meeste gevallen van vijf tot tien centimeter; de spouw is dan geheel of gedeeltelijk gevuld met isolatiemateriaal. Tegenwoordig wordt de

Transcriptie

1 UDC Spouwmuur Cavity wal1 RVblad 01-1 De ontwikkeling van de spouwmuur in Nederland The development of the cavity wal1 in the Netherlands B.H.J.N.Kooij Ten geleide Ten behoeve van het Jaarboek Monumentenzorg 1996, met als thema monumenten en bouwhistorie, heeft dc?auteur het artikel De spouwmuur in oude Nederlandse buitenhuizen geschreven. Tijdens de studie voor dit artikel kwamen meer interessante gegevens beschikbaar dan erin verwerkt konden worden. In deze bijdrage komen ook andere bouwwerken aan bod. Zij versterken het beeld van de historische ontwikkeling van de spouwmuur zoals geschetst in het aangehaalde artikel. Het woord spouw is afgeleid van het Middelnederlandse spouden dat splijten betekent l. De spouw, de ruimte tussen twee parallel lopende muren, werd vroeger in bijzondere gevallen gevuld met isolatiemateriaal, terwijl deze bouwwijze tegenwoordig algemeen gebruikelijk is. De geïsoleerde spouwmuur komt, vergeleken met de vroegste toepassingen van ongeïsoleerde spouwmuren, tamelijk vroeg voor. In dit RVblad wordt een schets gegeven van vier eeuwen toepassing van de spouwmuur in Nederland, waarbij de aandacht vooral wordt gericht op de historische voorbeelden. Over de historie van spouwmuren, een typisch Nederlandse constructiewijze en heden ten dage alom toegepast, is weinig bekend. Het is voor het eerst dat dit onderwerp op deze manier wordt belicht. Redactieraad RestQurQtievQdemecum Begrippen Een spouwmuur is een muur die bestaat uit twee evenwijdige, door een smalle luchtruimte, een zogenoemde spouw, gescheiden RDMZ RV 1998/40 34 muren. Omdat in Nederland voor muren bijna alleen baksteen werd toegepast, was vochtwering het grootste voordeel van ongeïsoleerde spouwmuren. Steens muren zijn niet altijd waterdicht, waardoor de binnenzijde tamelijkvochtig kan zijn en men behang niet direct op de muur kan plakken afb. 1. Bij de meeste gebouwen zijn de spouwmuren buitenmuren met een binnen- en een buitenblad; men spreekt dan over buitenspouwmuren. De breedte van de tussenruimte, de spouw, van de geïsoleerde spouwmuur varieert in de meeste gevallen van vijf tot tien centimeter; de spouw is dan geheel of gedeeltelijk gevuld met isolatiemateriaal. Tegenwoordig wordt de spouw bij bestaande gebouwen op grond van overheidsmaatregelen nogal eens opgevuld met (een hoogwaardig) isolatiemateriaal om het warmteverlies te beperken; dit is thans het hoofddoel van de spouwmuren geworden. Het zogenoemde dichtsteken van de spouw past men toe, als het kozijn voor of achter de spouw geplaatst moet worden. Wanneer op verschillende plaatsen de spouwmuren zijn dichtgemetseld, dus niet alleen bij de kozijnen maar bijvoorbeeld ook op de hoeken van het gebouw en bij de aansluiting van binnenmuren, spreekt men van onvolwaardige of onvolledige spouwmuren. Er ontstaan als het ware kamers in het metselwerk. Het nadeel van dit type spouwmuur zou de kans op een koude- en vochtbrug kunnen zijn: dit is afhankelijk van het materiaal. Spouwmuren waarvan de bladen niet gekoppeld zijn door middel 1.Zeist, eenvoudig vooroorlogs huis (ca. 1924) metspouwmuur: (foto 1997)

