van Tielraden: Als een familiebedrijf, meestal als eerste stap, een deel van het bedrijf verkoopt, dan spelen emoties een grote rol. De familie doet afstand van een deel van haar zelf opgebouwde zeggenschap. Minstens zo belangrijk als de techniek van het vormgeven van een joint venture, is dan de manier waarop recht wordt gedaan aan die gevoelens en dat deze worden beheerst. Dergelijke transacties vereisen dus de nodige ervaring van de advocaat: weten wanneer je moet afremmen en wanneer je gas moet geven. Die vaardigheid kan bepalend zijn voor het succesvol afronden van de transactie. Specialisaties: Ellen Pasman: bestuursrecht, arbeidsrecht, mediarecht en schadevergoeding na onrechtmatige overheidsdaad; Ton van Tielraden: ondernemingsrecht en contractenrecht. Lairessehof De Lairessestraat HJ Amsterdam

6 6 JUNI 2013 ONS VERHAAL Ondernemersechtpaar: Diagnose alzheimer voelt als klap in je gezicht Ik moet alles opschrijven. Als je wat vertelt, weet hij het even later niet meer. Ton en Mini Bes van familiebedrijf Vinis kregen enige jaren geleden te horen dat Ton de ziekte van Alzheimer heeft. Mini vertelt over haar ervaringen. Ik merkte dat Ton vergeetachtiger was dan normaal. Dan wil je toch eens laten onderzoeken wat er aan de hand is. Voor je het weet, kom je in de medische molen en kreeg Ton de diagnose alzheimer. Dat voelt als een klap in je gezicht. Het moment waarover Mini spreekt is zo n drie jaar geleden, toen zij beiden rond de zestig waren. Hoewel er niet acuut wat veranderde, is de impact de afgelopen jaren steeds groter geworden. Ik moet er veel meer over nadenken wat hij gaat doen en dat goed voorbereiden. Ton kan zichzelf nu nog prima verzorgen, maar als hij op pad gaat met een vriend, dan moet ik echt opschrijven dat hij zijn medicijnen meeneemt. Zonder briefje naar de winkel lopen, zit er ook niet meer in. Samen in business De ontwikkeling van de ziekte heeft logischerwijs ook invloed op het bedrijf van het echtpaar. Met Vinis, zoals het bedrijf heet, richten ze wijnkelders en -kamers in en produceren ze daar ook zelf de benodigdheden voor in een eigen fabriekje in Frankrijk. Mini startte de onderneming in de jaren 80 uit liefhebberij, nadat zij in Nederland maar niet de juiste inrichting wist te vinden voor een eigen wijnruimte. Zelf importeren bleek de oplossing. Wegens het succes in zaken en het enthousiasme dat het echtpaar deelde, besloot Ton zijn baan op te zeggen en kwam hij ook in de zaak. Ton genoot vooral van het bezoeken van klanten en gaf advies voor de ruimtes, zegt Mini. Dat kan hij sinds een jaar helaas niet meer doen. De vergeetachtigheid is daar te hevig voor en hij komt steeds vaker lastig uit zijn woorden, zeker in grotere groepen. We hebben zijn bezigheden helemaal moeten afbouwen. Opvolging Naar eigen zeggen kan Mini de zorg momenteel nog redelijk combineren met haar werkzaamheden voor het bedrijf. Aangezien we rond de zestig waren toen de diagnose werd gesteld, dachten we sowieso al aan afbouwen, erkent ze. Dat is toch anders dan dat het je overkomt als je begin vijftig bent, wat ook voorkomt. Van opvolging binnen de familie was volgens haar nooit sprake. Zakelijk gezien kan de familie dus tamelijk bij het originele plan blijven. Behalve dat ze nu met de dag moeten leven. De toekomst hadden ze heel anders voor ogen na hun pensioen. De aandacht gaat nu dan ook vooral uit naar het privéleven. Onze kinderen en kleinkinderen weten dat opa Alzheimer heeft. Het is moeilijk te accepteren voor iedereen, maar Ton vergeet nu eenmaal veel. Dan moeten we dingen steeds opnieuw vertellen. Geen echte gesprekken meer Hoewel er in Nederland nog een taboe lijkt te rusten op alzheimer, doen Ton en Mini er niet geheimzinnig over. Ton doet mee aan een wetenschappelijk onderzoek naar een behandeling tegen Alzheimer en is hiervoor ook gefilmd door de NTR. Mini: De ach- Ondernemersechtpaar Ton en Mini Bes terban weet het allemaal; daar zijn we open over. We komen nog steeds graag onder de mensen en gaan graag naar musea, daar genieten we samen nog van. Je geniet van het moment, FEITEN De meeste voorkomende vorm van dementie is de ziekte van Alzheimer (70 procent), gevolgd door vasculaire dementie (16 procent). Mensen overlijden na gemiddeld 8 jaar aan de gevolgen van deze ziekte. Dementie is nog niet te genezen en is doodsoorzaak nummer 4 in Nederland. Er is nog veel onderzoek nodig om een geneesmiddel of behandeling te vinden. In Nederland hebben 256 duizend mensen dementie. Hiervan hebben er nog geen diagnose. Ieder uur komen er vier mensen bij. De kans dat iemand dementie krijgt is 1 op 5. Bij vrouwen zelfs 1 op 3. Naar verwachting stijgt het aantal patiënten mede door de vergrijzing tot een half miljoen mensen in Ruim 80 duizend dementiepatiënten wonen in verpleeg- of verzorgingshuizen. Ongeveer 70 procent van de mensen met dementie woont thuis en wordt verzorgd door hun naaste familie, de zogenaamde mantelzorgers. Het merendeel daarvan is overbelast. Dementie is volgens artsen en onderzoekers de ziekte met de hoogste ziektelast voor de patiënt en naaste. Alzheimer is de volksziekte met de hoogste zorgkosten. Bron: Alzheimer Nederland want er is veel geheugen weg. Hoewel Mini vooral aandacht wil besteden aan de positieve kant van het leven Zo staan we altijd al in het leven is duidelijk te merken dat de veranderingen steeds zwaarder worden. Je vertelt wat en even later is het helemaal weg. Het is lastig om echte gesprekken te voeren. Dat irriteert Ton net zo goed. Hij was ook altijd de man van de leuke verhalen, maar wordt steeds stiller. Toekomst Het belangrijkste is volgens Mini om te zorgen dat de ziekte hun leven niet domineert. We weten dat de ziekte ongeneeslijk is. Hoe het volgende week is, weten we niet. Vanaf het begin weet je niet hoe de ziekte zich ontwikkelt. Misschien was het al vijf jaar eerder begonnen dan dat wij het doorhadden. Ton was bijvoorbeeld altijd al zijn sleutels kwijt. We moeten maar afwachten hoe de alzheimer verloopt. We hebben altijd een heerlijk leven gehad en proberen dat zo lang mogelijk vol te houden. NIELS ACHTEREEKTE ALERT OP SIGNALEN VAN ALZHEIMER Dementie, waarvan alzheimer de meest voorkomende vorm is, ontwikkelt zich sluipend. Het duurt vaak lange tijd voordat mensen de eerste signalen opmerken en naar de huisarts gaan. En zelfs daar worden de signalen vaak verward met depressie of een burnout. Velen kennen wel iemand die aan de ziekte van Alzheimer lijdt. Dat is niet vreemd, want het aantal mensen met dementie, 70% betreft alzheimer, neemt steeds verder toe onder de Nederlandse bevolking. Ieder uur krijgen vier mensen dementie. Door de vergrijzing zal dit getal de komende jaren sterk toenemen. Dementie verstoort de verwerking van informatie in de hersenen. Hierdoor treden geheugen- en andere stoornissen op die invloed hebben op het denken en spreken, zoals Afasie en Apraxie. In een Alzheimercentrum kan een diagnose snel worden gesteld. Het duurt echter vaak lang voordat mensen naar hun huisarts stappen, want de eerste signalen gaan vaak aan mensen voorbij. Mensen weten het lang te verbloemen en de signalen kunnen per persoon verschillen. Meestal geeft de partner of familielid het zogenaamde niet pluis gevoel aan. Symptomen zijn subtiele maar terugkerende geheugenklachten, gedragsproblemen en veranderingen in karakter. Het is goed te weten waar je op moet letten. Het gaat vooral om situaties waarin iemand extra inspanning moet leveren. Signalen zijn: moeite met zich aanpassen aan nieuwe omstandigheden, niet het juiste woord vinden of slecht zijn met rekenen en met geld omgaan. Andere signalen zijn vergissingen in tijd en plaats, niet goed weten welke dag het is of waarom je naar de keuken liep. Alertheid op signalen kan zorgen voor een vroegtijdige diagnose. Hoe eerder de diagnose dementie gesteld wordt, hoe sneller er toegang is tot hulp en de juiste informatie. Het neemt ook veel onzekerheid weg waarom het karakter zo verandert. Als iemand tijdig weet dat hij aan dementie lijdt, kan hij zelfstandig zaken regelen voor de nabije toekomst. Iets wat later niet meer mogelijk zal zijn. Bron: Alzheimer Nederland NIELS ACHTEREEKTE

