Verslag: Vergulden Reconstructie & Restauratie

Transcriptie

1 Verslag: Vergulden Reconstructie & Restauratie Conservering en Restauratie van Cultureel Erfgoed Master 2 - Hout & Meubelen Saskia Smulders - UvA Module coördinatie: Herman den Otter Workshop coördinatie: Charlotte Caspers & Sylvia Nijhuis Inlever-datum: 7 juni 2010

2 INHOUDSOPGAVE Voorwoord 3 1 Inleiding 4 2 Planning 5 3 Reconstructie Inleiding Watervergulden Theoretische achtergrond Opzet Methoden & Werkwijzen Resultaten & Waarnemingen Andere verguldingstechnieken Theoretische achtergrond Opzet Methoden & Werkwijzen Resultaten & Waarnemingen Conclusie 12 4 Conserveren & Restauratie Inleiding Object Reinigen & consolideren Theoretische achtergrond Opzet Methoden & Werkwijzen Resultaten & Waarnemingen Aanvullen van lagunes Theoretische achtergrond Opzet Methoden & Werkwijzen Resultaten & Waarnemingen Vergulden, retoucheren en aftonen Theoretische achtergrond Opzet Methoden & Werkwijzen Resultaten & Waarnemingen Conclusie 23 5 Algemene conclusie 24 6 Literatuurlijst 25 Bijlage 1 - Benodigdheden 'Reconstructie' 26 Bijlage 2 - Recepten 'Reconstructie' 28 Bijlage 3 - Benodigdheden 'Conservering & Restauratie' 31 Bijlage 4 - Recepten 'Conservering & Restauratie' 33

3 Voorwoord Dit verslag over vergulden is geschreven naar aanleiding van de workshop 'Vergulden - Reconstructie & Restauratie'. Deze workshop vormt een onderdeel van het object gericht practicum 4 (voor de master 2 studenten). Het verslag is geschreven in de vorm van een naslagwerk waarbij met name de ervaring met de materialen en gereedschappen en de verschillende recepten aan de orde komen. Ik heb er voor gekozen om de benodigdheden en de recepten uitgebreid in de bijlagen op te nemen zodat er een duidelijk overzicht is. In de lopende tekst spelen de werkwijzen, waarnemingen en ervaringen de grootste rol. Bij deze wil ik Charlotte en Sylvia bedanken voor het delen van hun praktische ervaring en de informatie die zij op ons hebben overgebracht. Ook wil ik Huub bedanken voor de theoretische les en de rondleiding in het Rijksmuseum. Saskia Smulders UvA

4 1 Inleiding Dit verslag is geschreven naar aanleiding van de workshop 'Vergulden' in het kader van de studie 'Conservering & Restauratie van Cultureel Erfgoed' aan de Universiteit van Amsterdam. Deze workshop is een onderdeel van het vak Objectgericht Practicum IV van de discipline 'Hout & Meubelen'. Het uitgangspunt van de workshop 'Vergulden' was het kennis maken met verschillende verguldingstechnieken en het conserveren en restaureren van vergulden objecten of objecten voorzien van bladmetaal of bladgoud-imitatie. Er waren twee praktijk gedeeltes in deze workshop opgenomen. Door middel van reconstructies zijn meerdere verguldingstechnieken aan de orde gekomen. Zowel historische vervaardigingen als moderne varianten zijn toegepast. Tijdens het gedeelte over conserveren en restaureren is geoefend met consolideren, aanvullen van lacunes, vergulden en retoucheren. Het gebruik maken van gereedschappen, het ervaren van verschillende materialen en het proces van vergulden kennen en herkennen staan centraal ik deze workshop. Dit verslag is geschreven als een naslagwerk waarin producten, recepten, methoden en ervaringen opgenomen zijn. Er is een tweedeling gemaakt waarin in hoofdstuk 3 de reconstructies van een watervergulding en andere technieken besproken worden. Vervolgens worden in hoofdstuk 4 de onderdelen voor de conservering en restauratie beschreven. Er is een algemene conclusie op genomen in hoofdstuk 5. Na een literatuurlijst wordt dit verslag afgesloten met een aantal bijlagen. Aangezien dit een pratijkverslag betreft is er voor gekozen om de theorie lessen en excursie buiten beschouwing te laten. Daarnaast wordt er tijdens het verslag niet naar de literatuur verwezen omdat deze als achtergrondinformatie gelezen is. Saskia Smulders UvA

5 2 Planning De workshop 'Vergulden' bestond uit drie onderdelen. Ten eerste is het vervaardigen van een vergulding en de verschillende technieken die daarbij gebruikt kunnen worden in de praktijk toegepast. Dit gedeelte vond plaats onder begeleiding van Charlotte Caspers (CC) en nam door de werkzaamheden een aantal dagen in beslag. Vervolgens is er een theoriecollege 'historische verguldingstechnieken' gegeven door Huub Baija (HB). Het laatste onderdeel bestond uit het conserveren en restaureren van verguldingen. Dit practicum werd door Sylvia Nijhuis (SN) gegeven. In de onderstaande tabel zijn de data waarop de verschillende onderdelen plaatsvonden weergegeven met daarbij een kort overzicht van de werkzaamheden. Tabel 1 Overzicht onderdelen en werkzaamheden workshop 'Vergulden'. Datum Docent Onderdeel workshop Werkzaamheden 1 feb 2010 CC Vervaardiging: Watervergulden Inleiding 4 feb 2010 CC Vervaardiging: Watervergulden Grondering aanbrengen 11 feb 2010 CC Vervaardiging: Watervergulden Bolus-lagen aanbrengen 25 feb 2010 CC Vervaardiging: Watervergulden Vergulden & Polijsten 3 mrt 2010 CC Vervaardiging: Olie- & Lijmvergulden Vergulden & Polijsten 11 mrt 2010 HB Historische Technieken Theorie & Excursie RM 15 apr 2010 SN Conservering & Restauratie Reinigen & Consolideren 22 apr 2010 SN Conservering & Restauratie Mallen & Pâte 29 apr 2010 SN Conservering & Restauratie Lacunes aanvullen 6 mei 2010 SN Conservering & Restauratie Vergulden & Retoucheren 12 mei 2010 SN Conservering & Restauratie Aftonen Saskia Smulders UvA