2 RVblad 01-2 van hetzelfde bouwmateriaal, zowel horizontaal als verticaal, worden volwaardige of volledige spouwmuren genoemd. Het voordeel daarvan is dat koude- en vochtbruggen bijna geen problemen vormen. Tot dit tweede type spouwmuur worden ook die spouwmuren gerekend die alleen bij raam- en deurkozijnen zijn dichtgestoken. Vergeleken met het eerste type is het tweede type echter minder stabiel. Geluidsisolatie kan bij woningen ook een reden zijn om een spouwmuur aan te brengen tussen de woningen. Contactgeluid wordt dan aanzienlijk teruggedrongen, mits men geen ankers aanbrengt. Men spreekt bij dergelijke toepassingen over binnenspouwmuren 2. In het algemeen werd het onderste deel van het opgaande metselwerk, het deel onder de grond en een klein deel boven de grond, als trasraam uitgevoerd. Een trasraam dat bestaat uit hardere steen en water- werende specie, is aan te bevelen tegen optrekkend vocht. Het is algemeen gebruikelijk dat de spouwmuur even onder het maaiveld begint; het deel daaronder is massief. De eerste toepassingen Op een ontwerptekening uit 1666 van architect Adriaen Dortsman (1635/ ) voor het Sixhuis, Herengracht 619 te Amsterdam, is alleen de voorgevel als onvolledige spouwmuur ontworpen afb. Za-e. b. Bel-etage. De Amsterdamse patriciër Jan Six ( ) heeft het huis laten ontwerpen op een in 1665 aangekocht terrein in de nieuwe uitleg 3. De spouwmuur komt voor op de tekeningen van de bel-etage en de verdieping, maar niet van het souterrain. Of de spouwmuur ook daadwerkelijk zo is gebouwd, is niet vastgesteld. De tekeningen van het Sixhuis behoren in ieder geval tot de oudste voorbeelden 4. Een tweede voorbeeld uit de tweede helft van de 17de eeuw is huis c. Verdieping. a e. Dwarsdoorsnede aanzicht rech ter zijgevel. 2a t/m d. Amsterdam, Herengracht 619, ontwerptekeningen uit 1666 voorhetsixhuis van Adriaen Dortsman metspouw.

3 RVblad 01-3 De Nes te Nigtevecht van de Amsterdamse architect, stadsmetselaar en keurmeester van baksteen, Herbert Kramer (t 1705). Het huis is in opdracht van Pieter Reael gebouwd in Er zijn van het reeds lang verdwenen huis tekeningen bekend uit ca van D. Stoopendaal, waarop duidelijk een volwaardige spouwmuur is te zien afb. 3. De spouwmuur is aangegeven op de plattegrond van de bel-etage en de eerste verdieping, maar niet op die van het souterrain. Ook de oranjerie ( ) op de buitenplaats Berbice te Voorschoten van Pieter de la Court van der Voort moet genoemd worden 5. Dit is één van de drie oudste oranjerieën in Nederland afb. 4. De buitenbouwmuur is hier anderhalfsteens (Ijsselformaat), de binnenmuur is steens en de spouw, met een breedte van ca. tien cm is opgevuld met het hoogwaardige isolatiemateriaal boekweitdoppen. De spouw van de volwaardige a. Ach tergevel. b. Bel-etage. c. cersre veralepmg d. Tweede verdieping. 3a t/m d. Nigtevech t, huis de Nes. Tekeningen uit ca van D. Stoopendaal naar ontwerp van architect H. Kramer: RDMZRV 1998/40-35

4 RVblad Voorschoten, exterieur van de oranjerie op de buitenplaats Berbice. (foto 1974) 5. Broek in Waterland, voorgevel van Leeteide 12. (foto 1992) spouwmuur loopt tot aan de onderkant van de zoldervloer. Hierdoor ontstaat de mogelijkheid om de spouw bij te vullen ingeval de boekweitdoppen wat zijn ingezakt. Op dit moment is dit voorbeeld de oudst bekende geïsoleerde spouwmuur. In het eerste stenen woonhuis in Broek in Waterland, Leeteinde 12 is een volwaardige spouwmuur aangetroffen afb. 5. Het werd in 1740 gebouwd in opdracht van Jan Hillebrandsz Verlaan en Vroutje Pieters Kok. Beiden waren afkomstig uit Broeker regentenfamilies 6. De vochtige streek bracht de ontwerper er waarschijnlijk toe een spouwmuur toe te passen met een smalle spouw van vijf cm en de begane grond een viertal treden boven het maaiveld aan te brengen. De balklaag is hier opgelegd in de buitenmuur 7. Over de restauratie van het huis Sparrendaal, gelegen aan de Hoofdstraat in Driebergen en in 1754 gebouwd in opdracht van burgemeester Mr. Jacob Berck, vermeldt architect ir. J.B. Baron van Asbeck...de buitenmuren waren geen anderhalfsteensmuren, zoals vermoed, doch spouwmuren bestaande uit een steens buitenmuury een spouw van ca. 3 cm en een binnenspouwmuur van IJsselsteentjes, diemet taaie nagels aan de buitenmuur bevestigd WQS geweest. De spouwmuren dienden opnieuw opgemetseld en metgetordeerd koperdraad bevestigd te worden aan de buitenmuur... afb Bij Huis Zypendaal te Arnhem kon tijdens de restauratie in de jaren worden vastgesteld dat de muren uitgevoerd waren als onvolledige spouwmuren afb. % Het huis staat met drie gevels in het water en dat is waarschijnlijk de reden waarom hier spouwmuren zijn toegepast. Het buitenhuis is in naar alle waarschijnlijkheid gebouwd door stadsarchitect Hendrik Viervant in opdracht van mr. Hendrik Willem Brantsen, secretaris van Arnhem. De muurdikte was totaal 56 cm, het binnenblad was halfsteens, de spouw ca. 9 cm en het buitenblad was anderhalfsteens afb. 8. Aan de achterzijde heeft P.J.H. Cuypers in Driebergen, huis Sparrendaal, voorgevel. (foto 1997) % Arnhem, Huis Zypendaal, voorzijde. (foto 1996)