7 NIEUWS JUNI ALTERNATIEF VERMOGENS- OPBOUW Vermogensbeheer: klant centraal in win-winsituatie Vraag: Hoe uit de toenemende zorgplicht van vermogensbeheerders zich? Antwoord: Beheerders stellen klantwensen centraal en spelen in op veranderende omstandigheden. Per begin 2014 wordt het werken met provisies uit beleggingsfondsen afgeschaft. Deze manier van werken moet zorgen voor meer transparantie. Theo Andringa, voorzitter van Vereniging van Vermogensbeheerders & -Adviseurs, ziet de voordelen er zeker van in. Directe beloning zorgt voor een level playing field, tussen financiële instellingen waar zowel adviseurs als klanten baat bij hebben. Nieuw is het werken met een directe beloning niet. Bij vermogensbeheer lag het vermogen al ten grondslag aan de vergoeding, waardoor er altijd al een zelfde soort manier van werken werd gehanteerd. Zo waren de beheerkosten bijvoorbeeld al een bepaald percentage van het totale vermogen. Goede inventarisatie Een andere ontwikkeling binnen het vermogensbeheer is de toenemende zorgplicht. Vanuit de politiek wordt er steeds meer op gestuurd dat vermogensbeheerders klanten centraal stellen. De beheerder schuift meer op naar de wensen en doelen van de klant. Monitoring van veranderingen binnen die wensen en het begeleiden DE KLANT CENTRAAL STELLEN STOPT NIET BIJ HET LOUTER INVENTARISEREN VAN DOELSTELLINGEN van klanten om hun doelen te behalen, moeten de kern vormen van de dienstverlening. Dat vraagt om een andere mindset, stelt Andringa. We merken bij onze leden dat zij zeker open staan voor deze verandering. Er is ook softwaretooling beschikbaar om de klantwensen visueel te maken. Bijvoorbeeld door meerdere scenario s op te stellen en samen met de klant te kijken hoe de doelen het beste behaald kunnen worden. De klant centraal stellen vertaalt zich volgens Andringa in de praktijk in het maken van een goede inventarisatie van de klantwensen, die niet stopt bij het louter inventariseren van doelstellingen. Belangrijk is bijvoorbeeld ook om veranderingen in de persoonlijke situatie te monitoren en daarop in te spelen. Dat kan alleen als je goed persoonlijk contact hebt met een klant. Totale kosten Het provisieverbod dat door de wetswijzigingen werkelijkheid zal worden, zorgt ervoor dat klanten zelf bewustere keuzes kunnen maken. Bijvoorbeeld tussen execution only, vermogensadvies en vermogensbeheer. Advies- en execution only diensten leken gratis, maar waren dit niet. De betrokkenheid van de dienstverlener neemt daarbij stapsgewijs toe. Andringa benadrukt dat het belangrijk is dat klanten goed weten waar ze aan toe zijn. Zo verschilt de zorgplicht tussen de drie verschillende diensten. Wanneer je voor execution only kiest en bijvoorbeeld via internet deelneemt in een fonds, dan kun je geen beroep doen op de uitgebreide zorgplicht, geeft de voorzitter als voorbeeld. Om de helderheid binnen de sector nog verder te vergroten, pleit Andringa voor meer aandacht voor de total cost of ownership. Wat heeft alles nu gekost? Momenteel zitten er nog veel kosten verborgen in het product. Wij willen toe naar een totaalstaatje waar alle betrokken partijen aan mee werken. Dan kunnen klanten echt zien welke kosten ze hebben gemaakt. NIELS ACHTEREEKTE In ons land hanteren we een wat afwijkende manier van omgaan met vermogensopbouw dan in Angelsaksische landen. Vermogensopbouw heeft in Nederland namelijk in Box 1 een fiscaal productjasje. Hierdoor kom je als consument al vrij gauw terecht bij producten van verzekeraars. Heb je daar eenmaal voor gekozen, dan is er daarna geen mogelijkheid meer voor begeleiding in asset allocatie en fondskeuzen. Je moet namelijk beleggen in de fondsen van de productaanbieder, zegt Theo Andringa, Voorzitter van Vereniging van Vermogensbeheerders en Adviseurs. Als alternatief moet het volgens hem mogelijk worden om een tweetal beleggingsrekeningen te kunnen openen. Een fiscale, die je opgeeft in Box 1 en een niet-fiscale, die je opgeeft in Box 3. Een manier van werken die in de Verenigde Staten wordt gehanteerd onder de noemer 401K plans. Het geld dat op deze manier wordt opgebouwd door werknemers, is vooral bedoeld voor het pensioen. Hoewel er nog niet veel beweging te merken is richting zo n systeem in ons land, ziet Andringa wel dat steeds meer mensen er interesse in tonen. Wat een voordeel op kan leveren voor consumenten. De verantwoordelijkheid schuift in dit systeem meer naar de consument. Die kan bij een vermogensbeheerder advies inwinnen, wat meer speelruimte geeft dan momenteel het geval is. Maar het vinkje aan en uitzetten op de beleggingsrekening voor Box 1 of 3 is helaas nog niet mogelijk, aldus Andringa. NIELS ACHTEREEKTE Fusie als oplossing voor kleine vermogensbeheerder VICTOR ZWART CEO WEALTHEON Vermogensbeheerders kennen onder druk van Europa steeds meer verplichtingen. Niet alleen dienen dossiers op orde te zijn, het moet ook helder zijn waar kapitaalstromen vandaan komen. De administratieve druk om compliant te zijn, neemt dan ook toe. Vooral voor kleinere kantoren is dat lastig, merkt Victor Zwart, CEO van Wealtheon. Kleine kantoren hebben vaak niet de middelen om iemand volledig vrij te maken (of nieuw aan te nemen) voor de compliance-vraagstukken. Er wordt dan ook gezocht naar andere oplossingen. Veel partijen kijken om zich heen om aansluiting te zoeken bij grotere kantoren voor synergievoordelen, legt de CEO uit. Een relatief klein team kan voor een grote organisatie niet alleen compliancevraagstukken behappen, maar ook zaken als IT, Marketing en HR. Hij wijst daarbij ook op het wegvloeien van inkomsten vanwege de aankomende commissiestop per begin volgend jaar. Die kan zelfs het pensioen in gevaar brengen. Fusiemogelijkheden Doordat Wealtheon vanaf haar start, zo n zeven jaar geleden, heeft gekozen voor een transparante bedrijfsvoering, waarbij de enige inkomensstroom van klanten afkomstig is, ziet Zwart zijn bedrijf - overigens een familiebedrijf waarbij de vorige generatie oprichter van GIM Algemeen Vermogensbeheer was - als een goede partij om je als kleine ondernemer bij aan te sluiten. Hoe een fusie tot stand komt, wordt per geval uitgewerkt. Behalve dat we een bedrijf volledig overnemen, kunnen we bijvoorbeeld ook afspreken dat een eigenaar nog twee jaar meewerkt, voordat de portefeuille volledig in onze handen komt. Of we zorgen voor een earn out, zodat een ondernemer die vlak voor zijn pensioen zit, de laatste jaren kan overbruggen, zegt Zwart. Hij benadrukt daarbij de urgentie. Partijen die willen fuseren, moeten nu al gesprekken voeren, want in het nieuwe regime sta je minder sterk.

8 8 JUNI 2013 INSPIRATIE Familiebedrijven vormen de ruggengraat van onze economie Recente onderzoeken wijzen uit dat familiebedrijven gezonder zijn en minder snel failliet gaan dan andere bedrijven. Belangrijke eigenschappen, vooral in tijden van tegenvallende economische omstandigheden. John Fentener van Vlissingen, telg uit een eeuwenoud ondernemersgeslacht laat zijn licht schijnen over de kracht en mogelijkheden van het familiebedrijf. Dankzij hun solide financiering kunnen ze tegen een stootje en ze zijn innovatiever dan andere bedrijven. John Fentener van Vlissingen maakte als enige van drie broers geen carrière in het familiebedrijf SHV. Hij richtte in 1975 zijn eigen onderneming BCD Holdings N.V. op. Het bestaat uit BCD Travel (zakenreizen), Travix (online reizen), Park N Fly (parkeren nabij luchthavens), TRX (reistechnologie), Airtrade (consolidating en fulfillment), VakantieXperts (toeristische reizen) en Parkmobile International (mobiele parkeer- en verkeersapplicaties). BCD Holdings is actief in bijna 100 landen met circa medewerkers en een totale omzet, inclusief 8,5 miljard partner sales, van U.S.$ 22,8 miljard. Die wereldwijde expansie zorgt ervoor dat Fentener van Vlissingen met een overvolle agenda het grootste deel van het jaar in het buitenland verblijft. Voor een artikel over het familiebedrijf maakt hij tijd. Ik vind dat er veel meer aandacht voor het familiebedrijf moet komen. Ze verdienen het. Waarom verdienen ze die aandacht? Simpelweg omdat ze de ruggengraat van onze economie vormen. Niet iedereen beseft het, toch is 70% van de ondernemingen in Nederland een familiebedrijf en realiseren ze ruim 50% van het Bruto Binnenlands Product (BBP). En ze zorgen voor 50% van onze werkgelegenheid. Zelfs in deze lastige economische tijden groeit het aantal startende privéondernemingen aanzienlijk. In veel gevallen kunnen die uitgroeien tot florerende familiebedrijven. Familiebedrijven zijn succesvol. Hoe komt dat? Daar wordt voortdurend onderzoek naar gedaan in bijvoorbeeld de Verenigde Staten, Duitsland en Nederland. Hieruit komt vrijwel steeds hetzelfde beeld naar voren. Een familiebedrijf richt zich op de lange termijn, omdat ze iets willen opbouwen voor de volgende generaties. Bovendien zijn ze meer kostenbewust omdat het om het eigen geld gaat. Daarnaast zijn ze emotioneel sterk betrokken bij het bedrijf. Daardoor blijven ze in deze tijd beter dan andere bedrijven overeind en wordt hun positie in Nederland steeds belangrijker. Uit een recent onderzoek van ING blijkt bijvoorbeeld dat het familiebedrijf niet snel overgaat tot ontslag van werknemers. Men beseft dat dan knowhow en grote betrokkenheid verloren gaat. Is de zorg voor de klant ook een belangrijke reden voor het succes? Hetzelfde onderzoek van ING wijst ook uit dat klantloyaliteit wordt verkozen boven winstmaximalisatie. Dat past in hetzelfde beeld van de langetermijnvisie. Ik zie het ook binnen mijn eigen bedrijf. Wij kennen bonussen. Die zijn niet alleen gebaseerd op winst, maar ook op het behouden van de klant. Het behoud moet bij ons maar liefst boven de 95% liggen, wil je daar op scoren. Dat halen we ieder jaar. Die klanten komen dus ieder jaar weer terug. Vergis je niet; het zijn grote klanten die kritisch zijn op geleverde prestaties. Die loyaliteit naar de klant maakt een familiebedrijf krachtig. Op welke manier kunnen familiebedrijven zich versterken? Ik vind dat het goed is om buitenstaanders bij het bedrijf te betrekken. Die expertise kan echt iets toevoegen. Bijvoorbeeld in een raad van commissarissen, maar ook op andere strategische posities. Het kan het bedrijf sterker maken doordat er met een frisse blik naar de bedrijfsvoering wordt gekeken en er van de frisse kennis extra impulsen uit kunnen gaan. Bijvoorbeeld op het gebied van innovatie. Dat biedt weer nieuwe kansen. Kijk maar eens naar de mogelijkheden die er zijn dankzij ICT. Daardoor wordt het ook steeds makkelijker om de focus naar het buitenland te verleggen. BCD is daar een goed voorbeeld van. Daar is natuurlijk wel geld voor nodig. Daarbij hoeft het geen probleem te zijn dat banken wellicht wat terughoudender zijn. Familiebedrijven zijn vaak conservatief en solide gefinancierd, waardoor de schulden lager zijn. En er zijn diverse venture capital combinaties die graag willen participeren en investeren. Als je internationaal wilt gaan opereren, is het wel zaak om ter plekke goede samenwerking te zoeken. In landen als China en India heb je te maken met allerlei beschermende maatregelen en complexe vergunningenstelsels. Een goede partner kan dan de benodigde deuren openen. Krijgen familiebedrijven de erkenning die ze verdienen? Daar moet nog het nodige aan gebeuren. Als je kijkt naar het belang van familiebedrijven voor de economie is er te veel aandacht voor beursgenoteerde ondernemingen. Samen met anderen probeer ik daar veel aan te doen. Onder meer met het instellen van de Familiebedrijven Award. We moeten er keer op keer op hameren dat we het in deze lastige economische tijden niet moeten hebben van de grote bedrijven. Als die gaan groeien, nemen ze vaak werknemers aan in het buitenland. We moeten het hebben van de middenbedrijven, meestal familiebedrijven. Die zorgen voor de broodnodige werkgelegenheid en economische groei. GEERT STRUIKSMA NAME SURNAME name.surname@mediaplanet.com We moeten het hebben van de middenbedrijven, meestal familiebedrijven. Die zorgen voor de broodnodige werkgelegenheid en economische groei

