Politieke stem van dieren: een introductie Eva Meijer

Transcriptie

1 Politieke stem van dieren: een introductie Eva Meijer Ledenmiddag Partij voor de Dieren Amsterdam 8 februari 2014 Ik ben bezig met een promotieonderzoek in de filosofie aan de Universiteit van Amsterdam met de titel Political Animal Voices. In deze mini-lezing leg ik uit wat ik bedoel met politieke stem en waarom ik denk dat het belangrijk, zelfs noodzakelijk is om daarover na te denken. Mijn onderzoek bestaat uit een filosofisch deel en een praktisch deel. Ik wil graag de vertaling maken naar de politieke praktijk, maar ik ben nu nog bezig met het theoretische gedeelte, en daar zal ik vandaag ook over vertellen. Stem van dieren Mijn begingedachte is dat er een spanning bestaat tussen de alledaagse manier waarop mensen en andere dieren met elkaar communiceren en ons huidige politieke systeem. Er zijn allerlei voorbeelden te bedenken van communicatie met dieren. Ik woon in Amsterdam, samen met twee honden en een kat. Ik praat tegen de honden, ik aai ze, leer ze dingen, en zij maken mij dingen duidelijk ze blaffen, gaan bij de deur staan als ze naar buiten willen. Olli, een Roemeense ex-straathond, pakt mijn hand met zijn voorpootjes en geeft me daarmee het commando aaien. De kat heeft ook een heel repertoire aan uitingsmogelijkheden; hij kan op verschillende tonen miauwen, mij duidelijk maken wanneer hij wil spelen en waar en met welk speelgoed, enzovoort. Ik heb ook contact met de dieren buiten. Er komen vogels in mijn tuin, sommigen zijn aan me gewend en blijven zitten als ik de tuin in kom. En ik vind vaak zieke dieren; meerkoeten, zwanen, duiven, muizen, meeuwen, die allemaal hun eigen manieren hebben om aan te geven hoe ze zich voelen en wat ze van mij willen. Stadsdieren met jongen kunnen vaak heel goed duidelijk maken dat je uit hun territorium moet blijven. Ik heb een keer een jonge kraai van de weg gehaald omdat hij of zij daar gevaar liep. De ouders dachten echter dat ik hun kind wilde stelen. Ze pikten een gat in mijn hoofd, en iedere keer als ik daar later langskwam, vielen ze me aan. Ik denk dat heel veel mensen op die dagelijkse manier met andere dieren omgaan. Met dieren die bij ze in huis wonen, met dieren op straat en in het veld. Negeren is ook een houding. Veel dieren in de stad letten goed op hoe mensen zich gedragen omdat ze door ze gevoerd worden. Straathonden in Moskou kunnen bijvoorbeeld aan de hand van iemands lichaamshouding en kleding inschatten of diegene ze eten zal geven, ze bedelen alleen waar het effect heeft. Die honden nemen trouwens ook de metro om zich over langere afstanden te verplaatsen. Deze interacties zien we niet terug in de manier waarop het menselijke politieke systeem is ingericht. Aan de ene kant is dat misschien begrijpelijk, het is tenslotte het menselijke politieke systeem. Aan de andere kant treffen de beslissingen die mensen nemen de levens van vele dieren. Denk alleen maar aan discussies over de vee-industrie of de bont-industrie. Er zijn in die discussies mensen die opkomen voor de belangen van dieren en er zijn mensen die alleen denken aan hun eigenbelang of economische belangen. De mensen die dierenbelangen vertegenwoordigen, bijvoorbeeld in een Partij voor de Dieren, kunnen relaties met dieren hebben, waar ze 1