5 RVblad cm 12 steen spouw:9 cm 1 /2 steen buiten 8. Arnhem, Huis Zypendaal, principe van de spouwmuur: een uitbreiding gerealiseerd g. Het is niet bekend of ook dit deel spouwmuren heeft. Een ander belangrijk voorbeeld bevindt zich in Haarlem. De bibliotheek van het Teylersmuseum werd, kort nadat in oktober 1779 de tekeningen van architect Leendert Viervant ( ), zoonvan Hendrik Viervant, waren goedgekeurd, gebouwd als een ovale zaal achter het Teylers Fundatiehuis afb. 9. Voor deze ovale zaal, ook wel Boek- en Konstzael genoemd, zijn op de begane grond glazen kasten ontworpen voor natuurkundige instrumenten en op de verdieping een inrichting voor de bibliotheek. Over de muren van de zaal is te lezen in het bestek:...te maakene Gebouw te Metzelen van beste 9. Haarlem, interieur van de bibliotheek van het Teylersmuseum. (foto 1980) G. Moppen in 2 steens Muuren... O. Het betreft de plattegrond van de De spouw en het binnenblad zijn bel-etage van het uit 1789 daterengezien de tekeningen hierbij niet de huis Buitenrust dat staat aan het meegerekend; de totale dikte van Zuider Buiten Spaarne te Haarlem. de muur is dus meer dan daar De spouw is ook in de uitgebouwde vermeld staat afb. IOa-b. salon aan de achterzijde van het huis Uit de late 18de eeuw is een aantal doorgezet. Bij de haardpartijen en ontwerptekeningen bekend van bij de aansluiting van de binnen- P.E. Duyvené waarop een onvolle- bouwmuren op de buitengevel dige spouwmuur staat aangegeven. wordt de spouw onderbroken afb. ll. 1Oa en b. Haarlem, ontwerp tekeningen van de bibliotheek van het Teylersmuseum van architect L. Viervan t uit a. Langsdoorsnede. b. Grondbalklaag. RDMZRV 1998/40 36

6 RVblad 01-6 a. Eén van de varianten voor de voorgevel. b. Ach tergevel. c. Souterrain. d. Bel-etage. e. Eerste verdieping. 11 a t/m d. Haarlem, landhuis Buitenrust aan het Zuider Buiten Spaarne, ontwerptekeningen uit 1789 van de Amsterdamse architect PE. Duyvené. De 19de en begin 20ste eeuw De eerste helft van de 19de eeuw heeft relatief weinig voorbeelden van spouwmuren nagelaten. Bekend zijn de spouwmuren in de nieuwbouw van het van oorsprong 16de-eeuwse Paleis Noordeinde in Den Haag; hier wordt later nog op teruggekomen afb. 12. Uit de tweede helft van de 19de eeuw kan uit een redelijk aantal voorbeelden geput worden. Toepassingen zijn te vinden bij: schoorstenen, pompen, beerputten, regenbakken 11, kerkel 1 12, gevangenissen, krankzinnigengestichten 13, stationsgebouwen, bomvrije remises, munitiemagazijnen, scholen 14, magazijnen 15, badhuizen, landhuisjes en watertorens 16. Enkele voorbeelden: een onvolledige spouwmuur is aangetroffen in het Hervormde Diaconieweeshuis aan de Hooftskade te Den Haag. 12. Den Haag, ach tergevelpaleis Noordeinde. (foto 1984)