6 3 Reconstructie 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk komen reconstructie-werkzaamheden aan de orde. Hierbij wordt eerst ingegaan op het proces van het watervergulden. Daarna komen tevens andere technieken van vergulden aan de orde, zoals olie- en lijmvergulden. Van de technieken zal de theoretische achtergrond kort besproken worden waarna de opzet, methode, werkwijze, resultaten en waarnemingen besproken worden. 1 Afsluitend wordt een conclusie gegeven. 3.2 Watervergulden Theoretische achtergrond Het vervaardigen van een watervergulding kost veel tijd omdat een laagopbouw van gronderingen en boluslagen nodig is om een glad eindresultaat te krijgen. Daarnaast neemt het bereiden van de gronderingen en bolus ook flink wat tijd in beslag. De meeste tijd gaat in het voorbereiden van de lagen en de wachttijden tijdens het drogen zitten. Klimaatomstandigheden kunnen een grote invloed hebben op het eindresultaat van de laagopbouw, hier dient bij het bereiden ervan rekening te worden gehouden. Een 'ideale' laagopbouw bestaat uit negentien lagen. De eerste zeven lagen bestaan uit een eerste grondering, de tweede zeven lagen uit een zachtere tweede grondering en ten slotte vijf lagen bolus. Na het aanbrengen van het bladgoud kan deze gepolijst worden waardoor het oppervlak hoogglanzend wordt. De mate van glans wordt bepaald door het lagen-pakket van gronderingen en bolus. Als de laagopbouw en oppervlak zo glad en zo egaal mogelijk zijn kan de hoogste mate van glans bereikt worden Opzet Om de verschillende manieren van vergulden uit te kunnen voeren is een testpaneel van multiplex gebruikt. Daarnaast is een hoek met lijstwerk gemaakt die uiteindelijk een verouderingstest zal ondergaan. De laagopbouw is vanwege het korte tijdsbestek van de workshop aangepast waarbij de grondering uit vier lagen eerste grondering en vier lagen tweede zachte grondering bestaat. De boluslaag bestaat ook uit vier lagen waarbij verschillende bolussen-oplossingen op het testpaneel aangebracht zijn. Er is gewerkt met een boluspasta met eiwit, een boluspasta en boluspoeder met gelatinelijm en met het commercieel verkrijgbare Kölnersysteem. Het bladgoud is uiteindelijk gepolijst met agaatsteen om een hoog-glansend resultaat te krijgen. 1 Alle benodigdheden en recepten zijn opgenomen in bijlagen 1 & 2. Saskia Smulders UvA

7 3.2.3 Methoden & Werkwijzen De recepten van de grondering en bolussen zijn afkomstig van het SRAL en Arnold Truyen 2 en hier zijn in het verleden goede resultaten mee verkregen. Deze recepten zijn daarom ook tijdens deze workshop toegepast. Het hout van het testpaneel en de hoek met lijstwerk is eerst licht opgeschuurd en vervolgend voorgelijmd met hazenlijm (1:20 (w/w)). Deze lijmlaag heeft een isolerende werking tegen de afvalstoffen die in het hout zitten en het zorgt ervoor dat het hout niet al het vocht uit de eerste gronderingslaag absorbeerd. Er zijn vier lagen van de 1e grondering aangebracht, deze bestaat uit champagnekrijt met lijm. De 2e grondering, waarvan ook vier lagen zijn aangebracht, bevat tevens kaolin waardoor deze grondering iets zachter is. De lagen zijn met een brede spalter aangebracht. Na het drogen van deze lagen (minimaal 24 uur) is het oppervlak ligt opgeschuurd waarna weer een isolerende lijmlaag is aangebracht om het absorberende effect van de grondering tegen te gaan. De verschillende bolussen zijn in vier lagen opgebracht, hier is een zachtere kwast (kattetong) voor gebruikt om streepvorming te voorkomen. Per laag is er van richting veranderd om een zo homogeen en glad mogelijk oppervlak te krijgen. De eerste twee lagen hadden telkens een iets andere samenstelling dan de tweede twee lagen. De helft van de bolus van het Kölnersysteem is opgepoetst met een katoenen doek en een beetje 96% EtOH. De andere bolussen hoeven niet voor-gepolijst te worden, maar om het verschil in resultaat te zien is ene deel opgewreven met een doek, een stukje gepolijst met een agaatsteen en een gedeelte is niet voorbehandeld. Het voor-polijsten zorgt voor een glad oppervlak waar het bladgoud op komt en levert op deze manier een bijdrage aan de glans van het eindresultaat. De helft van de hoek is voorzien van de boluspasta met lijm. Het bladgoud, losse velletjes, zijn met behulp van vergulderswater en een aanschietpenseel (eekhoornhaar) op zo'n manier aangebracht dat de velletjes elkaar een klein stukje overlappen. Het water uit het vergulderswater activeert de bolus waardoor het goud blijft plakken, de alcohol zorgt voor een snellere verdamping. Het vergulderswater wordt aangebracht met de kattetong-kwast. Na het aanbrengen wordt het goud aangedept met de ronde zachte kwast (met haar van rund of beer). Na ± 3 uur is het bladgoud gepolijst met een agaatsteen. Voor het Kölnersysteem is een colnasoloplossing gebruikt om de boluslaag te activeren en het goud vast te zetten, deze moest minimaal 24 uur drogen voordat het goud gepolijst kon worden. De helft van de hoek die voorzien is van bolus is ook met bladgoud verguld Resultaten & Waarnemingen De 1e grondering was nogal klonterig waardoor het egaal aanbrengen ervan lastig was. De 2e grondering was minder klonterig nadat de kaolin er door gekneed was. Omdat mijn testpaneel alleen aan de voorzijde voorgelijmd was, was en na het aanbrengen van de acht lagen grondering sprake van een licht kromtrekken van het paneel, dit heeft geen nadelige effect gehad op het eindresultaat. Er waren tijdens het aanbrengen grote verschillen tussen de diverse bolussen. Bij het aanbrengen is in eerste instantie gebruik gemaakt van de kattetong-kwast maar bij de tweede laag is overgestapt op de kunststof spalter zodat er bij het maken van de korte streken een rechte aanzet was en daardoor een recht vlak van bolus voorzien kon worden. Het Kölnersysteem is aangebracht met de bij geleverde kwast, deze had 2 Arnold Truyen is beeldenrestaurator in Maastricht, Saskia Smulders UvA