9 JUNI SAMENWERKEN MET EXTERNE PARTIJEN IS VAN GROOT BELANG Sander Marges is partner bij Van Benthem & Keulen, Advocaten & Notariaat en adviseert ondernemingen op het gebied van ondernemingsrecht. Mijn ervaring is dat bij familiebedrijven de lange termijn voorop staat. Toch krijgen onderwerpen als governance en opvolging lang niet altijd voldoende aandacht. Als er binnen de familie al wordt gesproken over governance en opvolging, krijgen de voornemens vaak niet concreet handen en voeten; meestal door al dan niet vermeende gevoeligheden binnen de familie. Dat is een gemiste kans. Ik wijs ondernemers er dan ook op als ik de indruk heb dat op deze terreinen nog winst kan worden geboekt. Die winst zou volgens Marges met betrekking tot governance bijvoorbeeld kunnen bestaan uit het instellen van een Raad van Commissarissen of Raad van Advies. Deze kunnen een nuttig klankbord zijn en het geruststellende gevoel geven dat de ondernemer er niet alleen voorstaat. Het is belangrijk om tijdig deskundigheid van buiten te halen, zodat de onderneming niet valt of staat bij alleen de knowhow van de ondernemer. Sommige familiebedrijven hebben er echter moeite mee om externen toe te laten. Ook goede afspraken over opvolging zijn van groot belang, vindt Marges. Door op de juiste wijze te structureren, kunnen gevoeligheden vaak worden voorkomen of weggenomen, zodat de managementaandacht bij het ondernemen kan blijven. Als conflicten over de opvolging via de rechter moeten worden opgelost, dan is ook de familieband vaak onherstelbaar verstoord. Dat is natuurlijk eeuwig zonde. Juiste verankering Ook bij een verkoop aan derden onderscheidt het familiebedrijf zich, weet Marges. Meer nog dan bij andere bedrijven gaat het daar vaak niet alleen om de juiste prijs, maar bijvoorbeeld ook om het behoud van de identiteit van de onderneming en het waarborgen van de werkgelegenheid. Ook dan is het aan de juridisch adviseur om erop toe te zien dat er voldoende aandacht is voor de waarden van de familie. Internationalisering Bij het streven naar internationalisering spelen externen ook een voorname rol, aldus Marges. Zeker in landen als India en China heb je te maken met autoriteiten die veel invloed hebben op het bedrijfsleven. Zonder kennis van de regelgeving ter plaatse is het onmogelijk om daar succesvol te zijn. Zelf maken wij bij het adviseren over de lokale regelgeving gebruik van de kennis van onze buitenlandse partners. Dat is niet alleen juridische kennis, maar ook kennis van de markt. Zo spelen wij ook vaak een rol bij het zoeken naar een partner in business. Samen met de ondernemingsgeest van het familiebedrijf zorgt dat voor de benodigde slagkracht. GEERT STRUIKSMA FEITEN EN CIJFERS Doorgaans behalen beursgenoteerde ondernemingen met verdeeld eigendom in economisch welvarende tijden meer omzet dan familiebedrijven. Familiebedrijven zijn echter winstgevender vergeleken met andere organisaties in een ongunstiger economisch klimaat. Daarnaast presteerden familiebedrijven wereldwijd tussen 1997 en 2009 op financieel vlak beter dan non-familiebedrijven. FOTO: ARJAN BRONKHORST 70 % van de familiebedrijven heeft geen plan voor opvolging, maar dit aantal loopt op. Een overdracht duurt gemiddeld: 4,3 jaar Tot voor kort was Touwfabriek G. van der Lee, opgericht in 1545, het oudste familiebedrijf van Nederland. In april 2013 is het bedrijf overgenomen door de Hendrik Veder Group. Door de overname is de Tichelaars Aardewerk- en Tegelfabriek in Makkum nu het oudste familiebedrijf van Nederland. Dat bedrijf werd in 1640 opgericht. Een familiebedrijf kent vaak een platte structuur. Bij 90% van alle familiebedrijven bezit één familie meer dan 50% van de aandelen of certificaten. 36% van de exporterende familiebedrijven is bereid om samen te werken met buitenlandse partners. Directeuren bij familiebedrijven blijven veel langer aan dan bij niet-familiebedrijven. Bronnen: Bezem, F. en IJzerman, W. (2013) Professionalisering van de familiebedrijven. Onderzoek Twynstra Gudde. Kachaner, N., Stalk G. en Bloch, A. (2012) What you can learn from Family Business. Havard Business Review,