7 RVblad 01-7 a. Voorgevel. b. Plattegrond. 13a en b. Haarlem, ontwerp uit 1888 voor een school aan de Leidsevaart van Stadsarchitect J. Leijh. 8-I 1 a lm li a Langsdoorsnede. Het ontwerp van architect Eli Sabander ( ) werd gerealiseerd in Van de buitenmuur met een dikte van 45 cm is het buitenblad steens en het binnenblad halfsteens r7. Van de Haarlemse stadsarchitect Jacques Leijh zijn diverse scholen bekend waar spouwmuren zijn toegepast. Eén ervan werd in 1888 aan de Leidsevaart gebouwd; niet alle gevels zijn als spouwmuur uitgevoerd afb. 13a-b. Ook van architect Leijh is het ontwerp voor het hoofdbureau van politie aan de Smedestraat te Haarlem. De voorgevel en de celmuren zijn als spouwmuur getekend afb. 14a-b. Een voorbeeld van een andersoortige toepassing dan in gebouwen vindt men bij de in 1885 gebouwde tuinmuur van het Hof te Dieren afb. 15. De terrasvormige warmtemuur rond de moestuin is als onvolledige spouwmuur gebouwd, bedoeld voor leifruitteelt. De muur is opgebouwd uit een buitenblad van één steen, een spouw en een binnenblad (tuinzijde) van elk een halve steen: de muur is dus totaal tweesteens dik r*. IJsopslagplaatsen Een aparte vermelding verdienen de ijsputten, ijstorens, ijskelders, ijshokken, ijspakhuizen en visschuren. Al deze bouwsels dienden ertoe om s winters ijs in op te slaan, zodat het hele jaar door ijs voorhanden was. Als isolatiewand werd vaak een geïsoleerde spouwmuur toegepast. b. Plattegrond. 140 en b. Haarlem, ontwerp uit 1897 voor het hoofdbureau van politie in de Smedestraat van Stadsarchitect J. Leijh. 15. Dieren, Hof te Dieren, detail van de warmtemuurrond demoestuin. (foto 1983) RDMZRV

8 Spouwmuur RVblad Bloemendaal, ijskelder aan de Mollaan. (foto 1968) Van de ca. 100 bekend zijnde ijsopslagplaatsen bezit ongeveer 25% een spouwmuur. Het merendeel stamt uit de 19de eeuw. Het isolatiemateriaal in de spouw bestond meestal uit turf(molm), in enkele gevallen uit zaagsel of een mengsel van deze twee. De spouwbreedte is in veel gevallen aanzienlijk breder dan gewoonlijk, 40 cm of meer is geen uitzondering. Een tweetal karakteristieke voorbeelden. De ijskelder aan de Mollaan (tegenover no 5) te Bloemendaal, die van oorsprong heeft behoord 1Z Breukelen, Oud Aa, ijspakhuis (met mansarde kap) gebouwd in 1910.(foto 1995) bij de hofstede De Rijp, is een gaaf voorbeeld van een ronde stenen kelder, waarvan de koepel en de wanden voorzien zijn van een spouw afb. 16. Een rieten afdekking over de koepel en het portaal maakt deel uit van het concept. Een datering van de kelder is niet bekend: mogelijk midden 19de eeuw, gezien de aard van de toegepaste baksteen lg. Het ijspakhuis aan Oud Aa 4 te Breukelen werd in 1910 gebouwd in opdracht van vishandelaar Griffioen afb. 1%De spouwmuur van dit pakhuis bestaat uit een 18.Naarden, bastion Oudmolen, dubbele spouwmuur in de remise. (foto 1994) steens buitenmuur, een spouw van 40 cm gevuld met turfmolm en een halfsteens binnenmuur; de totale dikte is 70 cm. Het vlakke plafond werd afgedekt met een dikke laag turfmolm 2o. De dubbele spouwmuur Dit type spouwmuur is nagenoeg niet toegepast, zeker niet voor de 19de eeuw. Op dit moment zijn slechts twee voorbeelden bekend. Het eerste voorbeeld bevindt zich in een van de gebouwen van de vestingwerken van Naarden. Aan de noordwestzijde is bastion Oudmolen gesitueerd. Hier bevindt zich een complex waarin ondergebracht zijn een bomvrije remise, een munitiemagazijn en een ijskelder. De remise ligt tussen het saillant en de bomvrije kazerne en is in 1877 gebouwd, gelijktijdig met de kazerne. Het bouwwerk heeft slechts één verdieping. Twee jaar na de bouw zijn er tekeningen vervaardigd van de remise. Hierop zijn de aangebrachte spouwen te zien. Er blijkt sprake te zijn van onvolledige spouwmuren. Het bouwhistorisch onderzoek in 1994, uitgevoerd in opdracht van de Rijksgebouwendienst, toonde inderdaad dubbele spouwmuren aan 21.De binnen- en middenmuur blijken halfsteens te zijn. De buitenmuur, de eigenlijke bouwmuur, is aanzienlijk dikker. Blijkens een