8 stuggere haren wat prettig was voor het verwerken van de dikkere bolus. In tabel 2 zijn de verschillende bolus-oplossingen met de waarnemingen en ervaringen opgenomen. Bij het Kölnersysteem werd een waterige oplossing van colnasol gebruikt waar 'natter' mee gewerkt moest worden om het goud op te brengen. Het werken met het vergulderswater gaat anders omdat de alcohol voor de snellere verdamping zorgt. Hierdoor is het oppervlak weleens te snel droog en moet er opnieuw vergulderswater aangebracht worden. In afbeelding 1 is de opbouw van de grondering en bolus te zien. Om de losse velletjes goud te hanteren is schoon en vetvrij gereedschap belangrijk. Het vergulders mes moet scherp zijn, zonder bramen. Het aanschietpaneel wordt langs het gezicht gehaald om een beetje vettig te worden, maar te vet is ook niet goed. Het verzorgen van het gereedschap is van belang omdat het werken met bladgoud om precisie en nauwkeurigheid vraagt. Het eerste aanschietpenseel werkte niet prettig, het goud bleef er als het ware aan klitten. Andere aanschietpenseel werkte wel fijn. Voor de ervaringen en waarnemingen, zie tabel 2. In afbeelding 2 is een schematische weergave van het testpaneel opgenomen en in afbeelding 3 zijn foto's van de resultaten weergegeven. Er is nauwelijks verschil te zien tussen de delen waar de bolus gepolijst en de delen van de bolus die niet opgewreven zijn met een katoenen doek. Het goud blijft over het algemeen, ook na polijsten met de agaatsteen, redelijk mat doordat de boluslagen niet glad genoeg waren. Het Kölnersysteem geeft de meeste glans. Tabel 2 Waarnemingen en ervaringen van het verwerken van de verschillende bolus-oplossingen. Bolussoorten Aanbrengen bolussen Aanbrengen bladgoud 1 bolus-pasta met eiwit 2 bolus-poeder met gelatine-lijm 3 bolus-pasta met gelatine-lijm - de eerste 2 lagen waren moeilijk egaal en gelijkmatig aan te brengen - met de tweede 2 lagen was er een betere dekking - het poeder zakte snel uit in de bolus-oplossing waardoor gelijkmatig aanbrengen lastig was, geen homogene bolus-oplossing dus - vanaf de eerste laag redelijk goed en gelijkmatig aan te brengen - oplossingen moesten wel goed warm gehouden worden vanwege de gelatine-lijm - redelijk zuigende bolus - aanbrengen van goud lastig - eerste poging en goud bleef aan aanschietpenseel klitten - sterk zuigende bolus - bladgoud goed aan te brengen - snel werken - beetje zuigende bolus - bladgoud goed aan te brengen - het gepolijste gedeelte was minder zuigend 4 Kölnersysteem - vanaf de eerste laag een dekkend resultaat, deze dikke bolus brengt heel anders aan de de voorgaande bolus-oplossingen - werkt prettig - gepoetste deel van de bolus was een beetje zuigend - niet gepoetste deel was sterk zuigend - op beide delen was het bladgoud goed aan te brengen 1e grondering 4 lagen 2e grondering 4 lagen Afbeelding 1: Opbouw van de grondering en bolus-lagen. 1e bolus 2 lagen 2e bolus 2 lagen Saskia Smulders UvA

9 trapje laagopbouw grondering & bolus boluspasta + eiwit 2 lagen 1e bolus 2 lagen 2e bolus WATERVERGULDING boluspoeder + lijm 2 lagen 1e bolus 2 lagen 2e bolus boluspasta + lijm 2 lagen 1e bolus 2 lagen 2e bolus Kölnersysteem 4 lagen bolus (4e laag is perongeluk boluspasta + lijm geworden) LIJMVERGULDING OLIEVERGULDING isolerende lijmlaag gebruiken door activatie van lijm in grondering m.b.v. vergulderswater met olie mixtion (in 3 uur drogend) extra lijmlaag toevoegen met gekleurde onderlaag Afbeelding 2: Schematische weergave van het testpaneel. Lichtgrijs = boluslaag gepolijst met katoenen doek & donkergrijs = boluslaag gepolijst met agaatsteen. Saskia Smulders UvA

10 trap van laagopbouw boluspasta + eiwit (laatste laag: boluspasta + lijm) boluspoeder + lijm boluspasta + lijm Kölnersysteem Afbeelding 3: Resultaten van het testpaneel. Aangebrachte bolussen na polijsten (linksboven), bladgoud aangebracht (rechtsboven), bladgoud gepolijst (linksonder), overzicht testpaneel (rechtsonder). 3.3 Andere verguldingstechnieken Theoretische achtergrond Naast het watervergulden zijn er nog andere manieren van vergulden. In deze workshop komen het vergulden met behulp van lijm en olie aan de orden. Het lijmvergulden werkt op een vergelijkbare manier als het watervergulden maar dan zonder de lagen bolus. Op de grondering wordt lijm aangebracht of de lijm in de bovenste gronderingslaag wordt geactiveerd met vergulderswater. Er wordt ook met los bladgoud gewerkt wat na drogen gepolijst wordt. Het resultaat van een lijmvergulding is echter wat matter dan bij het watervergulden Bij de andere techniek, het olievergulden, wordt olie als adhesiemiddel gebruikt. Het eindresultaat blijft mat omdat na het aanbrengen van het goud er niet gepolijst kan worden omdat de laag te kwetsbaar is. Bij deze manier van vergulden wordt vaak met transfergoud gewerkt. Saskia Smulders UvA

11 3.3.2 Opzet Het lijmvergulden wordt op het testpaneel uitgevoerd. Zowel het activeren van de lijm in de grondering als het aanbrengen van nieuwe lijm als adhesiemiddel wordt getest. Het olievergulden wordt wordt op de andere helft van het lijstwerk uitgevoerd Methoden & Werkwijzen De voorbehandeling en het gronderen van het testpaneel en de hoek zijn reeds beschreven in Bij het lijmvergulden wordt met behulp van vergulderswater de isolerende lijmlaag op de grondering geactiveerd waarna het losse bladgoud zoals bij het watervergulden aangebracht wordt en na 1 uur drogen gepolijst. Bij de tweede manier van lijmvergulden wordt een lijmlaag van 5% huidenlijm (1:20 (w/w)) aangebracht met de kattentongkwast waarna het bladgoud met het aanschietpenseel aangebracht wordt. Ook hier wordt het bladgoud na drogen gepolijst met een agaatsteen. Bij een olievergulding wordt een binnen 3 uur drogende oliemixtion aangebracht in een egale en zo dus mogelijke laag. Op het moment dat de olie net droog begint te worden (net niet meer tacky aanvoelt) wordt het transfergoud aangebracht. Het goud, dat vastzit aan een transferpapier, wordt met papier en al op de olie aangebracht en aangestreken met de vingers of met een zachte dot (katoen met watten). Hierbij moet het verschuiven van het papier voorkomen worden. De blaadjes worden met een kleine overlap aangebracht. Na ongeveer 1 uur drogen kan het goud aangestreken worden met de zachter ronde kwast waarbij zoveel mogelijk één richting op gestreken wordt. Het losse goud wordt op deze manier verwijderd en de rest van het goud wordt goed op het oppervlak aangedrukt Resultaten & Waarnemingen Het activeren van de lijm in de grondering met behulp van vergulderswater werkte prima. Er is nauwelijks verschil gemerkt met de methode waarbij een nieuwe lijmlaag werd aangebracht. De oneffenheden in de grondering zijn na het polijsten van het goud goed zichtbaar waardoor hier wederom een behoorlijk mat resultaat is verkregen. Foto's van de resultaten zijn opgenomen in afbeelding 4. Het vergulden met de oliemixtion werkte prettig. De droogtijd van de olie was korter, waarschijnlijk doordat de grondering een gedeelte van de olie geabsorbeerd heeft. Na ongeveer anderhalf uur was de olie net niet meer tacky en kon het goud opgebracht worden. Het was moeilijk om verschuiven van het transferpapier tijdens het aanbrengen te voorkomen. Wellicht gaat dit beter wanneer er meer geoefend is. Het eindresultaat geeft een mat uiterlijk maar het goud is wel strak en glad aangebracht, nauwelijks kreukels. Bij het aanstrijken van het goud is het niet verstandig om dwars op de strijkrichting te strijken, hierdoor zijn de naden tussen de verschillende vellen bladgoud zichtbaar geworden. In afbeelding 5 is het resultaat voor het olievergulden weergegeven. Saskia Smulders UvA