10 Familiestatuut: nú plannen om ruzies te voorkomen wensen en verlangens, maar ook angsten en blokkades speelt. Essentieel in onze advisering is dat altijd deskundigheid, ervaring en regievoering aanwezig zijn op zowel emotioneel, juridisch als financieel terrein. Hans Blikslager Specialist bij Ambra Fiscale Advisering & Familievermogenplanning Familiestatuut Ook binnen de leukste en de beste familiebedrijven is het met enige regelmaat crisis. Veel problemen zijn goed te voorkomen met een Familiestatuut. Bij familiebedrijven is dat echter een nog weinig toegepast instrument. We spraken Hans Blikslager, specialist bij Ambra Fiscale Advisering & Familievermogensplanning over de oorzaken. In het kleinere familiebedrijf wordt daar inderdaad nog te weinig over nagedacht. Het is complex en komt erg dicht op de huid. De accountant en de notaris van het familiebedrijf laten het onderwerp vaak ongemoeid omdat zij daarvoor zelf geen pasklare oplossingen hebben. In de adviespraktijk wordt een nieuw speelveld onderkend met een heel eigen expertise: de Family Business Estate Planning. Dit is echt een multi-disciplinair speelveld waar de reguliere adviseurs als accountant, bank, notaris en advocaat niet zelfstandig kunnen adviseren. Dat wordt gelukkig door steeds meer adviesbureaus onderkend. Fiscale advisering is altijd het middelste puzzelstuk in iedere familievermogenspuzzel. Als belastingadviseur en familievermogensplanner zijn wij bij uitstek gewend om lange termijn adviestrajecten te begeleiden,in nauw overleg met andere betrokken adviseurs. Blikslager: Onderzoek ondersteunt onze ervaring dat rond het familiebedrijf een veelheid aan vaak onderhuidse Gestructureerd overleg met de betrokkenen, met aandacht voor alle relevante aspecten kan die gevoelens een plaats geven en oplossingen bieden. De bestaande situatie, uitgangspunten, de overwegingen binnen de familie en de uitkomsten van dit overleg worden vastgelegd in een document: het Familiestatuut. Het Familiestatuut zelf en het proces van totstandkoming en vastlegging ervan brengen belangrijke voordelen. Bijvoorbeeld in de familie- en bedrijfscommunicatie, - in kenbaarheid familiewaarden en ondernemingsdoelen, - als referentiepunt, - ter vastlegging en onderbouwing van afspraken in overeenkomsten en als startpunt voor aanpassingen aan nieuwe ontwikkelingen.daardoor kunnen zakelijke en privé ruzies worden voorkomen. Bureau introductie Ambra Al meer dan 25 jaar ligt de kracht van Ambra in de integrale benadering van één aandachtsgebied: planning van het optimale lange termijn management van familievermogens,zowel nationaal als internationaal. AMBRA,Trusted Family Business Advisors h.blikslager@ambra.nl Waardebepaling van bedrijf en onderneming denken onderdeel van waarde. Waarde wordt ontleend aan de toekomst; niet aan het verleden dat als zodanig risicovrij is. Joost Groeneveld Directeur Wingman Met Joost Groeneveld behoorde Wingman tot de initiatiefnemers van een zelfstandig waarderingsberoep. Dat initiatief uit 1990 heeft inmiddels geleid tot post degree -opleidingen aan de Universiteiten van Rotterdam en Tilburg. De afgestudeerden zijn verenigd in een instituut van registervaluators (NIRV). Dit specialisme is niet meer weg te denken. Wingman speelt op waarderingsgebied een toonaangevende rol. Waardebepaling is van belang bij transacties en conflicten en moet dan een betrouwbaar baken zijn bij prijsvorming, respectievelijk schadevergoeding. Waarde = verwachte geldstromen en risico Waarde is bepaald door investering, verwachting en risico. De verwachting heeft betrekking op geldstromen. Het risico is bepaald door oorzaken waardoor de gerealiseerde geldstroom groter of kleiner, vroeger of later komt dan verwacht. Ondernemen is aanvaarding van risico, maar niet om niet. Risico moet naar verwachting worden beloond. Daarom is risico een niet weg te Waarde = maatwerk Waarde moet worden gemanaged door de combinatie van verwachting en risico te optimaliseren. Het (investerings)beleid dat hierop is gericht, zal per bedrijf en onderneming verschillend zijn. Hierdoor is waardebepaling maatwerk. Vuistregels en standaardsoftware schieten tekort.wingman kan de berekende waarde uitleggen.dat is zeker nodig: waarde van hetzelfde object kan op dat ene tijdstip voor verschillende belanghebbenden heel verschillend zijn. Gelukkig maar: anders zou bij elk ruilen ten minste die ene spreekwoordelijke partij moeten huilen.alleen door waardeverschillen zijn win/win/situaties mogelijk. Winst/verlies is de uitkomst van een boekhoudkundige terugblik op een afgesloten (risicovrije) periode. Resultaat en vermogen zoals die uit de jaarrekening naar voren komen,geven dus ook in het MKB - voor waardebepaling onjuiste indicaties. In tegenstelling tot winst/ verlies zijn geldstromen eenduidig. Wingman = deskundig ervaren - onafhankelijk Wingman staat voor onafhankelijkheid en deskundigheid met jarenlange ervaring op het gebied van Waardebepaling - Schadestaatprocedures - Transacties Conflicten Echtscheiding Advies - Second opinion Bindend advies en Arbitrage.Wingman is geregistreerd als Gerechtelijke deskundige.

11 Specialist in het begeleiden van MKB+ ondernemers Koop of verkoop van een onderneming is voor de meeste ondernemers een ingrijpende gebeurtenis. Als ondernemer verzamelt u expertise, u wilt vooral de juiste keuzes maken. Hogenhouck is als zelfstandig fusie en overname kantoor specialist in het begeleiden van MKB+ ondernemers bij koop of verkoop van de onderneming. Doelstelling bij de oprichting van Hogenhouck in 2007 was met een ander geluid de markt van fusies en overname te benaderen. De meer dan dertig transacties in diverse sectoren als bewijs. Met korte lijnen ondernemers begeleiden bij het realiseren van een transactie. U goed kunnen informeren over de veranderende mogelijkheden (denk aan financiering, structurering en waardering). Op de hoogte zijn van trends en ontwikkelingen in de markt en tijdig kunnen inschatten of een transactie haalbaar én wenselijk is. Hogenhouck levert dagelijks duidelijke toegevoegde waarde. Verwacht van Hogenhouck geen dikke waarderingsrapporten en/of urenstaten maar verwacht volledig commitment in het realiseren van een transactie. reren? U overweegt de verkoop van uw onderneming aan de volgende generatie of aan een strategisch koper? Hogenhouck kan uw partner zijn. Na een vrijblijvende kennismaking met u stellen wij onze referenties graag aan u ter beschikking. Kernactiviteiten - Begeleiding van volledig fusie en overname traject waaronder; - bepalen van strategie en acquisitiekas; - opstellen Informatie Memorandum, geheimhoudingsverklaring, targetlist; - vinden en benaderen van kopers/verkopers; - analyse, waardering, structurering, financiering; - uitbrengen / ontvangen bod, intentieovereenkomst, boekenonderzoek (externe partij), koopovereenkomst (samen met jurist) - deal executie Het geheim van Hogenhouck? Goed luisteren, doorvragen, behoeften kanaliseren en vervolgens gezamenlijk het risico dragen op wel of geen transactie. De samen uit, samen thuis mentaliteit die u als ondernemer waardeert. U overweegt management in de eigendomssfeer te betrekken (aandelen voor management) of een onderneming te acqui- De adviseurs van Hogenhouck treft u via de website of direct via Mark van Beusekom of Rik Stikkelbroeck Familiebedrijven laten exportkansen liggen continuïteit en daardoor nadruk op beheersing van risico s en financiële stabiliteit. Bijkomende voorwaarden voor internationaal succes zijn commitment bij de leiding van het bedrijf en een planmatige, pro-actieve en gestructureerde aanpak, waarbij het belang van export in alle geledingen van het bedrijf is doorgedrongen. Monique Harmsen en Linda van den Broek Founders Xportwise Bedrijven die internationaal actief zijn, zijn succesvoller dan bedrijven die alleen op de Nederlandse markt opereren. Deze bedrijven zijn innovatiever, ondernemender en minder kwetsbaar door een betere risicospreiding. Door globalisering en stagnerende economische groei in Europa, wordt internationalisering ook voor MKB-bedrijven steeds belangrijker. Op dit moment exporteert echter slechts 1 op de 7 MKBbedrijven en blijven exportkansen onbenut. Volgens de ABN Amro zelfs voor een bedrag van 46 miljard. Met name familiebedrijven zijn terughoudend met internationalisering. Wel oriënteren ze zich in toenemende mate op het buitenland. Familiebedrijven zijn, terecht, trots op hun Nederlandse wortels en traditie en zien daardoor lang niet altijd het belang van export voor hun bedrijf. Visie Wij zijn er van overtuigd dat familiebedrijven, met de juiste ondersteuning, succesvol kunnen internationaliseren. Zij hebben namelijk al veel sterke punten: een sterke eigen cultuur,loyale medewerkers,aandacht voor Waarom Xportwise Veel van onze klanten zijn familiebedrijven. We weten wat ze belangrijk vinden en waar ze tegen aan lopen in hun internationaliseringsproces. Zij zijn de expert in hun eigen bedrijf en branche, wij brengen onze exportexpertise in. Wij helpen hen met een helder plan van aanpak, dat kan variëren van een inventarisatie of export haalbaar is tot het maken van een compleet en concreet exportactieplan. We gaan naast onze klant staan en begeleiden hen van begin tot eind.kernwoorden zijn een langdurige relatie,betrouwbaarheid,betrokkenheid, resultaatgerichtheid en deskundigheid. Kernactiviteiten Xportwise Xportwise helpt MKB-bedrijven om succesvol te exporteren. Doel is om structurele export te realiseren, die significant bijdraagt aan de groei en winst van de onderneming. Dit doen we door bedrijven op individuele basis te adviseren.daarnaast bieden we exportworkshops aan,waarin we heel concreet en praktisch ingaan op de stappen in internationalisering en waarbij ondernemers ervaringen met elkaar kunnen uitwisselen. Voor meer informatie verwijzen we naar onze website