2 misschien door beïnvloed worden. Die dieren hebben echter zelf geen inspraak in de politiek. Er is geen Partij van de Dieren. Van object naar subject Voor de wet worden dieren als dingen gezien. Er is de laatste jaren meer aandacht voor intrinsieke waarde, het idee dat dieren zelf waarde hebben, ongeacht of mensen die erkennen, maar er is in onze grondwet nog steeds een duidelijke tweedeling, die terugvoert op de ideeën van filosofen als Descartes en Kant. Mensen zijn personen, dieren zijn eigendom. In de filosofie zien we een (langzame) verschuiving van dier als ding, zoals bij Kant, of als machine, zoals bij Descartes, naar dier als subject. Tegelijkertijd wordt er heel veel empirisch onderzoek (bijvoorbeeld in vakgebieden als biologie en ethologie) gedaan naar wat niet-menselijke dieren voelen, denken, kunnen. Vroeger werd intelligentie van dieren in de biologie gemeten naar hoeveel ze op mensen leken, tegenwoordig wordt het meestal opgevat als hoe goed dieren met soort-specifieke uitdagingen kunnen omgaan. Dergelijk onderzoek sluit aan bij de voorbeelden die ik in het begin besprak. Dieren zijn subjecten, geen objecten. Ze zijn wezens die zelf ideeën hebben over hoe ze willen leven. Deze veranderende blik op dieren is een vooruitgang en roept allerlei nieuwe vragen op. In plaats van een dingachtig dier waar je misschien wel aardig voor wilde zijn maar dat je s avonds gewoon weer in haar hok deed, is de vraag hoe we erachter kunnen komen wat dieren willen en hoe we dan wel met ze samen moeten leven. De beweging is van een relatie tussen subject en object naar een relatie tussen twee subjecten, dat wordt intersubjectiviteit genoemd. De vraag verschuift dus van hoe wij, mensen, andere dieren moeten behandelen, naar hoe we met ze samen moeten en kunnen leven, wat zij daarin willen, en hoe we erachter kunnen komen wat zij willen. Traditioneel gezien richten mensen die strijden voor rechten voor dieren zich vooral op negatieve rechten. Dat zijn rechten die garanderen dat anderen geen inbreuk op jouw vrijheid mogen maken. Voor dieren kun je bijvoorbeeld denken aan het recht op leven, het recht om niet gemarteld te worden, het recht om niet in gevangenschap gehouden te worden. Die rechten zijn heel belangrijk, zelfs basaal; ze zijn voor dieren letterlijk van levensbelang. Het punt is alleen dat we er met dat soort rechten niet zijn. Dieren en mensen delen leefgebieden, huishoudens, territoria. Het is belangrijk dat dieren meer vrijheid krijgen, maar er zullen dan nog steeds ontmoetingen zijn en sommige dieren zullen bij mensen willen wonen. Als we dieren serieus nemen als subjecten, moeten we nadenken over hoe zij in die situaties inspraak kunnen hebben. Anders blijven mensen degenen die alles beslissen, terwijl dieren vaak heel goed zelf kunnen bepalen wat ze willen en dat kunnen aangeven. Ook in de tussentijd, in de situatie waarin we nu zitten en waarin mensen de dominante partij zijn, is het belangrijk om na te denken over hoe dieren meer stem kunnen hebben in hun eigen levens, zodat hun vrijheid groter kan worden. Dieren in de democratie We leven in Nederland in een democratie. Een van de grondbeginselen van de democratie is dat gelijke belangen gelijk tellen. Het is dus eigenlijk heel vreemd dat dierenbelangen vaak niet of niet voldoende worden meegewogen in politieke besluitvorming, maar dit terzijde. Burgerschap heeft in een democratie een aantal verschillende aspecten. Je bent een inwoner van dat land, en je maakt deel uit van het 2

3 volk. Tenslotte heb je het recht om zelf je stem te laten horen, om zelf politieke macht uit te oefenen. Je bent niet alleen onderdaan, je kunt ook invloed uitoefenen op hoe dingen gaan. Dat is een belangrijk onderdeel van een democratie; je mag niet alleen deelnemen aan de politiek, je mag ook meebeslissen over de regels van het spel. Het is op dit moment zo, dat het wel mogelijk is om de belangen van dieren te vertegenwoordigen binnen de bestaande politieke infrastructuur, ze kunnen zelf echter niet meebeslissen, ze hebben geen stem. Daarin is hun positie vergelijkbaar met die van