12 Afbeelding 4: Resultaten lijmvergulden door activeren van lijm in grondering (links) en door middel van extra laag lijm als adhesiemiddel (rechts) Afbeelding 5: Resultaat olievergulden. Het tegen de aanstrijkrichting instrijken op de naden is goed zichtbaar. 3.4 Conclusie Het watervergulden kost het meeste tijd omdat het aanbrengen van de boluslagen noodzakelijk is. Het Kölnersysteem heeft het meest glanzende resultaat omdat de bijbehorende boluslaag het gladste opgebracht kon worden. In de andere boluslagen waren veel oneffenheden die met op het opwrijven met een katoenen doek niet minder werden. Met name de bolus van het boluspoeder was erg korrelig van structuur. Het verschil tussen de boluspasta met lijm en eiwit was voornamelijk te merken tijden het opbrengen en in het uiteindelijke resultaat. De pasta met eiwit was lastiger aan te brengen maar geeft wel meer glans dan de pasta met gelatine-lijm. Het vergulden van de boluspasta met eiwit heeft bij de andere studenten een resultaat met meer glans opgeleverd. Dit kan verklaard worden door het feit dat bij het aanbrengen van de laatste laag een verkeerde bolus aangebracht is, de pasta met lijm. Het proces van het lijmvergulden is het kortste omdat er geen boluslagen nodig zijn en er geen droogtijd is voordat het goud aangebracht kan worden. Het geeft een matter resultaat dan het watervergulden. De oneffenheden in de grondering waren zelfs na schuren nog zichtbaar omdat er vermoedelijk te weinig lagen zijn aangebracht in het korte tijdsbestek van de workshop. Het olievergulden geeft het matste resultaat maar in dit geval is het goud wel het gladste aangebracht (minder kreukels dan bij water- en lijmvergulden). De oliemixtion had een minder lange droogtijd, vermoedelijk door de absorberende werking van de grondering. Tegen de aanstrijkrichting in strijken blijft uiteindelijk goed zichtbaar. Saskia Smulders UvA

13 4 Conserveren & Restauratie 4.1 Inleiding Voor het conserveren en restaureren van vergulde objecten gelden geen vaste regels of protocollen. Elk object is anders waardoor de aanpak van object tot object kan verschillen. Tijdens deze workshop zijn enkele veel voorkomende handelingen tijdens een restauratie op een studie-object uitgevoerd. Van de verschillende handelingen zal de theoretische achtergrond kort besproken worden waarna de opzet, methode, werkwijze, resultaten en waarnemingen aan de orde komen. 3 Afsluitend wordt een conclusie gegeven. 4.2 Object De handelingen die in dit verslag worden beschreven zijn uitgevoerd op een grote lijst waarvan het vermoeden bestaat dat het verguldingen bevat (zie afbeelding 6). Het betreft een grenen lijst met verstek gezaagde hoekverbindingen. De ornamenten zijn van pâte gemaakt. De lijst is ooit aangepast qua afmetingen. De ornamenten lopen in de hoeken niet mooi in elkaar over en daarnaast verwacht je op zo'n soort lijst hoekornamenten. Omdat het hier om conserverings- en restauratietechnieken gaat zullen de stijlkenmerken van dit object buiten beschouwing blijven. In afbeelding 7 is een schematische tekening opgenomen waarin een dwarsdoorsnede van de lijst opgedeeld wordt in overzichtelijke onderdelen. Er zijn 3 ornament-delen (1 t/m 3) en er zijn 4 delen waar geen ornamenten in verwerkt zijn (a t/m d). De aangegeven lijmnaad in het deel van ornament 2 laat zien dat dit lijstwerk opgebouwd is uit twee houten latten. De grote barst die over de hele lijst te zien is, is het gevolg van het werken van het hout in combinatie met deze constructie. Afbeelding 6: Lijst (links) en detailopname van een hoek (rechts) 3 Alle benodigdheden en recepten zijn opgenomen in bijlagen 3 & 4. Saskia Smulders UvA

14 (a) (1) (b) (2) (c) (3) Afbeelding 7: Schematische weergave van de dwarsdoorsnede van de lijst; a t/m d zijn de delen waar geen ornamenten in verwerkt zijn en 1 t/m 3 zijn de delen met ornamenten. De horizontale stippellijn geeft een lijmnaad in de constructie van de lijst aan. Dit is de oorzaak van de grote scheur die op deze hoogte in de hele lijst te zien is. Saskia Smulders UvA

15 Na het observeren van de lijst kan opgemerkt worden dat de ornamenten van pâte zijn, er zitten scheurtjes in het oppervlak die dwars op de nerfrichting van het hout lopen. Dit is met name zichtbaar op de plekken waar stukken ornament ontbreken. Er is sprake van watervergulding op lijstdeel b, dit is herkenbaar aan de overlapping van het bladmetaal en de hoge glans. Er blijkt een schellak laag te zijn aangebracht (oranje fluorescentie onder UV-straling). Door de scheurtjes in het bladmetaal en de zwarte kleur ervan kan opgemaakt worden dat het om bladzilver gaat waarover een gekleurde lak is aangebracht. Overschilderingen met bronsverf zijn aanwezig op de lijstdelen a, c en d en op ornament 3. Op ornament 2, waar bladkoper op blijkt te zitten, is gedeeltelijk bronsverf aangebracht. Aan de buitenkant van de lijst (c en d) is, daar waar beschadigingen zijn, zichtbaar geworden dat er onder de grondering nog een verguldlaag zit. Vermoedelijk is de lijst voor een groot deel opnieuw gegrondeerd en met bronsverf afgewerkt. Behandelingsvoorstel: - oppervlakte vuil verwijderen met zachte kwast en stofzuiger - indien mogelijk bronsverf verwijderen (spottesten uitvoeren) - scheuren lijmen, eventueel vullen en retoucheren - losse delen vastzetten met warme dierlijke lijm - lacunes aanvullen met pâte (grote stukken m.b.v. mallen) - aangevulde stukken vergulden met bladkoper 4.3 Reinigen & consolideren Theoretische achtergrond Er zijn verschillende reinigingsmethoden waaronder het droog-reinigen en reinigen met oplosmiddelen. Het reinigen wordt in stappen uitgevoerd waarbij eerst de minst schadelijke methode wordt toegepast om vervolgens steeds heftigere methoden te gebruiken. Bij objecten met verguldsel moet opgelet worden van welke soort vergulding sprake is. Een olievergulding is bijvoorbeeld kwetsbaar voor droog-reinigen en op een watervergulding kunnen geen waterige oplossingen gebruikt worden. Kennis over het te reinigen oppervlak is dus heel belangrijk. Wanneer een object gereinigd is kan overgegaan worden op het consolideren. Hierbij worden kleine en grote losse stukken weer vastgezet en kunnen scheuren gelijmd worden. Afhankelijk van het te lijmen onderdeel wordt een keuze gemaakt in de toe te passen lijm. Er wordt echter voornamelijk met warme dierlijke lijm gewerkt waarbij kleinere onderdelen met 8% hazenlijm en grotere delen met een mengsel van hazenlijm en beenderlijm vastgezet worden. Om de lijm goed in scheuren en onder oppervlakken te laten lopen wordt meestal eerst een kleine hoeveelheid 96% alcohol gebruikt Opzet Om de verschillende manieren van reinigen te ervaren zijn deze naast elkaar toegepast op de grote lijst. Het losse oppervlakte vuil is verwijderd met behulp van droogreiniging en vervolgens zijn de effecten van verschillende oplosmiddelen bekeken. Om de vaardigheden van het consolideren te ondervinden zijn losse delen vastgezet en is een grote scheur gelijmd. Saskia Smulders UvA