12 12 JUNI 2013 VERDIEPING FOTO S: EIGEN BEHEER KONINKLIJKE DE KUYPER Opvolging is maatwerk, er is geen vaste formule voor De overdracht aan de volgende generatie of een externe opvolger zorgt niet zelden voor een spannende periode in het bestaan van het familiebedrijf. Onderzoek wijst uit dat in veel gevallen te laat met het proces van overdracht wordt begonnen en dat de opvolgingsplanning tot veel problemen leidt. Bob de Kuyper vertelt over de praktijk binnen zijn eigen bedrijf en andere ondernemingen. Koninklijke De Kuyper is al sinds 1695 een 100% familiebedrijf en het grootste likeurenmerk in de wereld. Bob de Kuyper koos er enkele jaren geleden voor om een externe directeur aan te trekken. Ben van Doesburgh nam eind 2009 het roer over. Vanaf dat moment werd hij tussenpaus. De 11e generatie bereidt zich intussen voor op een nieuw tijdperk onder leiderschap van een familielid. Waarom is opvolging binnen de familie niet vanzelfsprekend? Het bedrijf kan inmiddels zo groot zijn geworden dat de familie liever op afstand blijft en het graag laat besturen. Er zijn ook situaties waarbij families inzien dat ze onvoldoende capaciteiten hebben om het bedrijf te leiden en de keuze voor een externe directeur het beste is. En het komt voor dat de externe overdracht tijdelijk is. Simpelweg omdat er tussen twee generaties een te groot gat zit. De leiding wordt dan tijdelijk overgedragen aan een derde. Die laatste optie geldt voor De Kuyper. Was het inschakelen van een derde een makkelijke keuze? Ik kende het model. Toen mijn vader stopte, kwam er ook eerst een externe directeur, voor de duur van tien jaar. Ik vond dat een goede ervaring en kon me in relatieve rust voorbereiden op het leiderschap. We volgen nu weer dezelfde route met Ben van Doesburgh als prima overbrugger. Wat komt er kijken bij de selectie van een derde? Veel familiebedrijven in Nederland zijn eerste generatie ondernemingen. De praktijk wijst uit dat daar het succes van de opvolging afhankelijk is van de cultuur binnen de onderneming. Die cultuur kenmerkt zich vaak door veel focus op de leiding. Als je het bedrijf hebt opgebouwd, vind je het lastig om het los te laten. Binnen dergelijke bedrijven zie je ook vaak dat het middenkader zwak en volgzaam is. Niet echt de perfecte situatie om een geschikte opvolger te vinden. Je zult dan eerst de bedrijfscultuur moeten veranderen. Hoeveel tijd moet je uittrekken voor een bedrijfsopvolging? Wij startten twee jaar voor de daadwerkelijke overdracht. We zochten iemand die het als zijn laatste baan zou zien of met een mooie carrière de zekerheid zou hebben om weer nieuw werk te vinden. Het moest ook iemand zijn die het bedrijf echt een stap voorwaarts zou brengen. Daarin zijn we in alle opzichten geslaagd. De belangrijkste reden? Een duidelijke profielschets. Je moet uiterst zorgvuldig met elkaar afspreken wat voor persoon je zoekt en daar ook heel helder in zijn als je met kandidaten spreekt. Dan ontstaan er geen misverstanden. Wij konden met twee jaar volstaan. Inclusief een voorafgaande cultuurverandering ben je veel langer bezig. Denk dus goed na, begin op tijd, laat je goed adviseren door specialisten, maak een heldere profielschets en loop de opvolger niet voor de voeten. Geef hem of haar alle vrijheid. Opvolging is echt maatwerk, er is geen vaste formule voor. GEERT STRUIKSMA Ben van Doesburgh werd in 2009 CEO van Koninklijke De Kuyper uit Schiedam. Met zijn komst trad hij als externe toe tot de leiding van een van de oudste familiebedrijven van Nederland. Een bewuste keuze van de toenmalige CEO, Bob de Kuyper. Volgens Van Doesburgh is het verstandig om met enige regelmaat vreemdelingen in huis te halen. Ik bracht een nieuw perspectief binnen. Een vree brengt nieuw Met de studies economie en bedrijfskunde op zak volgde voor Van Doesburgh een loopbaan in het internationale bedrijfsleven. Bij Procter & Gamble raakte hij thuis in alle facetten van het marketingwezen. Kennis die hij vervolgens goed kon gebruiken als CEO-Europa bij speelgoedfabrikant Mattel. Een volgende stap was CEO bij Maxxium, de marketing-, verkoop- en distributieorganisatie van kwalitatief hoogwaardige drankenmerken in verschillende gedistilleerd categorieën en (mousserende) wijnen. Dat was mijn eerste kennismaking met de drank. Na vier jaar in die functie besefte ik dat ik al 30 jaar vooral in vliegtuigen had geleefd. Vervolgens heb ik een jaar andere dingen gedaan. Les geven, adviseren, startups helpen. Een periode van bezinning. Druk vanuit de beurs Van Doesburgh kwam tot de conclusie dat hij niet meer wilde reizen en liever geen functie meer wilde hebben bij een beursgenoteerd bedrijf. De laatste tien jaar had ik een verschuiving waargenomen bij vooral Amerikaanse beursgenoteerde bedrijven. Voor het behalen van goede kwartaalresultaten moest ik steeds vaker dingen doen waar ik het eigenlijk niet mee eens was. De korte termijn werd steeds belangrijker. Als je dat te lang doet, gaat het frustreren. Ik meet dat af aan hoeveel dagen per week ik tevreden naar huis reed. Dat daalde van vijf naar drie dagen. Wel de baas zijn, maar toch dingen moeten doen waarmee je het gewoon niet eens bent. Dat steekt. Past als een handschoen Na een jaar concludeerde Van Doesburgh dat hij te jong was om alleen advieswerk te doen. Ik kwam in contact met Bob de Kuyper. In de procedure die volgde, vroeg hij mij of ik voor overbrugging tussen hem en de volgende generatie wilde zorgen. Vooral in een periode dat je met een successievraagstuk zit, is het slim om een vreemdeling binnen te laten. Ik vermoed ook dat Bob het verstandig vond dat een niet-familielid over de geschiktheid van de volgende generatie zou oordelen. Dan krijg je daar privé geen issues over. De functie past me als een handschoen. Opnieuw een verantwoordelijke baan in de sector die ik al kende, belangrijk voor het opbouwen van een

13 JUNI mdeling perspectief waardevol netwerk. Het werken in een familiebedrijf sprak me aan en ook nog eens in Nederland. Bovendien kon en kan ik naast mijn functie andere advies- en toezichthoudende functies blijven bekleden. Werken voor een familiebedrijf Na een week samen optrekken in het bedrijf, trok Bob de Kuyper de deur achter zich dicht. Van Doesburgh: Een fantastische actie. Hij bemoeit zich niet met de operatie en zit ook niet in de Raad van Commissarissen. In die raad zit één familielid: Renee de Kuyper. Zij houdt contact met de familie over familiaire kwesties. Verder bestaat de aandeelhoudersvergadering volledig uit familieleden. Dat is mijn interactie met de familie. Zij zijn er om mij te adviseren en mijn beslissingen te toetsen aan de langetermijnvisie. Ze bemoeien zich dus niet met de dagelijkse gang van zaken. Dat is bij veel andere familiebedrijven wel het geval en leidt niet zelden tot lastige situaties. Doe ik hier iets fout, dan ben ik als enige te blamen. Dat voelt als een warm bad, vooral als je gedurende je loopbaan in situaties bent beland waarin ik me niet altijd prettig voelde. Structuur aanbrengen Volgens Van Doesburgh zijn er veel bedrijven die al decennialang alles op dezelfde manier doen. Dan sluipen er zaken in die niet gezond zijn. In dat geval is het nuttig om de boel op z n kop te zetten en alles vanuit een ander perspectief te bekijken. Mijn aanpak bij De Kuyper was niet zo ingrijpend anders. Ik sprong op een rijdende trein, maar begon wel direct met het zetten van eigen accenten. Het bedrijf moest natuurlijk aan mij wennen; nog steeds. Dat is goed, dan daag je elkaar tenminste uit. Ik introduceerde systemen en modellen, die ik heb geleerd bij grote multinationals. Daarbij gaat het vooral om het stroomlijnen van managementinformatie en het instellen van een vaste set op het gebied van visie, strategie, doelstellingen en kpi s. Ik probeer structuur aan te brengen in de verschillende afdelingen. Als je het aan de gemiddelde werknemer vraagt, denk ik dat ze dat als positief ervaren. Daarnaast zetten we nog iets scherper aan als het gaat om de investeringen in onze hoofdmerken. Daar hebben we er drie van, die we over de hele wereld nog beter in de markt willen zetten. Daar hebben we extra geld voor opzij gezet. We hebben ook enkele kleine acquisities gedaan en een onrendabele dochtermaatschappij geherstructureerd. Tenslotte hebben we de 11e generatie het bedrijf ingehaald zodat we ze van dichtbij kunnen coachen en ontwikkelen. Verder zet ik voort wat Bob de Kuyper heeft gedaan. GEERT STRUIKSMA Waardecreatie bij overdacht: extern bestuur als sleutel? Waardoor ontstaat de waarde bij familiebedrijven? Een groot deel wordt volgens Caspar van der Geest, partner bij adviesbureau JBR veroorzaakt door drie elementen: bevlogenheid van de familie, structurele denkkracht en toewijding. Bij het introduceren van extern bestuur is het behoud van die elementen cruciaal voor lange termijn waardecreatie. De organisatie heeft dagelijks te maken met het spanningsveld tussen familieondernemers en externe bestuurders. Het centrale thema dat wordt ervaren vanuit onze praktijk is lange termijn waardecreatie gecombineerd met bedrijfsoverdracht. Op hoofdlijnen zijn hierin twee wegen te onderscheiden. Overdracht binnen de familie De eerste route is dat familiebedrijven kiezen voor continuïteit van zeggenschap en van bezit binnen de familie. Indien goede opvolging beschikbaar is, is verkoop geen optie en heeft familieopvolging vaak de voorkeur. Hoewel ook bij deze route aparte afspraken benodigd zijn voor een nieuwe rolverdeling, blijft het kader van gedragsregels en familiewaarden van toepassing. De basis voor lange termijn waardecreatie blijft hiermee gewaarborgd. Voorbeelden van dergelijke bedrijven zijn Van Oord en Vroon. Overdracht van zeggenschap en bezit binnen de familie is niet zondermeer een vanzelfsprekendheid en daarnaast is een dergelijke structuur in de praktijk soms niet mogelijk of wenselijk. Extern bestuur kan dan een oplossing bieden. Bij familie de Kuyper wordt extern bestuur ingezet om de tijd te overbruggen tussen twee generaties en blijft het eigendom van de onderneming binnen de familie. De jongere generatie wordt ondertussen goed voorbereid op het leiderschap en die neemt na de overbruggingsperiode de dagelijkse aansturing weer over. Overdracht met extern bestuur De basis voor de lange termijn waardecreatie binnen een familiebedrijf kan bij een verkoop aan een derde tevens een zwakte worden. De aanstelling van extern bestuur speelt hierbij een sleutelrol. Zij dient er enerzijds voor te zorgen dat het bedrijf haar bevlogenheid en denkkracht behoudt, anderzijds staat zij voor de opgave om het bedrijf meer zelfstandig te laten opereren. Op die manier wordt waardecreatie mogelijk gemaakt zonder dagelijkse besturing van de familie en zijn de slagingskansen bij een verkooptraject substantieel beter. Het introduceren van extern bestuur is echter vaak een zeer lastige weg met een groot afbreukrisico. Bij het niet realiseren van een succesvolle overdracht van de familieleiding naar een extern bestuur, kan eerder waarde worden vernietigd dan worden gecreëerd hetgeen verkoop aan een derde bemoeilijkt. Het externe bestuur kan derhalve de sleutel vormen tot een succesvol verkooptraject, maar kan tevens als slot fungeren als de aanstelling niet goed verloopt. Dit tekent de noodzaak van een zorgvuldig opvolgingsproces, het maken van duidelijke spelregels en structuurafspraken en het creeren van een wederzijds gedragen familie en bestuurder lange termijn visie. GEERT STRUIKSMA