bijvoorbeeld de vroegere slaven in Amerika, van wie de belangen wel vastgelegd waren, er waren wetten over ze, maar die zelf niet de mogelijkheid hadden invloed uit te oefenen. Hun positie is ook vergelijkbaar met de eerdere positie van vrouwen in de politiek. Vrouwen hebben nog geen eeuw kiesrecht en waren tot 1956 handelingsonbekwaam, ze mochten bijvoorbeeld geen bankrekening openen of zonder toestemming van hun man op reis. Voordat vrouwen kiesrecht hadden, waren er wel wetten die hun levens betroffen, net als met de dieren nu. Als ik de positie van dieren vergelijk met eerdere emancipatiebewegingen, wil ik overigens niet zeggen dat de strijd hetzelfde is, alleen dat er parallellen te vinden zijn. Wanneer het gaat over politieke stem en inspraak, hadden vrouwen een voorsprong omdat ze dezelfde taal spraken als mannen, en genoeg op ze leken om op een begrijpelijke manier in de taal van de macht hun zaak onder de aandacht te kunnen brengen. Er werd overigens wel getwijfeld of vrouwen in staat waren politieke beslissingen te nemen, ook al vinden de meeste mensen in Nederland dat nu vanzelfsprekend. Politieke stem Nu komen aan we bij het begrip politieke stem. Daar kun je verschillende dingen onder verstaan. We kunnen stemmen tijdens verkiezingen, maar ook letterlijk onze stem verheffen. Dat kan binnen het bestaande politieke systeem, bijvoorbeeld in de gemeenteraad of in de Tweede Kamer, het kan ook bij demonstraties, in liedjes, denk bijvoorbeeld aan Bob Dylan, of door politieke kunst te maken. Er zijn verschillende typen handelingen die politiek kunnen zijn. Binnen een staat waarin er rassensegregatie is kan het een politieke handeling zijn om als zwarte vrouw in de bus in het gedeelte voor witte mensen te gaan zitten. Je kunt ook denken aan studentenprotesten, of de Occupy-beweging. In mijn proefschrift betoog ik dat dieren ook politiek kunnen handelen, en dat er in bepaalde situaties sprake is van politieke communicatie tussen mensen en andere dieren. Nadenken over politieke stem van dieren heeft twee componenten. Het houdt in dat we anders moeten kijken naar bestaande handelingen van dieren en dat we moeten nadenken over nieuwe manieren waarop dieren (en mensen) politiek kunnen handelen. Voorbeelden van manieren waarop dieren al politiek handelen zijn bijvoorbeeld daden van protest en verzet. Jason Hribal 1, een Amerikaanse historicus, heeft geweld van grote roofdieren, niet-menselijke primaten, walvisachtigen en olifanten in gevangenschap onderzocht en hij betoogt dat dit vaak doelbewuste handelingen zijn. Een orka die haar hele leven mishandeld is, kan op een bepaald moment terug gaan vechten. Dit vindt ook plaats op het niveau van sociale groepen. Doordat hun leefgebied steeds kleiner wordt, zijn er in Azië en Afrika veel conflicten tussen groepen wilde dieren (bijvoorbeeld olifanten) en mensen, die letterlijk vechten om hetzelfde voedsel. Andere vormen van politiek handelen zijn wat ze in de 1 Hribal, Jason. Fear of the Animal Planet: The Hidden History of Animal Resistance. Oakland CA: Counter Punch Press and AK Press,

4 politieke filosofie stemmen met de voeten noemen; een bepaald gebied verlaten omdat het politieke of sociaal-economische klimaat ongunstig is. Dit zien we bijvoorbeeld bij wilde dieren die uit hun leefgebied verdreven worden door toenemende verstedelijking. En er zijn situaties waarin dieren en mensen samenwerken om een bepaald politiek doel te bereiken, bijvoorbeeld walvissen en mensen van Greenpeace die zich inzetten voor de walvissen. Deze voorbeelden betreffen vooral wilde dieren, er zijn natuurlijk ook dieren die intensiever met mensen samenleven. Sue Donaldson en Will Kymlicka, die een boek hebben