16 4.3.3 Methoden & Werkwijzen Omdat het object in zijn geheel met stof bedekt was, is er voor gekozen om met behulp van een zachte kwast en stofzuiger het losse vuil te verwijderen. Om de mond van de stofzuiger is een stukje nylon geplaatst zodat losse deeltjes niet in de stofzuiger verdwijnen. Vervolgens is geprobeerd om vastzittend vuil te verwijderen met de akapad. Dit is een andere toepassing van droog-reinigen waarbij een soort spons over het oppervlak gewreven wordt en het vuil door dit product opgenomen kan worden. Het reinigen met oplosmiddelen is uitgevoerd door middel van spottestjes met verschillende producten. Met wattenstaafjes zijn, aan de buitenkant van de lijst, onder andere speeksel, tri ammonium citraat, alcohol, terpentine, aceton en vulpex getest. De waterige oplosmiddelen zijn nagespoeld met gedemineraliseerd water. Bij het consolideren zijn de kleine losse stukjes vastgezet met 8% hazenlijm nadat het te lijmen oppervlak vuil-vrij was gemaakt. Een grote scheur, zichtbaar aan de buitenkant van de lijst, is vastgezet door middel van een mix van beenderlijm met hazenlijm omdat dit een sterkere lijmverbinding geeft. Om de lijm goed in de scheur te laten lopen is er eerst 96% alcohol ingespoten, gevolgd door 8% hazenlijm. Vervolgens is de mix van beenderlijm met hazenlijm in de scheur gespoten en in gemasseerd. Door middel van klemmen is de scheur dichtgehouden tot de lijm droog was (overnacht laten drogen) Resultaten & Waarnemingen Het losse vuil op de lijst, wat voornamelijk uit stof bestond, is verwijderd met de kwast en stofzuiger. Onder dit losse vuil bleek ook nog een laag vastzittend vuil aanwezig te zijn waardoor de lijst een donker uiterlijk bleef houden. Het verwijderen van het losse stof had echter wel het resultaat dat de lijst meer glans en een warmere kleur kreeg. Het reinigen met de aka-pad had geen effect. De resultaten van de gebruikte oplosmiddelen om het vastzittende vuil en eventueel de bronsverflaag mee te verwijderen zijn opgenomen in tabel 3. In afbeelding 8 detailopnames van de lijst voor en na reinigen weergegeven. De eerste drie producten in de tabel zijn waterige oplosmiddelen en zijn nagespoeld met gedemineraliseerd water. Aangezien er sprake was van een slechte afzuiging in de ruimte, was het werken met vluchtige oplosmiddelen niet prettig. De vulpex-oplossing is een heftig middel maar geeft geen beter resultaat dan speeksel of de tri ammonium citraat-oplossing. De bronslaag wordt niet door de geteste middelen opgelost. Het vastzittende vuil kan met speeksel of 3% tri ammonium citraat goed verwijderd worden. Tijdens het consolideren is een grote scheur in een hoek van de lijst vastgelijmd. Door eerst 96% alcohol in de scheur te spuiten kon de warme 8% hazenlijm goed in de scheur vloeien waarna vervolgens de mix van beenderlijm met hazenlijm ingespoten en in gemasseerd kon worden. Door het klemmen met clemsia-klemmen is de scheur dicht gehouden tot de lijm droog was. Aangezien de lijst van kwetsbare materialen is gemaakt moet er tijdens het klemmen goed opgelet worden dat er geen beschadigingen door het gebruik van de klemmen ontstaat. In afbeelding 9 is de scheur voor, tijdens en na lijmen weergegeven. Saskia Smulders UvA

17 Tabel 3 Overzicht resultaten en ervaringen gebruikte oplosmiddelen. Oplosmiddel Resultaat Ervaring/Opmerkingen 1 speeksel vuil: loste op bronslaag: loste niet op - geeft wel resultaat, maar je krijgt er wel een droge mond van 2 3% tri ammonium citraat vuil: loste op bronslaag: loste niet op - lijkt meeste effect te hebben maar lost de bronslaag niet op - werkt prettig 3 5% vulpex vuil: loste op bronslaag: loste niet op 4 96% EtOH vuil: loste op bronslaag: loste niet op 5 terpentine vuil: loste op bronslaag: loste niet op 6 100% aceton vuil: loste op bronslaag: loste niet op - heftig oplosmiddel - geen beter resultaat - EtOH verdampt snel - afzuiging was niet optimaal - na het drogen zijn tide-lines zichtbaar - afzuiging was niet optimaal - aceton verdampt snel - afzuiging was niet optimaal Afbeelding 8: (vlnr) stof op de lijst, met kwast en stofzuiger verwijderen van loszittend vuil, oppervlak na het verwijderen van vastzitten vuil door middel van oplosmiddelen. Afbeelding 9: (vlnr) scheur in hoek van de lijst, hoek met klemmen na in masseren van de lijm, resultaat van de hoek na lijmen. Saskia Smulders UvA