14 Accuracy: een welkome sparringpartner bij financieel ingrijpende beslissingen Accuracy is een onafhankelijke speler op het gebied van financieel advies. In 2007 richtte Leontine Koens-Betz samen met collega s de Nederlandse tak van dit internationaal opererende bedrijf op. Zij was ervan overtuigd dat er behoefte is aan meer persoonlijke ondersteuning bij financiële vraagstukken. Wij denken niet in hokjes, wij zijn er echt voor de klant. Leontine Koens-Betz startte haar loopbaan als accountant bij één van de big-five accountantskantoren. Vervolgens ben ik me volledig gaan richten op transacties. In de periode was die markt sterk in beweging. Klanten hadden echter behoefte aan meer dan de standaard oplossingen die ze kregen. Vanuit Accuracy waren en zijn wij beter in staat om op de wensen van de klant in te spelen. En vooral meer met ze mee te denken. Onze dienstverlening is breed, wij geven financieel advies bij overnames, herstructureringen en disputen. Is er ondersteuning nodig op bijvoorbeeld fiscaal of juridisch gebied, dan betrekken wij daar partijen uit ons netwerk bij. Onafhankelijkheid is een belangrijke eigenschap van onze dienstverlening. Op welke terreinen denken jullie mee? Ondersteuning bij overnames is momenteel nog ons voornaamste werkterrein. Onze aanpak is heel pragmatisch. Wij kunnen de waardebepaling verzorgen, onderzoek doen naar mogelijke overnamekandidaten en ondersteunen bij de integratie. Op die manier kunnen we bepalen of de geformuleerde synergievoordelen ook daadwerkelijk worden gerealiseerd en zijn we in staat om indien nodig - op tijd bij te sturen. Veel bedrijven hebben die expertise en mankracht vaak niet zelf in huis. Wij zijn dan een welkome sparringpartner om financieel ingrijpende beslissingen weloverwogen te kunnen analyseren en te nemen. Welke trends zie je bij familiebedrijven? Op dit moment zien we dat veel familiebedrijven in Nederland hun plafond hebben bereikt. Er zijn weinig interessante bedrijven om over te nemen. We constateren regelmatig dat zij vaker over de grens kijken, op zoek naar een kleine overname om verder te groeien. Met name Duitsland is aantrekkelijk. De economische omstandigheden in ons buurland spelen daarbij een rol. Bovendien is het land snel bereikbaar, is de taal vaak geen probleem en is het makkelijk om met de Duitsers samen te werken. Businesswise hebben we dezelfde manier van werken. Wat is jullie toegevoegde waarde? Familiebedrijven die de ambitie hebben om verder te ontwikkelen en te groeien, zoeken een partij die ze daarbij kan ondersteunen. Wij geven de persoonlijke touch, in combinatie met onze internationale ervaring en netwerk. Dat is ook een voordeel als het om de financiering gaat. Bedrijven die willen groeien, vinden in Nederlandse banken op dit moment een lastige partner. Wij zijn in staat om samen met het familiebedrijf het financieringsvraagstuk ook met hulp van partijen buiten onze landsgrenzen te bekijken. Dat levert verrassende mogelijkheden en mooie successen op. Tel: +31 (0) nederland@accuracy.com Ondernemen. Innoveren. Internationaal doorbreken. Of bewust werken in een kleine maar aantrekkelijke nichemarkt. Uw onderneming sterker maken. Marktleider worden. Groeien. Building leading companies Gimv investeert in innovatieve ondernemingen die bouwen aan de oplossingen van morgen in sectoren met een duurzaam groeipotentieel: Consumer 2020, Health & Care, Smart Industries en Sustainable Cities. Via sterke partnerships en het investeren van kapitaal, mensen en expertise werken we samen aan verdere groei en ondersteunen we ondernemingen op hun weg naar marktleiderschap. Contacteer Ivo Vincente voor een verdere kennismaking met Gimv. Gimv Nederland Holding BV I Lange Voorhout 9, 2514 EA Den Haag I T I info@gimv.nl I

15 FINANCIEEL JUNI MEER DAN EEN INVESTERING Tjarda Molenaar Directeur Nederlandse Vereniging van Participatie Maatschappijen Bedrijfsfinanciering door investeerders Sinds de economische crisis heeft vooral het MKB het een stuk moeilijker om een financiering rond te krijgen. Men moet dan op zoek naar andere financieringsbronnen. Een mogelijkheid is dan financiering door private equity : risicodragend vermogen voor de financiering van niet beursgenoteerde ondernemingen. Directeur Nederlandse Vereniging van Participatie Maatschappijen Tjarda Molenaar, vertelt er meer over. Participatiemaatschappijen investeren kapitaal dat zij hebben opgehaald bij pensioenfondsen, institutionele beleggers en welgestelde families. Zij investeren momenteel in ongeveer 1300 Nederlandse bedrijven die geld nodig hebben voor bijvoorbeeld groei, overnames of bedrijfsopvolging. De Nederlandse participatiemaatschappijen hebben samen twintig miljard euro onder beheer. Investeringen dalen Participatiemaatschappijen zijn dus belangrijke verschaffers van deze financieringsvorm. Het gaat daarbij altijd om een minimale investering van euro. Er zijn verschillende redenen waarom een bedrijf vreemd vermogen nodig heeft, maar meestal gaat het om groei, overname, bedrijfsopvolging of uitbreiding van activiteiten naar het buitenland. De vraag naar financiering neemt de laatste jaren wel toe, maar dat leidt niet persé naar meer investeringen omdat het bedrag per investering daalde. Het investeringsbedrag zakte vorig jaar van 2,1 naar 1,3 miljard. Gedeelde zeggenschap Molenaar stelt dat een ondernemer zich bijtijds af moet vragen of private equity wel past bij de wensen en opvattingen van de onderneming. Financiering door een investeerder impliceert een nieuwe aandeelhouder die zich meestal intensief met het bedrijf gaat bemoeien. Men moet daarom bereid zijn de zeggenschap te delen. En hoewel het delen van de zeggenschap soms als negatief naar voren wordt gebracht, kan het ook heel gunstig zijn als een bedrijf zoekt naar de investeerder die het bedrijf verder brengt. Denk bijvoorbeeld aan iemand met veel verstand van internationalisering als een bedrijf wil expanderen naar het buitenland. De investeringen zijn altijd tijdelijk. Een investeerder stapt in, voert het plan uit dat samen met de ondernemer gemaakt is, en verkoopt het aandeel in het bedrijf weer verder. Het gebeurt ook dat het gehele bedrijf verkocht wordt aan een nieuwe partij. Om private equity goed te laten verlopen is het essentieel dat de belangen van zowel het bedrijf als de investeerder parallel lopen, stelt Molenaar. Ze heeft enkele tips om een aanvraag kans van slagen te geven: Ben open en eerlijk over de reden van de aanvraag en wacht niet te lang. Het kost tijd voordat er over de aanvraag beslist wordt. Van de honderd aanvragen per jaar, worden er gemiddeld drie gehonoreerd. CORRY DAALHOF Een familiebedrijf is zich bijzonder bewust van zijn kwaliteiten en behoeften. Met de zelfkennis is het dik in orde: sterke en zwakke eigenschappen worden onderkend, zo meldt Dennis de Breij partner van De Breij Evers Boon. Belangrijke beslissingen worden daarop gebaseerd. Dus ook beslissingen om op zoek te gaan naar een investeerder van buiten de familie. Dat is tegenwoordig vaak een financiele investeerder met bewezen trackrecord. De ene traditie zoekt de andere traditie. Als partijen niet van elkaar onder de indruk zijn, wordt het sowieso niets. Eenmaal in gesprek, zie je wat transacties met familiebedrijven zo de moeite waard maakt. Gelijkwaardigheid staat voorop. Familie en investeerder testen elkaar. Ieder is op zijn manier gewend het voor het zeggen te hebben. Maar de macht zal gedeeld moeten worden. De investeerder zal moeten aanvoelen hoe de familie betrokken wil blijven. De familie zal moeten begrijpen dat de investeerder bepaalde controle wil hebben op de investering. Geld en expertise alleen zijn niet genoeg. Passen we bij elkaar, of niet? Dat is de vraag die ieder zich stelt. Wie betaalt, bepaalt werkt bij familiebedrijven niet. Voorbeeld: de hoogste bieder vist bij familiebedrijven makkelijk achter het net. De familie zoekt meer dan geld alleen. De investeerder die iets extra s meeneemt, valt in de prijzen. De ene keer is het de juiste industry expert in de raad van commissarissen, de andere keer samenvoeging met een branchegenoot of juist een bedrijf elders in de productieketen, dan weer toegang tot nieuwe markten, of de gedroomde nieuwe CEO, actieve steun voor een buy and build strategie, of wat dan ook in het specifieke geval: de familie kiest voor meer dan geld alleen. We zien steeds weer dat aandacht daarvoor het verschil kan maken. Je ziet iets vergelijkbaars als een familiebedrijf zelf op het punt staat te investeren. Dat gaat de Excel rekenmodellen voorbij. Het beheersen van risico s krijgt de focus. Het doorgeven van het bedrijf aan de volgende generaties staat centraal. Een familiebedrijf stelt daarom ook haar kernwaarden model voor haar investeringscriteria. We zien gebeuren dat het due diligence onderzoek geen bezwaren oplevert, maar toch van een transactie wordt afgezien omdat de overtuiging ontbreekt dat partijen bij elkaar passen. Dat is niet heel concreet, maar wel heel belangrijk. Of het nu gaat om een investering in of door een familiebedrijf, of met familiekapitaal: je kunt als advocaat en adviseur dus veel betekenen door oog te houden voor wat de deal kan maken of breken. FAMILIE EN INVESTEERDER TESTEN ELKAAR. IEDER IS OP ZIJN MANIER GEWEND HET VOOR HET ZEGGEN TE HEBBEN. MAAR DE MACHT ZAL GEDEELD MOETEN WORDEN. DE INVESTEERDER ZAL MOETEN AANVOELEN HOE DE FAMILIE BETROKKEN WIL BLIJVEN

16 Waar drinkt u koffie uit? Met dit gevoel hebben Alzheimerpatiënten dagelijks te kampen. Help Alzheimer overwinnen. Dan hoeft niemand zichzelf te verliezen. Als bedrijf kunt u ook meehelpen. Samen met uw organisatie kunnen we een verschil maken en werken aan een oplossing voor dementie. Bent u geïnteresseerd om als bedrijf Alzheimer Nederland te steunen? Bel Solveigh Balogh op of mail naar s.balogh@alzheimer-nederland.nl.