9 RVbJad 01-9 andere tekening uit 1879 heeft het gewelf ook een dubbele spouwmuur afb. 18. Het tweede voorbeeld bevond zich te Doesburg. De in 1930 afgebroken ijskelder van de bierbrouwerij van de firma Neeb lag in de stadswal. De wanden en het tongewelf hadden een spouw van 20 cm; over het geheel was nog een extra tongewelf met een extra spouw van 40 cm aangebracht 22. Een datering is momenteel wegens gebrek aan gegevens niet te geven. Spouwmuren op ontwerp- en bouwtekeningen De tot nu toe oudst bekende tekening waarop (onvolledige) spouwmuren staan aangegeven, a. Voorgevel. b. Plattegrond. is van de Amsterdamse architect Philips Vingboons ( ) uit Het betreft hier het definitieve ontwerp voor het buitenhuis Vredenburg in de Beemster 23. Frederick Alewijn ( ), een vermogend koopman en architectuurminnaar, gaf zowel Philips Vingboons als Pieter Post ( ) opdracht om ontwerpen te maken voor dit buitenhuis 24. De eerste tekeningen van Vingboons dateren uit 1639, het definitieve ontwerp is van Niet op al zijn ontwerpen staan spouwmuren aangegeven. Uiteindelijk werd niet zijn ontwerp gerealiseerd, maar dat van Pieter Post. Dit huis bestaat al geruime tijd niet meer. 19a en b. Beemster, gepubliceerde versie van het definitieveplan voorhuis Vredenburg van Philips Vingboons uit Op het ontwerp van P Vingboons voor huis Vredenburg wordt de spouw in de korte westgevel (regengevel) en oostgevel, waarschijnlijk een boekenkastgevel, duidelijk aangegeven met twee evenwijdige lijnen afb. 19a-b. Hier heeft men te maken met een onvolledige spouwmuur die gedeeltelijk is uitgevoerd. Vergelijkbaar zijn ook de ontwerptekeningen uit 1666 van A. Dortsman voor het Sixhuis en de ontwerptekening van P.E. Duyvené voor het in 1789 gebouwde huis Buitenrust (1789) in Haarlem. Niet altijd werden spouwmuren zo aangegeven op ontwerptekeningen. In bepaalde gevallen, vooral in de late 18de en de eerste helft van de 19de eeuw, werd de spouw slechts met een zwarte lijn aangegeven. De tekening van D. Stoopendaal van huis De Nes is hiervan een karakteristiek voorbeeld 25. Op de tekeningen uit van architect der paleizen en landsgebouwen B.W.H. Ziesenis ( ) voor de uitbreiding van het Paleis Noordeinde te Den Haag, wordt de spouw ook in zwart aangegeven. Op de tekeningen van de nieuwe achtergevels en een bijbehorende detailtekening uit 1815 is precies aangegeven hoe de spouw horizontaal en verticaal door de muur loopt afb. 20. a. Plattegrond b. Detail van hetmuurwerk. 2Oa en b. Den Haag, tekening voor een nieuwe achtergevel van paleis Noordeinde van B. WH. Ziesenis uit 1815 RDMZRV 1998/40-38

10 RVblad genoodzaakt die op in te dienen ontwerpen aan te geven. Op bouwkundige tekeningen die vanaf het begin van de loste eeuw zijn gemaakt, zal men in de meeste gevallen kunnen zien of spouwmuren zijn toegepast. 21a en b. Pentekeningen uit 1794 van een ontwerp voor een koepel en een ijskelder van J.C. Michaél voor Oud-Berkenrode aan de Herenweg in Bloemendaal. Verder is een tweetal mooie, gekleurde ontwerptekeningen voor een ijskelder op Oud Berkenrode te Bloemendaal bekend van J.G. Michael uit 1794 afb. 21. De spouw is op beide tekeningen duidelijk in zwart aangegeven 26. Vanaf de tweede helft van de 19de eeuw worden de spouwmuren in bijna alle gevallen duidelijk aangegeven met twee muren. Een voorbeeld uit deze periode is het ontwerp voor een dorpsstation uit 1870 van architect Th. van Grieken afb Hier is voor de onvolledige spouwmuur gekozen. Doordat de bouwverordeningen van gemeenten spouwmuren gingen voorschrijven, was men De spouwmuur in de bouwkundige literatuur In de bouwkundige literatuur uit de 17de en 18de eeuw is over spouwmuren niets te vinden. Een belangrijk Nederlands werk over bouwkunde is in 1833 uitgegeven door de Maatschappij tot Nut van t Algemeen. Deze Handleiding tot de Burgerlijke Bouwkunde, geschreven door Leendert van Heusden, diende tot het geven van doelmatig onderwijs aan handwerksgezellen in de bouw. Hoewel uitgebreid wordt ingegaan op de diverse bouwmaterialen, worden de gezellen niet onderwezen over spouwmuren 28. Blijkbaar was rond 1833 de spouwmuur nog niet ingeburgerd. Kort voor het midden van de 19de eeuw komen de eerste vermeldingen. Vergeleken met de stroom bouwkundeboeken en handleidingen voor de metselaar, zijn de bouwkundige handwoordenboeken iets eerder met het verschijnsel spouwmuur. Zo vermeldt architect Pijtak de spouwmuur al in g. 22. Ontwerp voor een Groot Dorpsstation (in een landelijkestreek) van architect Th. van Grieken uit ca Tekening uit 1877 van spouwmuren met bindstenen.