18 4.4 Aanvullen van lagunes Theoretische achtergrond Ontbrekende delen van een object worden, wanneer het een storend beeld geeft, over het algemeen weer aangevuld. Met name lacunes in een ornamenten-deel worden aangevuld met stukjes ornament die met behulp van mallen gekopieerd zijn. Voor het maken van de mallen zijn diverse commerciële producten verkrijgbaar waarbij de keuze af hangt van de vorm, grootte en scherpte van het ornament waarvan de mal gemaakt moet worden. Om afgietsels van de te kopiëren ornamenten te maken kunnen ook verschillende materialen gebruikt worden. Afhankelijk van het ornament en de positie ervan kan onder andere pâte, gips of papier-maché gekozen worden. Er wordt vaak met pâte gewerkt omdat dit een reversibel materiaal is waarbij nauwelijks nieuwe materialen aan het object toegevoegd worden Opzet Om het maken van een mal en een afgietsel te oefenen is gebruik gemaakt van een solitair snijwerkje. In mijn geval was dat een rozet van eiken. Er is een afgietsel met pâte en gips gemaakt om de materialen met elkaar te vergelijken. Er waren twee lacunes in de lijst die opgevuld moesten worden. Voor beide lacunes zijn mallen gemaakt van eenzelfde ornament elders op de lijst Methoden & Werkwijzen De materialen die gebruikt zijn voor het oefenen van het maken van de mal en afgietsels van de rozet zijn Silco MS, pâte en gips. Silco MS is een twee componenten product waarvan de open tijd kort is maar waarbij de oppervlakte details goed in de mal overgenomen worden. Een afgietsel met gips geeft een scherper resultaat dan een afgietsel van pâte. Voor het maken van de afgietsels voor de twee lacunes in de lijst is gekozen voor pâte omdat het minder scherpe resultaat juist overeen komt met de ornamenten op de lijst en er is bij het vervaardigen van de lijst ook gebruik gemaakt van de dit materiaal. Verder is pâte reversibel, eenvoudig te verwerken en er worden nauwelijks nieuwe materialen toevoegt aan het object. Een nadeel is dat het warm verwerkt moet worden waardoor de open tijd beperkt is. Er is voor gekozen verschillende werkmethoden voor de twee lacunes te volgen. Voor lacune 1 werd de mal eerst zo goed mogelijk op maat gesneden en het afgietsel werd na kort drogen uit de mal gehaald en vervolgens in de juiste bolling aan de lucht gedroogd. De achtergrond van de lacune werd ondertussen afgewerkt. Het droge afgietsel kon vervolgens op maat gevijld worden en in de lacune gelijmd met 8% hazenlijm. Voor lacune 2 werd het afgietsel zo snel mogelijk uit de mal gehaald en 'nat' op maat gesneden en verwerkt om in positie te brengen. Voor beide lacunes geldt dat na drogen de ornamenten aangescherpt moesten worden met gutsen en grafeer-ijzers. Saskia Smulders UvA

19 4.4.4 Resultaten & Waarnemingen De mallen geven, zowel van de rozet als van de ornamenten van de lijst, goede afgietsels van pâte (zie afbeeldingen 10 & 11). Het afgietsel van gips geeft een scherpere afdruk. De verschillende werkwijzen voor de twee lacunes hebben beide tot een goed resultaat geleid. Het product waarmee de mallen gemaakt zijn was eenvoudig te verwerken, wel moesten de twee componenten goed door elkaar gekneed worden anders werd de mal niet goed droog. Tevens moest rekening gehouden worden met de korte open tijd. Het bereiden van de pâte neemt wel wat tijd in beslag maar is niet moeilijk. Door het maken van grotere hoeveelheden kan eventueel tijd bespaard worden. Pâte kan in plastic in de koelkast bewaard worden, door het weer op lichaamstemperatuur te brengen kan het vervolgens prima verwerkt worden. Door de twee verschillende werkwijzen voor de lacunes zijn de eigenschappen van het materiaal goed ervaren. Pâte droogt, wanneer het dun is, vrij snel waardoor het bros wordt en snel afbrokkelt. Het 'nat' verwerken van het afgietsel was daardoor lastig en na het vastzetten bleek dat de hoogte van het ornament nog niet optimaal was. Na drogen moest er nog aardig wat aangescherpt worden om het eindresultaat te behalen. Bij de andere methode, waarbij het afgietsel eerst gedroogd werd, bleek dat het ornament met vijlen prima op maat te brengen is. Het droge afgietsel is goed te hanteren en minder kwetsbaar. Het op maat brengen duurde wat langer maar het aanscherpen nam minder tijd in beslag waardoor er tussen de twee werkwijze geen tijdsverschil was. Afbeelding 10: (vlnr) eiken snijwerk, mal van rozet, pâte afgietsel van rozet. Afbeelding 11: mal maken voor lacune 1 (l), afgietsel na drogen (m), mal en afgietsel voor lacune 2 (r). Saskia Smulders UvA

20 4.5 Vergulden, retoucheren en aftonen Theoretische achtergrond Voor het vergulden, retoucheren en aftonen van aangevulde lacunes worden verschillende materialen gebruikt. Voor grote stukken wordt gebruik gemaakt van bladmetaal. Welk metaal gebruikt wordt is afhankelijk van de toepassing ervan in het object. Er wordt zoveel mogelijk met dezelfde materialen gewerkt. Na het vergulden wordt het bladmetaal afgetoond met lijm en pigmenten. Indien nodig wordt er nog met pigmenten geretoucheerd om het aanvulsel te ontstoren. Bronspoeder werd in het verleden veelvuldig toegepast maar aangezien dit geen reversibel materiaal is en snel verouderd wordt dit niet meer in de restauratie van vergulde objecten toegepast. Kleinere stukken worden over het algemeen geretoucheerd met iriserende micapigmenten en aardpigmenten. De gewenste kleur en glans wordt door middel van een laagopbouw bereikt. Hierbij wordt de originele laagopbouw zo veel mogelijk gevolgd om een zo natuurlijk mogelijk resultaat te krijgen Opzet Op de rozetjes is geoefend met het aanbrengen van verschillende verguldingen. Om het verschil tussen de materialen te ervaren is er ook een stukje met bronspoeder verguld. Vervolgens zijn stukjes van de rozetjes afgetoond om het effect daarvan te kunnen zien. Voor de lacunes is wederom gekozen om verschillende methoden toe te passen. Bij lacune 1 is een vergulding met bladkoper uitgevoerd en lacune 2 is met behulp van mica- en aardpigmenten geretoucheerd Methoden & Werkwijzen De rozetjes (pâte en gips) zijn, na twee lagen schellak, voorzien van bronspoeder, bladkoper en bladgoud. Er is gekozen voor de methode van het olievergulden omdat dit overeenkomt met de methode waarop het ornamentgedeelte op de lijst ook verguld is. Er is gebruik gemaakt van een gele olie-mixtion waardoor er meteen een basiskleur op het pâte werd aangebracht. Van de vergulde gedeeltes is de helft afgetoond met een mengsel lijm en pigmenten nadat er een isolerende schellaklaag was aangebracht. Na het vergulden moet minimaal zeven dagen gewacht worden met het aftonen om de olie goed te laten drogen. Lacune 1 is eerst voorzien van twee lagen schellak en vervolgens met een laagje okerkleurige Arabische gom omdat er op de lijst ook zo'n laag gevonden is. De gele mixtion en bladkoper zijn aangebracht en na drogen is de lacune afgetoond met lijm en pigmenten. Tot slot is er geretoucheerd met aardpigmenten. De bindmiddelen die tijdens de laagopbouw van het retoucheren gebruikt werden zijn Arabische gom (waterig) en 15% mowilith in alcohol geweest. Deze bindmiddelen werden per laag afgewisseld zodat de onderliggende laag niet oplost. Bindmiddelen in water geven een matter en bindmiddelen in alcohol meer glanzend resultaat. Lacune 2 is met behulp van mica- en aardpigmenten geretoucheerd, ook hier geldt dat de bindmiddelen per laag afgewisseld zijn. Tevens is er soms een isolerende schellaklaag aangebracht om de kleur te verzadigen en extra glans te verkrijgen. Om juist een matter resultaat te krijgen moeten er meer pigmenten toegevoegd worden. De hoogsels zijn ten slotte voorzien van schellak voor extra glans. Dit kan ook met was bereikt worden. Saskia Smulders UvA