17 JURIDISCH JUNI Professionaliseringstrend zet zich voort Een grote betrokkenheid van de familie, een voorzichtige insteek als het om risico s gaat, en veel aandacht voor persoonlijke banden en vertrouwen: het zijn bekende kenmerken van familiebedrijven. Ook rond fusies en overnames komen deze eigenschappen terug. Gerbrand Visser is notaris en partner bij Allen & Overy en vertelt over zijn ervaringen in de dagelijkse praktijk. Een fusie of overname heeft voor ieder bedrijf gevolgen: voor de directie, voor medewerkers en financieel gezien in ieder geval ook voor de aandeelhouder. Maar waar bij een gewone grote onderneming de bestuurders een transactie voorbereiden en aan aandeelhouders voorleggen, zitten aandeelhouders van een familiebedrijf al in een veel eerder stadium aan tafel, vertelt Visser. Zij zijn ook directeur, of op een andere manier betrokken. Ze voelen het direct in hun portemonnee en kijken goed naar risico s. Bovendien hechten ze waarde aan reputatie: past het bedrijf waar we mee in zee gaan wel bij ons? Geen krenten uit de pap De behouden insteek wordt mogelijk versterkt door de economische situatie. Je ziet in het algemeen dat sterke bedrijven het geld wel hebben, maar de situatie nu te onzeker vinden voor een overname. Liever kiezen ze de krenten uit de pap en nemen ze alleen bepaalde onderdelen over. Familiebedrijven prefereren honderd procent zeggenschap. Hebben ze daarvoor het geld niet, dan maar niet, redeneren ze. Voor mogelijke overnames wordt ook wel naar het buitenland gekeken, weet Visser, maar familiebedrijven proberen toch vooral in Nederland uit te breiden. Meestal hebben deze bedrijven geen buitenlandse bestuurders en zijn zij minder internationaal georiënteerd. En als er wel een sterke connectie is, is die meestal aan personen gerelateerd, waardoor de focus op één land ligt. Trusted advisor Hoewel Visser in de toegenomen rol van adviseurs bij familiebedrijven een trend ziet, gaan zij daar op hun eigen wijze mee om. Estateplanning is in trek en er komen dus ook meer trusted advisors rond de familie. Adviseurs JE ZIET IN HET ALGEMEEN DAT STERKE BEDRIJVEN HET GELD WEL HEBBEN, MAAR DE SITUATIE NU TE ONZEKER VINDEN VOOR EEN OVERNAME van grote vennootschappen bekijken fusies en overnames met een technische blik: wat blijft er onder de streep over? Op die business case wordt doorgaans het besluit gefundeerd. Familiebedrijven zeggen na het advies: dank u wel, en nu maken we onze eigen afweging. Hun emotionele betrokkenheid is groter. MARIE LOUISE SCHONEWILLE Bij de advocaat van David van der Kellen (III) Collectie Rijksmuseum CAPTURE HEADLINE Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod. PHOTO: NAME SURNAME NAME SURNAME name.surname@mediaplanet.com Baby boomer, wacht niet te lang Hoewel er nog steeds veel Nederlandse familiebedrijven worden overgedragen, is de verwachte golf aan overdrachten door de generatie van de baby boomers vooralsnog uitgebleven. Er bestaat steeds minder belangstelling voor opvolging binnen de familiesfeer en door de crisis staat de waarde van bedrijven onder druk. In de hoop op betere tijden kiezen ondernemers er nu vaak voor hun volle aandacht te geven aan de dagelijkse bedrijfsvoering en het behoud van klanten. De economische vooruitzichten blijven echter onzeker en een ondernemer kan niet eeuwig blijven doorwerken. Langer wachten kan een negatief effect op de waarde van het bedrijf hebben en daarmee op de oudedagsvoorziening van de ondernemer. Reden om niet te lang te wachten met de voorbereiding voor bedrijfsoverdracht, aldus JLS Advocaten. De uitdagingen: opvolging en financiering Wanneer er geen opvolgers binnen de familie zijn, komen externe kopers in beeld, zoals strategische partijen of bestaand/nieuw management (MBO/MBI). De keuze voor het type koper kan veel uitmaken voor de financierbaarheid van de transactie. Door strengere kapitaaleisen (Basel III) willen banken namelijk een steeds kleiner deel van de koopsom financieren. Omdat bij een MBO/MBI veelal het probleem speelt dat de koper beperkte eigen middelen heeft, zijn in dat geval andere oplossingen nodig om de koopsom te financieren. Zo kunnen verkoper en koper overeenkomen dat het bedrijf gefaseerd wordt overgedragen, dat een deel van de koopsom wordt omgezet in een al dan niet achtergestelde lening van de verkoper aan de koper of dat een deel van de koopsom afhankelijk is van toekomstige resultaten/omzetten (earn-out). Combinaties zijn ook mogelijk. Dergelijke oplossingen kunnen gepaard gaan met allerlei juridische valkuilen. Om daar niet in te vallen, is het van belang dat betrokkenen zich laten bijstaan door advocaten die het klappen van de zweep kennen. Uw transactie, onze ervaring De focus van JLS Advocaten ligt volledig op het begeleiden van bedrijfsoverdrachten in de sector waarin ondernemen, een no-nonsense mentaliteit en slim en snel handelen gewoon is: het Nederlandse midden- en kleinbedrijf. Tot de klantenkring van JLS Advocaten behoren onder meer (familie)bedrijven, DGA s, MBO/MBI kandidaten, investeerders en investeringsfondsen. De partners van JLS Advocaten, Steven Storm, Humphrey Lakens en Bob Jonker, zien door hun jarenlange ervaring snel waar de risico s en de kansen liggen. Zonder daarbij de menselijke maat uit het oog te verliezen. Tel:

18 18 JUNI 2013 TRENDS CAPTURE HEADLINE Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod. PHOTO: NAME SURNAME DE ONDERNEMING EN HET PRIVÉDOMEIN Een advocaat, een fiscalist, een notaris, een accountant. Een gemiddeld bedrijf heeft verschillende adviseurs om de bedrijfsopvolging goed te regelen en dat is voor een familiebedrijf niet anders. Of toch? Jazeker, vinden Henk Hoeve en Wouter Burgerhart van adviesbureau Burgerhart- Vosmanshuys. Onze ervaring is dat veel adviseurs te weinig oog hebben voor de samenhang tussen de onderneming en het privédomein van de betreffende familie. Het belang van privégebeurtenissen als huwelijken, scheidingen en overlijden onderscheidt immers het familiebedrijf van andere bedrijven en maakt de bedrijfsopvolging ingewikkelder. Niet alleen is er bij adviseurs kennis nodig over alle rechtsgebieden (fiscaal én juridisch) rond dit soort gebeurtenissen, maar die kennis moet ook geïntegreerd worden in een samenhangend totaaladvies, betogen Hoeve en Burgerhart. Blinde vlekken Er is de afgelopen vijftien jaar vooral aandacht geweest voor de onderneming, maar minder voor de familiestructuur. Mede door de gunstige economie raakte het privédomein bij adviseurs uit beeld, zegt Wouter Burgerhart, adviseur en hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het familierecht, denk aan huwelijksvoorwaarden en testamenten, was voor het notariaat geen lucratieve markt. De zakelijke markt is bovendien alsmaar specialistischer geworden, vervolgt hij. Tegelijkertijd zien we dat regels en wetten steeds sterker met elkaar verweven raken. Deze ontwikkelingen vragen om een generalistische benadering van opvolgingsvraagstukken, terwijl adviseurs zich graag laten voorstaan op hun kennis van complexe deelterreinen. Het onvermijdelijke gevolg: blinde vlekken. Onze ervaring is dat de vraagstukken die tussen wal en schip vallen met name liggen op het grensgebied tussen familiebedrijf en privédomein. Zo veranderde het huwelijksvermogensrecht in de afgelopen jaren: er kwamen meer mogelijkheden voor partners om aanspraak te maken op een deel van de waarde van het ondernemingsvermogen. Dat dit ook consequenties voor de belastingheffingen kan hebben, werd echter niet onderkend. Weinig fiscalisten hebben werkelijk verstand van huwelijksvermogensrecht in relatie tot fiscaal recht, zegt compaan Henk Hoeve. Wie adviseert om op maat gesneden huwelijkse voorwaarden te maken of te wijzigen met het oog op de belastingheffing? Een typisch voorbeeld van een blinde vlek, die voor een risicoanalyse een enorme impact kan hebben. Crisisbestendig Veel regelingen blijken daarnaast niet erg crisisbestendig, menen de adviseurs. Een voorbeeld is het instorten van de markt voor onroerend goed. Hoeve: Bij het overlijden van een directeurgrootaandeelhouder in de onroerendgoedsector moet in de visie van de Belastingdienst van elke honderd euro eigen vermogen misschien wel veertig euro worden afgestaan. In tijden van crisis staat de verhouding met het vreemd vermogen al onder druk en dan is bijlenen geen optie. Maar de belastingdienst wil het geld wel meteen ontvangen. De gevolgen hiervan veroorzaken momenteel een potentiële massaslachting in ondernemend, onroerend goed Nederland. Er zijn dan ook twee aspecten waar familiebedrijven als het om advisering gaat goed naar moeten kijken, benadrukken Hoeve en Burgerhart. Kies niet voor een deeloplossing. Juist een advies op het snijvlak van alle relevante gebieden is noodzakelijk, zeker op het grensgebied van familiebedrijf en privédomein. Een ondernemer zou bovendien exact moeten willen weten hoe het in elkaar steekt, zeker ook wat betreft de financiële gevolgen. Daar horen op maat gesneden cijfervoorbeelden bij. MARIE LOUISE SCHONEWILLE Henk Hoeve Adviseur bij BurgerhartVosmanshuys Wouter Burgerhart Adviseur en hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen RISICOMANAGEMENT De belangrijkste risico s voor een familiebedrijf hebben te maken met een plotselinge privé-gebeurtenis: een echtscheiding, terminale ziekte of overlijden. Liggen er dan geen goede documenten, afspraken en plannen, dan gaat dit gepaard met het ontstaan van niet voorziene financiële verplichtingen. Risicomanagement zorgt er niet voor dat je alles voor honderd procent dekt, want dat kan niet altijd. Maar het zorgt wel voor het beheersbaar maken van de risico s. Maar het gevaar voor familiebedrijven is dat iedere afzonderlijke adviseur denkt: mijn deel is goed afgedekt, analyseert Burgerhart. De structuur is op orde, de wensen van de directeur-grootaandeelhouder staan netjes in een testament. Dat kan allemaal waar zijn, maar de combinatie van regelingen kan toch grote risico s opleveren. De adviseur die focust op de onderneming is zich veelal te weinig bewust van de wensen en noden binnen het gezin van de directeur-grootaandeelhouder en het belang van de concernstructuur voor bijvoorbeeld de afwikkeling van huwelijkse voorwaarden en een nalatenschap. Anderzijds zijn er veel adviseurs in het privédomein die geen enkel benul hebben van de omvang en samenstelling van het bedrijf van hun cliënt, maar wel menen een gedegen advies te kunnen verstrekken.