11 l SP ouwmuur RVblQd In de Handleiding tot de Kennis der Burgerlijke en Militaire Bouwkunst voor de Kadetten der Genie uit 1850 wordt de spouwmuur nog niet besproken, maar in bijna alle bouwkundeboeken die vanaf ca verschijnen, zijn korte passages gewijd aan de spouwmuur 30. Een van de eerste boeken is bijvoorbeeld het Handboek voor Burgerlijke Bouwkunst van Van Grieken uit Hij behandelt de spouwmuur alsof dit type muur al jaren werd toegepast. Bovendien adviseert hij zogenoemde bindstenen bij spouwmuren te gebruiken voor de sterkte afb Voor de dikten der muren adviseert het Vak- en Kunstwoordenboek van Van Keirsbilck uit 1899 tweemaal een steensmuur te nemen; mogelijk speelt hier Vlaamse traditie mee 32. Tot ongeveer de jaren twintig van de 20ste eeuw werden spouwmuren met steens buitenblad en halfsteens binnenblad gepropageerd. In de Praktische MetSdQQr van G.A. Scholten uit 1914 vindt men dit nog terug 33. In 1920 stelt architect Zwiers dat het ook heel goed mogelijk is de spouwmuur precies andersom uit te voeren 34. Oude benamingen en vermeldingen Het boek van Pieter de la Court van der Voort ( ) is een belangrijke bron voor de benamingen. Hij gebruikt in zijn boek Byzondere Aenmerkingen Wegens het Qenleggen vqn Pragtige en Gemene Landhuizen, Lusthoven, Plantagien, en Qenklevende CierQden uit 1737 een viertal benamingen voor het zelfde begrip: 1) dubbele muuren, 2) gespouwde muuren, 3) spouwmuur, 4) gespouwe muuren 35. Door het ontbreken van bestekken van de oudste voorbeelden is men aangewezen op exemplaren uit de 18de eeuw. Haslinghuis Bouwkundige Termen vermeldt als het oudst bekende voorbeeld de 18de-eeuwse muur van het Gemeenlandshuis te Diemen afb In het bestek uit Diemen, de voorgevel van het Gemeenlandshuis. (foto 1996) komt men het begrip gespouwde het R.K. Weeshuis uit 1878 aan de muren tegen 37. Het huis is Kroonstraat in het oude centrum oorspronkelijk voor het van Nijmegen 41. Hoogheemraadschap Zeeburg en Een vroeg 2Oste-eeuws voorbeeld is Diemerdijk in 1726 gebouwd naar het bestek uit 1906 van het ontwerp van Cornelis van der Does, Ministerie van Binnenlandse Zaken timmerman te Amsterdam 38. voor de Technische Hogeschool te Volgens Meischke is de omvang en Delft voor het maken van indeling te vergelijken met die van gebouwen voor Mechanische een buitenhuis, maar het mist de Technologie, Werktuig- en fijne en gedetailleerde afwerking Scheepsbouwkunde c.a. op een van de bekende ontwerpers. Toch is terrein tussen de Nieuwelaan en de de technische vooruitgang zicht- Ezelsveldlaan te Delft. In het bestek baar in de toepassing van onvol- werden spouwmuren voorgeschreledige spouwmuren: de voorgevel ven met een spouw van zes cm, die is volgens het bestek twee moppen op afstanden van één meter in de dik. Het natte milieu aan de dijk hoogte en de breedte verbonden vereiste waarschijnlijk spouw- moesten worden met gegalvanimuren als vochtweerders. seerd ijzeren muurverbindingen. In het bestek van het Nieuw Wees- Uit recent onderzoek bleek de en Armenhuys tot Oostzaandam uit spouw niet te zijn aangebracht gaf men de spouwmuur slechts in een omschrijving aan 3g. Technische ontwikkeling Maar in het bestek voor Het Bij de spouwmuren uit de 17de, verbeteren der fronten Oranje- 18de en 19de eeuw is het buiten- Promers en Promers-Turfpoort der blad steeds de dragende muur en Vesting Naarden uit 1875 werden minstens één steen dik. De spouw spouwmuren nadrukkelijk voor- bevindt zich dan binnen. De nietgeschreven 40. Verder kan nog dragende muur, soms wel spouwgenoemd worden het bestek van muur genoemd, werd dus aan de RDMZRV 1998/40 39