geschreven over politieke rechten van dieren 2, betogen dat gedomesticeerde dieren democratisch kunnen handelen door hoe ze zich uitdrukken richting mensen. Denken over (politieke) communicatie met dieren vraagt om een ander begrip van taal. Sinds Aristoteles wordt taal gezien als een noodzakelijke voorwaarde om politiek te kunnen handelen. Het probleem daarmee is dat mensen, de dominante groep, hebben gedefinieerd wat taal is, namelijk mensentaal 3. Er is een scheiding gemaakt tussen taal, begrepen als mensentaal, en alle andere vormen van communicatie aan de andere kant. Die scheiding is echter arbitrair. Er zijn dieren die zich kunnen uitdrukken in mensentaal, zoals bijvoorbeeld de grijze roodstaartpapegaai Alex 4, er zijn dieren die gebarentaal beheersen, er zijn dieren die goed de lichaamstaal van mensen kunnen lezen en andersom, enzovoort. Er ligt geen duidelijke grens tussen wat taal is en wat niet, en als die grens er al is, dan volgt hij niet de grens tussen mensen en andere dieren. Het werk van taalfilosoof Wittgenstein 5 biedt volgens mij een goede ingang om na te denken over taal tussen mensen en andere dieren, omdat hij de nadruk legt op de verwevenheid van talige en niet-talige handelingen en omdat betekenis bij hem sterk verbonden is met gebruik. Dat is voor veel dieren ook zo. Bovendien zegt Wittgenstein dat er niet een definitie te geven is voor taal, omdat er zoveel verschillende manieren zijn waarop we taal gebruiken. Tussen mensen en andere dieren is dat zeker het geval, omdat dieren zich op zoveel verschillende manieren uitdrukken en er zoveel verschillende soorten relaties en ontmoetingen zijn. Mijn project richt zich daarom ook op politieke stemmen, meervoud. Het woord dieren verwijst naar een heleboel dieren. Er zijn grote verschillen in de communicatie met een slak en communicatie met een paard. Dieren hoeven niet op mensen te lijken om mee te tellen. We moeten over ze nadenken in hoe ze anders zijn. Over het begrip politieke stem is dus veel te zeggen. Denken over politieke stem van dieren gaat uiteindelijk over de vertaling van de letterlijke, fysieke manieren waarop zij zich uitdrukken, naar een politiek systeem. Dat is belangrijk omdat ze op die manier zelf kunnen aangeven wat ze willen. Het is onderdeel van ze serieus nemen. Dieren zijn niet stil of stom, ook al worden ze vaak zo voorgesteld. De vraag waar ik mee wil besluiten, en dat is ook een vraag aan jullie, is wat we hier nu mee kunnen. Als ik vertel over mijn onderzoek, vragen mensen bijna altijd om een praktische oplossing. Ik heb nog drie jaar om die te bedenken, maar ik waardeer het zeer als mensen uit de politieke praktijk willen meedenken over manieren waarop dieren meer stem kunnen krijgen binnen het bestaande politieke 2 Donaldson, Sue and Will Kymlicka. Zoopolis: A Political Theory of Animal Rights. Oxford: Oxford UP Derrida, Jacques. The Animal That Therefore I Am. New York: Fordham UP, Pepperberg, Irene. Grey Parrot Intelligence. Proceedings of the International Aviculturists Society January (1995): Wittgenstein, Ludwig. Philosophical Investigations. Trans. G.E.M. Anscombe. Oxford: Blackwell,

5 systeem, en hoe dat systeem aangepast zou moeten worden. Mijn voorstel is natuurlijk vrij radicaal; met dieren in gesprek gaan moet samengaan met een grote maatschappelijke verandering het vereist dat we ze met respect behandelen en niet doden voor eigen gewin, en die praktijk is erg hardnekkig. Ik verwacht op korte termijn geen totale omwenteling, ook al zou dat het beste zijn. Maar het zou mooi zijn als er toch op verschillende manieren meer aandacht komt voor hoe dieren de wereld bekijken, en voor de wereld waarin zij zouden willen leven. 5