19 JUNI INSPIRATIE Albert Jan Thomassen Directeur FBNed, Vereniging Familiebedrijven Nederland NAWOORD Meisje met een brede hoed Een echtpaar was aanwezig toen het schilderij Meisje met een brede hoed van Caesar Boëtius van Everdingen (1645- ca.1650) werd opgehangen. Het schilderij is aangekocht met de steun van de Bankgiroloterij en restauratie is mogelijk gemaakt door het Irma Theodora Fonds/Rijkmuseum Fonds. Filantropie geeft voldoening en plezier Instellingen die actief zijn op het gebied van bijvoorbeeld natuurbehoud, zorg, onderzoek en cultuur hebben het zwaar door de economische crisis. Subsidies nemen af of worden gestopt; er is sprake van een terugtredende overheid. Gelukkig zijn er ondanks de recessie nog veel particulieren en bedrijven die een goed doel willen steunen. Vooral maatschappelijke organisaties krijgen steeds meer donaties en sponsorgelden. Voor een particulier is de beweegreden puur filantropisch, het geeft een goed gevoel. Maar voor een bedrijf kan het daarnaast een social investment zijn. Het is goed voor het imago van een bedrijf en personeel raakt betrokken bij het goede doel, wat meer saamhorigheidsgevoel oplevert. Het Rijksmuseum Amsterdam is een geprivatiseerde culturele instelling die voor een groot deel afhankelijk is van sponsoring en schenkingen. Wij zien dat het aantal giften toeneemt, vertelt accountmanager fondsenwerving Eva Kalis. Op dit moment hebben we zo n zeventig families en vermogende particulieren die ons steunen met aanzienlijke financiële bijdragen. Veelal doen ze dat vanuit een eigen stichting die goede doelen steunt met een thema dat hen na aan het hart ligt. Bijvoorbeeld onderwijs en onderzoek, educatieprojecten en aankopen. Fiscaal voordeel BV s, NV s, verenigingen en stichtingen kunnen giften aan door de Belastingdienst aangewezen Algemeen Nut Beogende Instellingen (ANBI s) aftrekken voor de vennootschapsbelasting (tot 50% van de winst). Wie schenkt aan een culturele instelling met een AN- BI-status geniet extra fiscale voordelen. Voor particuliere donateurs is dat 25% extra giftenaftrek van de inkomstenbelasting (tot maximaal giften), voor bedrijven 50% extra giftenaftrek van de vennootschapsbelasting (tot maximaal giften). Naast fiscale voordelen geven schenkingen veel voldoening, Eva Kalis Accountmanager fondsenwerving benadrukt Kalis. Bijvoorbeeld schenkers met een fonds op naam bepalen zelf waar hun geld aan wordt besteed en kunnen veelal met eigen ogen zien wat er mee gebeurt. Dat levert plezier en betrokkenheid op. Wij zoeken de beste match tussen een project en de schenker. We nodigen schenkers CAPTURE HEADLINE Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod. PHOTO: NAME SURNAME uit voor bijeenkomsten of om een kijkje te nemen achter de schermen. Zo was een echtpaar aanwezig toen een schilderij dat met hun steun was gerestaureerd werd opgehangen in het museum. Dat was een uniek en heel persoonlijk moment voor hen. Minder anoniem Ook steeds meer andere goede doelen bieden de mogelijkheid om specifieke projecten te ondersteunen, bijvoorbeeld via een gelabelde schenking of een fonds op naam. Er is een trend zichtbaar dat schenkers bij naam vermeld willen worden, constateert Kalis. In het begin was het vaak anoniem, of bijvoorbeeld alleen Juwelenfonds of twee voornamen. Maar je ziet steeds meer dat families wel met naam genoemd willen worden, om daarmee aan anderen te laten zien dat je een belangrijke bijdrage kunt leveren. Het heeft ook een soort eeuwigheidswaarde, dat spreekt de mensen aan. EMILE HILGERS Hoe zorgen we ervoor dat het familiebedrijf als ondernemingsvorm concurrentievoordeel blijft behouden? In de opening van deze bijzondere bijlage sprak ik al kort over het belang van een goed corporate governance-beleid. Onderzoek wijst uit dat succesvolle familiebedrijven in het bestuur een mix hebben van familieleden en buitenstaanders. Een kwestie van checks en balances. Er zal de komende jaren ook steeds nauwkeuriger worden gekeken naar de kwaliteit van het management en het op orde hebben van de managementinformatie; zodat je goed kunt sturen. Deze professionaliseringslag zet zich voort. Parallel daaraan moet de familie ook slagen maken, een goede structuur creëren, om de juiste beslissingen te nemen. De opvolging blijft ook om aandacht vragen. Vooral als we beseffen dat deze kwestie in steeds meer bedrijven aan de orde komt. Het op tijd starten met het opvolgingstraject voorkomt dat het familiebedrijf in de problemen komt. Dat is in deze economisch lastige tijden van onschatbare waarde. Dat geldt ook voor het alert blijven op de groei van het bedrijf, bijvoorbeeld om de zelfstandigheid te waarborgen en de concurrentie van over de grens het hoofd te kunnen bieden. Zorg ervoor dat je de bakens tijdig kunt verzetten. De bancaire financiering zoals we gewend waren, komt de komende vijf jaar niet terug. Het is dus zaak om goed naar alternatieve financieringsvormen te kijken. Nog een trend voor de nabije toekomst: Het uitnutten van de voordelen van een familiebedrijf in communicatie en branding. Daarbij gaat het niet alleen om de reguliere vormen van marketing en communicatie, maar ook om de inzet van nieuwe media in alle mogelijke verschijningsvormen. Waar bescheidenheid in communicatie vroeger een voordeel leek, is het vertellen van het verhaal van het familiebedrijf nu juist een belangrijk concurrentievoordeel. EMILE HILGERS

20 Brendan Bannon STAAT FILANTROPIE OOK OP UW AGENDA? Elke dag bieden onze teams medische noodhulp aan slachtoffers van rampen, oorlogen en epidemieën, ongeacht hun afkomst, religie of politieke overtuiging. Hulp waar deze mensen anders verstoken van zouden zijn. En daarvoor vragen wij uw steun. Met veel familiebedrijven die ons steunen heb ik al jaren een zeer goede relatie. Velen geven puur vanuit filantropische overwegingen en vragen niets van ons terug. Behalve dat wij hen op de hoogte houden van wat wij met hun steun doen. Een fantastische betrokkenheid die wij enorm waarderen! Gerbren Deves, relatiemanager Persoonlijk advies U kunt ons werk op vele manieren ondersteunen. Wat dacht u bijvoorbeeld van: uw eigen bedrijfsactie of -evenement voor Artsen zonder Grenzen een donatie via een bijzonder relatiegeschenk samen met uw personeel in actie komen in het geval van een ramp steun in natura, zoals bijvoorbeeld uw expertise uw eigen Fonds op Naam fiscaal aantrekkelijk schenken via Gedeeld Geven. Er is veel mogelijk. Wilt u weten welke manier van schenken het beste bij u past? Neem contact op met: Gerbren Deves, uw contactpersoon voor bedrijven Telefoon of gerbren.deves@amsterdam.msf.org Frank Aalderinks, uw contactpersoon voor particulieren en familiestichtingen Telefoon of frank.aalderinks@amsterdam.msf.org Onze hulpverleners vertellen u graag over hun persoonlijke ervaringen in het veld. Indien u dat wenst, organiseren wij graag een gesprek met één van hen.