12 RVblad onvolledige spouw ". (minder goede constructie) spouwanker typen 3.

13 RVbladOl-13

14 Spouwmuur RVblad Temperatuurverloop in (tweemaal halfsteens)spouwmuur; mét en zonder 6 cm isolatie. 30. Modernespouwmuurmetisolatie en spouwankers. (foto 1997) bepaalde gevallen ook uitkomst geboden afb Vochtproblemen, warmte isolatie en ventilatie Tegenwoordig wordt hoogwaardig isolatiemateriaal met dampdoorlatende eigenschappen, zoals bijvoorbeeld glas- of steenwol, in de spouw aangebracht. Hierdoor kan een aanzienlijke besparing van stookkosten worden bereikt. Waterdampdiffusie treedt op bij plaatsen met een hoge relatieve vochtigheid naar plaatsen met een lage relatieve vochtigheid, waardoor de spouw vochtig wordt en ventilatie is aan te bevelen. Dat kai met open stootvoegen boven en beneden, of met spouwroosterstenen 45.De zogenoemde ModelBouwVerordening (MBV) schrijft tien cm2ventilatie-opening voor, onder en boven, per m* gevel. Steensmuren laten meer warmte door dan spouwmuren van tweemaal een halve steen. Bovendien is bij geïsoleerde spouwmuren het warmteverlies aanzienlijk lager dan bij ongeïsoleerde muren. Via convectie, geleiding en straling treedt warmteverlies op. Er is eigenlijk een tegenstrijdig belang tussen warmte-isolatie en vochtwering; voor het eerste is zo min mogelijk ventilatie in de spouw gewenst, voor het tweede is een optimale ventilatie nodig. Er moet dus een compromis gevonden worden. Met de moderne isolatiematerialen zijn veel oplossingen mogelijk. Uitgebreide verhandelingen over de zogenoemde beredeneerde spouwmuur treft men aan in de moderne bouwkundeboeken. Vooral de bouwfysica heeft veel bijgedragen aan de algemene erkenning van de spouwmuur 46. Tot de jaren zestig van de 20ste eeuw treft men bij bouwwerken meestal geen spouwisolatie aan, immers vochtwering was het hoofddoel. Er zijn slechts enkele historische voorbeelden bekend, in het bijzonder bij ijskelders en oranjerieën, waar de spouw wel gevuld is met een isolatiemateriaal. Thermische isolatie was bij deze voorbeelden het hoofddoel. Het heeft na het begin van de algemene toepassing van de ongeïsoleerde spouwmuur nog tamelijk lang geduurd voordat men deze muren grootschalig ging isoleren afb. 30 en 31. In het algemeen is aan te raden om met het na-isoleren van monumenten zeer kritisch om te gaan, omdat het niet juist isoleren grote gevolgen kan hebben. Hierbij zal extra aandacht nodig zijn voor de vochthuishouding. Wanneer men spouwmuren van monumenten toch wil na-isoleren en men redelijk makkelijk de spouw kan vullen, kunnen zowel oude als moderne isolatiematerialen worden gebruikt. In de 17de eeuw paste men al boekweitdoppen toe. Zij vormen een ideaal isolatiemateriaal, vooral bij smalle spouwen. Het is nog steedsin de handel. Bij zeer brede spouwen is toepassing van het goedkopere turf mogelijk. Moderne isolatiematerialen zijn in vele vormen verkrijgbaar, zoals platen, schuimen, korrels en opgerolde dekens. Afhankelijk van de breedte en de bereikbaarheid van de spouw zal bekeken moeten worden welk materiaal het best kan worden toegepast. Als de spouw niet makkelijk van bovenaf kan worden gevuld, is men aangewezen op moderne technieken zoals het volschuimen. Spouwmuren waarvan het buitenblad bestaat uit geglazuurde steen, strengpers of verblendsteen, kunnen bij onvoldoende vorstbestendigheid bij lekkende voegen schade aan de muur veroorzaken als isolatiemateriaal in de spouw wordt aangebracht. Bij wat oudere gevels van dit type