21 4.5.4 Resultaten & Waarnemingen Het resultaat van de rozetjes is afgebeeld in afbeelding 12. Omdat de resultaten van de vergulding van pâte en gips overeenkomen zijn alleen die van gips afgebeeld. Het verschil tussen de verschillende verguldingen is zonder aftonen vrij klein. Maar na het aanbrengen van de aftoning is er duidelijk een verschil tussen het bronspoeder, bladkoper en bladgoud zichtbaar. Het aanbrengen van de lijm met pigmenten ging op de olieverguldingen niet makkelijk doordat het gaat parelen, door eerst een laag schellak aan te brengen wordt dit probleem voorkomen doordat de lijmlaag beter uitvloeit. Met omber krijgt de aftoning een koelere kleur en met gebrande omber juist een warmere kleur. Grote hoeveelheden pigment maken het mengsel opaak maar door gebruik te maken van aquarel of waterbeitsen blijft een aftoning meer transparant. Bij lacune 1 was het lastig om na het aanbrengen van het bladkoper en de aftoning de juiste 'kleur en warmte' te krijgen. Doordat er met bladkoper gewerkt is was de glans wel aanwezig en moest deze juist wat afgezwakt worden (afbeelding 13). Bij lacune 2 was het juist weer lastiger om die glans in op het ornament te krijgen, maar door het gebruik van iriserende micapigmenten is dit grotendeels wel gelukt (afbeelding 14). De lijst was nog erg vuil toen de lacunes opgevuld werden waardoor de aanvullingen behoorlijk geretoucheerd moesten worden. Uiteindelijk zijn de twee lacunes aangevuld en is het beeld ervan ontstoord zodat de aanvullingen zo min mogelijk opvallen. Afbeelding 12: rozet met gele olie-mixtion (links), rozet met verschillende verguldingen (midden), eindresultaat rozet met 1A=geen afwerking, 1B=schellak, 2A=bronspoeder, 2B=bronspoeder+aftoning, 3A=bladkoper, 3B=bladkoper+aftoning, 4A=bladgoud, 4B=bladgoud+aftoning. Saskia Smulders UvA

22 Afbeelding 13: De verschillende stappen in het proces van aanvullen (boven) en het vergulden, aftonen en retoucheren (onder vlnr) van lacune 1. Afbeelding 14: Verschillende stadia in het proces van aanvullen het retoucheren van van lacune 2. Saskia Smulders UvA

23 4.6 Conclusie Na het bestuderen van het object en het maken van een behandelingsvoorstel is tijdens het reinigen nog extra informatie over de vervaardiging van het object naar voren gekomen. Daarbij is meer inzicht gekregen over de toegepaste materialen. Het is dus belangrijk om tijdens de behandeling van het object op te blijven letten zodat de werkwijze eventueel aangepast kan worden omdat de kennis over het object toeneemt tijdens de restauratiewerkzaamheden. De lijst was erg vuil en de bronsverf was lastig te verwijderen. Het bleek, na spottesten met verschillende oplosmiddelen, dat speeksel en 5% tri ammonium citraat het beste resultaat hadden bij het verwijderen van vastzittend oppervlakte vuil. Tijdens het toepassen van consolidatietechnieken is een grote scheur gelijmd door middel van warme lijm. Door gebruik te maken van achtereenvolgens alcohol, 8% hazenlijm en een mix van beender- en hazenlijm komt de lijm goed in de scheur waardoor het te lijmen oppervlak vergroot wordt en een goed eindresultaat gehaald wordt. Het 'nat' verwerken van pâte is lastig omdat het kwetsbaar wordt door het aandrogen van dunne stukjes. Hierdoor worden de randen bros en brokkelig en door het hanteren van het 'natte' afgietsel verliest de afdruk zijn scherpte. Door een afgietsel eerste te laten drogen en later met vijlen en zagen op maat te brengen blijft de scherpte van de afdruk behouden. Persoonlijk vind ik deze tweede manier prettiger werken en wordt naar mijn idee een mooier resultaat verkregen. Het ontstoren van de twee lacunes is goed gelukt, de verschillende methoden hebben veel inzicht gegeven in het toepassen van de materialen. Na het vergulden van de rozetjes lijkt het verschil tussen de drie soorten verguldsel niet zo groot, maar na het aftonen zijn ze goed te onderscheiden. In de loop der tijd zal het verschil in verouderen ook zichtbaar worden, waarbij verwacht wordt dat met name het bronspoeder donkerder zal worden. Saskia Smulders UvA

24 5 Algemene conclusie Tijdens deze workshop zijn twee onderdelen aan de orde gekomen. Er is kennis gemaakt met verschillende manieren waarop verguld kan worden. Het water-, lijm en olievergulden zijn aan de hand van een reconstructie geoefend waarbij de gebruikte materialen en gereedschappen ervaren zijn. Daarnaast zijn een aantal vaardigheden die bij de conservering en restauratie van vergulde objecten gebruikt worden toegepast op een studieobject. Tijdens de reconstructie is opgevallen dat het watervergulden veel tijd is beslag neemt en dat het verkrijgen van een hoog glanzend resultaat niet eenvoudig is. De samenstelling van de verschillende lagen spelen een belangrijke rol en daarnaast kunnen de klimaatomstandigheden ook een effect hebben. Met het kant-en-klare Kölnersysteem is de meeste glans verkregen. Vergulden met behulp van lijm en olie geven een matter resultaat waarbij de olievergulding het matste is maar het goud de minste kreukels vertoond. Het activeren van de lijm uit de isolatielaag die over de grondering was aangebracht heeft gewerkt. Tijdens het oefenen van de conserverings- en restauratiehandelingen blijkt dat elk object zijn eigen traject kent en dat een standaard protocol voor werken met vergulde objecten niet voorhanden is. Tijdens het werken aan de lijst werd de gebruikte vervaarigingtechnieken goed duidelijk, de vergulding bestond uit bladkoper. Er zijn diverse manieren van reinigen getest waarbij speeksel en tri ammonium citraat het beste resultaat opleverden. De laag bronsverf kon helaas niet verwijderd worden. Er is een grote scheur aan de zijkant van de lijst gelijmd waardoor het verder afbrokkelen van de grondering met vergulding voorkomen wordt. Het aanvullen van de lacunes door middel van pâte heeft geleid tot het eigen maken van verschillende technieken waarbij de eigenschappen van de materialen ervaren werden. Het werken met pâte is redelijk eenvoudig en het is een reversibel product. Het retoucheren van één van de aangevulde lacunes is bewerkstelligd door het gebruik van iriserende micapigmenten en aardpigmenten. En de andere lacune is verguld met bladkoper waarna een aftoning en retouches met aardpigmenten zijn aangebracht. Het aanbrengen van de retouches verloopt is lagen waarbij het bindmiddel afwisselend een waterige dan wel alcoholische oplossing is. De droogtijden van de lagen zijn belangrijk omdat de onderliggende laag anders oplost. Uiteindelijk zijn de aangevulde lacunes ontstoord door middel van de verschillende retoucheer-methoden. Deze workshop heeft er toe geleid dat er een duidelijk beeld is verkregen van de verschillende technieken die bij het vervaardigen van een vergulding komen kijken. Ook de problematiek bij het conserveren en restaureren van vergulde objecten is aan de orde gekomen. Er is voldoende ruimte geweest voor het uittesten en toepassen van de verschillende materialen en gereedschappen. Door deze werkzaamheden is het inzicht in vergulde objecten sterk toegenomen. Saskia Smulders UvA