15 RVblad wordt na-isoleren meestal ontraden. De introductie in Nederland De bakstenen spouwmuur

16 RVblad de 28 eengezinswoningen in het Agnetapark te Delft uit Dit eerste Nederlandse tuindorp werd gebouwd in opdracht van gist- en spiritusfabrikant J.C. van Marken afb. 33. Als architect trad op prof. E. Gugel van de Polytechnische School in Delft: de uitvoering stond onder leiding van diens assistent F.M.L. Kerkhoff. Alleen de west- en zuidwestzijde van de woningen werden als spouwmuur gemetseld: het buitenblad is hier steens, het binnenblad is halfsteens 51. De Woningwet onderging diverse wijzigen in 1962 en in volgende jaren. Om meer eenheid te krijgen in alle bouwverordeningen werd vanaf 1965 de Model Bouwverordening geïntroduceerd. In 1992 werd de MBV opgevolgd door het Bouwbesluit, zijnde een onderdeel van de Woningwet. Over de stabiliteit, een zwak punt van de tweemaal halfsteens spouwmuur, schrijft de MBV dat de twee bladen op afstanden van niet meer dan één meter horizontaal en niet meer dan 60 cm verticaal moeten zijn gekoppeld. De hoogte mag zeven meter zijn voor balkdragende en tien en een halve meter voor nietbalkdragende halfsteensmuren. Volgens de MBV moet het binnenspouwblad aan de spouwzijde zijn afgekwast met de op het spouwblad voorhanden zijnde specie. In het verleden werd dikwijls de binnenzijde van de buitenmuur vertind. De invloed van het Portlandcement De spouwmuren werden tot in de eerste helft van de 19de eeuw gemetseld met kalkspecie en tras. Hoewel eind 18de eeuw het eerste Nederlandse (het rode Amsterdamse) cement in de handel kwam, kreeg dit product toch geen vaste voet aan de grond en bleef de schelpkalk een belangrijk bouwproduct. In het buitenland, met name in Engeland, heeft men vanaf het tweede kwart van de 18de eeuw diverse pogingen ondernomen om een cement met goede hydraulische eigenschappen te ontwikkelen. In 1840 leidde dit uiteindelijk in Engeland tot de oprichting van de eerste Portlandcement-fabriek. Aangezien in Nederland de basis- grondstoffen voor Portlandcement ontbraken, strandden tussen 1870 en 1925 telkens weer diverse pogingen tot productie. Pas met de oprichting in 1925 van de eerste grootschalige portlandcementfabriek ENCI te Maastricht kwam er een definitieve doorbraak. Grote hoeveelheden cement uit eigen land kwamen nu beschikbaar, zodat de ontwikkeling van de bouw en daarmee ook de spouwmuur extra wind in de zeilen kreeg. Men behoefde nu minder cement te importeren uit de buurlanden België, Duitsland en Engeland. Door de ontwikkeling van het gewapend beton werd de vraag naar cement steeds groter. In 1931 lukte het om bij Hoogovens in IJmuiden een tweede cementfabriek op te richten; hier werd het zogenoemde hoogovencement geproduceerd op basis van hoogovenslakken 52. De spouwmuur heeft zich wel los van de komst van het cement ontwikkeld, maar heeft zijn grootschalige toepassing in diverse uitvoeringen toch aan het Portlandcement te danken 53. Door het moderne cement in de metselspecie ontstond een hogere aanvangsterkte en een hogere stijfheid van het metselwerk. 33. Delft, Agnetapark, Zocherweg 1-3. (foto 1974) De eerste polemiek In het begin van de 20ste eeuw komt er voor het eerst enige polemiek op gang over de spouwmuur, vooral uit de Delftse hoek. Niet alle schrijvers hadden veel op met de halfsteens spouwmuren. Met name prof. Van der Kloes, toentertijd een autoriteit op het gebied van bouwmaterialen, was een heftig tegenstander. Als redacteur van het maandblad Bouwstoffen schreef hij diverse kritische stukjes over dit onderwerp. In 1921:..sedert een jaar of vijftien, zijn spouwmuren in gebruikgekomen van tweemaal een halven steen dikte en deze slechte manier van bouwen vindt hoe langer hoe meer ingang. 54. Op de volgende pagina gaat hij in op de voorgenomen wijziging van de bouwverordening van Voorburg

17 RVblad Tekening van muren met holle stenen uit 1874.

18 RVblad 01-18

19 RVblad Twee voorbeelden

20 RVbladOl-20 L. Zwiers

21 RVbladOl-21 De eerste heruitgave

22 RVbladOl-22 Summary Cavity walls