25 6 Literatuurlijst Boonstra, J. en Ruijter de, M., 'Dat is geen hout meer, dat is stof. Het vieringbeeld 'Dik Jantje' gerestaureerd', CR, vol 1, 2003, p Busson, C., 'Pâte lijsten met verguldsel. De restaurate van schilderijlijsten uit de collectie Fodor.', Antiek, oktober 1995, p Kölner, Inleiding & Handleiding. Macatggart, A. en Mactaggart, P., Practical Gilding, 3 e druk, Yelden, Nadolny, J., 'All that's burished isn't bole. Reflections on medieval water gilding - part 1: early medieval to 1300', Medieval Painting in Northern Europe, techniques, analysis, art histoy, Londen, 2006, p Reventlow von, V., 'The Treatment of Gilded Ojects with Rabbit-Skin Glue Size as Consolidating Adhesive', Gilded Wood, Conservation and History, Madison, Connecticut, 1991, p Rivers, s. en Umney, N., Conservation of furniture, Butterworth & Heinemann, 2005, p Wetherall, J., 'The history and techniques of composition', Gilding and Surface Decoration, preprints UKIC Conference Restoration, 1991, p Saskia Smulders UvA

26 Bijlage 1 - Benodigdheden 'Reconstructie' Materialen Drager - eikenhout - populier - plaatmateriaal - multiplex Grondering Naam Firma Product nr. Verpakkingsgrootte Hazenlijm Kremer-Pigmente kg Champagne krijt de Kat PW18 1 kg Kaolin de Kat PW19 1 kg Bolus-lagen Naam Firma Product nr. Verpakkingsgrootte boluspasta van Lefranc & Bourgeois - Charbonel Kremer-Pigmente extra fine clay base liter boluspoeder Kremer-Pigmente kg kölner basislaag Kölner-Germany Fond (KGGG no.2) e ml gelatine Dr. Oetker NVT 20 g Vergulden Naam Firma Product nr. Verpakkingsgrootte Bladgoud Kremer Pigmente velletjes (8x8 cm) Transfer Bladgoud Kremer Pigmente velletjes (8x8 cm) 96% Ethanol Interchema 5000 ml Colnasol-oplossing Kölner-Germany Colnasol (KGGG no.3) g Olie Lefranc & Bourgeois - Charbonel Mixtion 250 ml Saskia Smulders UvA

27 Gereedschappen Drager - houtbewerkingsgereedschappen - schuurpapier, korrel 240 Grondering - pan - fijne zeef - wrijver - thermometer - spalter met varkenshaar ± 7cm breed - schuurpapier, korrel Bolus-lagen - kwast met twee kanten (synthetische kattetong kant gebruiken) - synthetische spalter ± 3cm breed Vergulden - katoenen/linnen doek (1) - vergulders kussen (2) - vergulders mes (3) - aanschiet-penseel met eekhoornhaar (4) - kwast met twee kanten (5) (synthetische kattetong voor het wetten & rund of beer rond voor het aandrukken) - agaat polijststeen (6) Apparatuur - verwarmplaatje - flessenwarmers Saskia Smulders UvA

28 Bijlage 2 - Recepten 'Reconstructie' Daar waar water in een recept vermeld staat, wordt gedemineraliseerd water bedoeld. Hazenlijm 1:10 (w/w) - 1 deel hazenlijm + 10 delen water - au bain Marie verwarmen tot de lijm opgelost is - warm verwerken 1:20 (w/w) - 1 deel hazenlijm + 20 delen water - of: 1 deel hazenlijm 1: deel water - au bain Marie verwarmen tot de lijm opgelost is - warm verwerken 1e Grondering - hazenlijm 1:10 verzadigen met gezeefd champagnekrijt - champagnekrijt op de lijm zeven en dmv zwaartekracht op laten lossen - au bain Marie o C - NIET ROEREN!!!! - warm verwerken 2e Grondering - 3 delen 1e Grondering + 2 delen kaolinpasta - kaolinpasta: water door de kaolin wrijven tot een pasta ontstaat - 1e grondering au bain Marie laten staat en vervolgens de kaolinpasta er met de hand door kneden tot een gladde massa ontstaat - warm verwerken Boluspasta met geklaard eiwit geklaard eiwit - eiwit opkloppen en enkele dagen laten rusten, waterige substantie afschenken in een potje (dit is het geklaarde eiwit) 1e Boluspasta met geklaard eiwit - 20 g eiwit + 25 g boluspasta => met een wrijver mengen - koud verwerken 2e Boluspasta met geklaard eiwit - 30 g eiwit + 30 g boluspasta => met een wrijver mengen - koud verwerken Saskia Smulders UvA

29 Boluspasta met gelatinelijm gelatinelijm - 2 g gelatine in 70 ml water oplossen 1e Boluspasta met gelatinelijm - 50 g gelatinelijm + 15 g boluspasta => met een wrijver mengen - warm verwerken 2e Boluspasta met gelatinelijm - 50 g gelatinelijm + 25 gr boluspasta => met een wrijver mengen - warm verwerken Boluspoeder met gelatinelijm 1e Boluspoeder met gelatinelijm - 50 g gelatinelijm + 15 gr boluspoeder => boluspoeder eerst met een beetje water - warm verwerken tot een pasta wrijven, daarna de gelatinelijm erdoor wrijven 2e Boluspoeder met gelatinelijm - 50 g gelatinelijm + 25 gr boluspoeder => boluspoeder eerst met een beetje water - warm verwerken tot een pasta wrijven, daarna de gelatinelijm erdoor wrijven Vergulderswater - 3 delen demiwater + 1 deel 96% EtOH - koud verwerken Colnasol-oplossing (Kölner-systeem) - 1/2 tablet in 250 ml warm demiwater oplossen - oplossing af laten koelen - koud verwerken Saskia Smulders UvA