Dove Vlamingen en nieuwsmedia

Transcriptie

1 Faculteit Letteren & Wijsbegeerte Kilian Thoelen Dove Vlamingen en nieuwsmedia Een bevraging bij de Vlaamse Dovengemeenschap Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in de taal- en letterkunde Scandinavistiek 2015 Promotor Prof. dr. Mieke Van Herreweghe Vakgroep Taalkunde

2

3 Dankwoord Het schrijven van een masterproef is, zoals ik zelf heb mogen ondervinden, een werk van lange adem. Er zijn een aantal mensen die ik daarom graag wil bedanken, omdat ze steeds in mij zijn blijven geloven of omdat ze mij op de een of andere manier hebben geholpen om dit onderzoek tot een goed einde te brengen. Eerst en vooral bedank ik graag mijn ouders, die mij de kans hebben gegeven aan mijn universitaire studies te beginnen en die mij gesteund hebben in alle beslissingen die ik daarvoor (en ook daarbuiten) heb moeten nemen. Vervolgens wil ik ook graag mijn vrienden bedanken, die meer dan eens mijn geklaag moesten aanhoren en er toch in slaagden om mij opnieuw te motiveren. Daarom een dikke merci aan Evelien, Greet, Jana, Julie en Katrijn (en de vele anderen die ik vergeet te vernoemen). Voor wat betreft het onderzoek zelf heb ik de hulp gekregen van een heel aantal mensen die op professionele basis bezig zijn met het onderwerp en die toch tijd hebben gevonden om mij te ondersteunen in dit onderzoek. Eerst en vooral bedank ik heel graag professor Mieke Van Herreweghe, door wiens cursus mijn interesse in de Vlaamse Gebarentaal voor eens en voor altijd gewekt zal zijn, maar ook vanwege haar begeleiding bij het uitvoeren van zowel mijn bachelorscriptie als deze masterproef; daarbij ook nog dank aan professor Eline Demey voor het mogen gebruikmaken van haar opnamemateriaal. Verder bedank ik ook nog graag Jorn Rijckaert voor het vrijmaken van zoveel tijd voor dit onderzoek, en bij uitbreiding het hele team van Visual Box voor het mooie uitlokkingsfragment dat door hen werd gemaakt, alsook Ineke Tyriard en Kristien Vanluyd om mij de praktische kant van de huidige mediasituatie te laten beleven. Vervolgens bedank ik nog graag de respondenten die de tijd hebben genomen om mijn vragenlijst in te vullen, alsook Marc, Wendy en Guy die geholpen hebben om dit onderzoek een succes te maken. Tot slot wil ik graag deze scriptie opdragen aan mijn grootmoeder, Clara, die tijdens het schrijven van deze masterproef overleed en aan wie ik altijd heel veel heb gehad. Kilian Thoelen Gent, 7 augustus 2015 iii

4 Lijst Gebruikte Afkortingen BBC BRT(N) BSL BSLBT CODA DAF Fevlado FFSB LSFB Navekados NGT NOS NPO RTBF SVK VGT VGTC VPRO VRT YLE British Broadcasting Corporation Belgische Radio- en Televisieomroep (Nederlandstalige uitzendingen) British Sign Language British Sign Language Broadcasting Trust Child Of Deaf Adult Doof Actie Front Federatie van de Vlaamse DovenOrganisaties Fédération Francophone des Sourds de Belgique Langue des Signes de Belgique Francophone [sic] Nationaal Verbond van Katholieke DoofStommen Nederlandse GebarenTaal Nederlandse Omroep Stichting Nederlandse Publieke Omroep Radio Télévision Belge Francophone Suomalainen ViittomaKieli Vlaamse GebarenTaal Vlaams GebarenTaalCentrum Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep Vlaamse Radio- en Televisieomroeporganisatie YLEisradio Oy iv

5 Lijst van Tabellen Tabel 1 Schematisch overzicht van de verschillende stadia 18 Tabel 2 Vergelijking tussen de verschillende gebieden 25 Tabel 3 Snelheid van gebaren 31 Tabel 4 VS:ATJEH 32 Tabel 5 VS:LANGKAWI 32 Tabel 6 VS:ROHINGYA 33 Tabel 7 VS:RAKHINE 33 Tabel 8 Geslacht 37 Tabel 9 Regio 37 Tabel 10 Leeftijd 38 Tabel 11 VGT als Tabel 12 Taalvaardigheid VGT 38 Tabel 13 Taalvaardigheid Nederlands 38 Tabel 14 Kijkt u naar het getolkte VRT-journaal? 39 Tabel 15 Hoe vaak kijkt u naar dit getolkte journaal? 40 Tabel 16 Op welke manier kijkt u naar dit getolkte journaal? 40 Tabel 17 Als u niet kijkt naar dit getolkt journaal, waarom niet? 41 Tabel 18 Kijkt u naar het getolkte kinderjournaal Karrewiet? 42 Tabel 19 Hoe vaak kijkt u naar dit getolkte journaal (Karrewiet)? 42 Tabel 20 Op welke manier kijkt u naar dit getolkte journaal (Karrewiet)? 43 Tabel 21 Als u niet kijkt naar dit getolkt journaal (Karrewiet), waarom niet? 43 Tabel 22 Kijken er jongeren in uw omgeving naar de getolkte versie van Karrewiet? 44 Tabel 23 Verband tussen jongere en volwassen respondent 44 Tabel 24 Hoe goed begrijpt u deze [Teletekst]ondertitels? 45 Tabel 25 Zou u bepaalde programma s die nu ondertiteld worden liever met een tolk bekijken? 46 Tabel 26 Kijkt u naar het getolkt journaal op een andere zender (zoals RTBF voor Tabel 27 Wallonië of NOS voor Nederland)? 46 Als het getolkt journaal rechtstreeks op televisie zou worden getoond, zou u dan wel/meer kijken? 47 Tabel 28 Aantal keer dat elk fragment bovenaan de rangschikking werd geplaatst 47 Tabel 29 Rangschikking uitlokkingsfragmenten 48 Tabel 30 Stellingen rond het VRT-journaal 48 Tabel 31 Stellingen rond het kinderjournaal Karrewiet 49 Tabel 32 Stellingen rond gemeenschapsmedia 50 Tabel 33 Wat vindt u van het huidige aanbod aan mogelijkheden die in de media bestaan voor Doven? 50 v

6 Lijst van Afbeeldingen Figuur 1 De ondertitelde en getolkte versie van Karrewiet (uitzending van 22 juni 2015) 18 Figuur 2 Het Journaal van 11 mei 2015 met horende tolk 30 Figuur 3 Hetzelfde journaal met dove tolk 30 Figuur 4 Het nieuwsitem in de vorm van gemeenschapsmedia 31 vi

7 Inhoudstafel Dankwoord... iii Lijst Gebruikte Afkortingen... iv Lijst van Tabellen... v Lijst van Afbeeldingen... vi Inhoudstafel... vii Inleiding 1 Hoofdstuk 1 Media voor Doven: de praktijk Doven en (hun) identiteit: Deafhood en gebarentaal Wat zijn de mogelijkheden? Getolkt nieuwsprogramma met horende tolk Getolkt nieuwsprogramma met dove tolk Dubbelpresentatie Samenvattend nieuwsprogramma Gemeenschapsmedia Dove vs. horende tolk... 8 Hoofdstuk 2 De huidige situatie Inleiding Huidige situatie in Vlaanderen Vroege jaren Weg naar erkenning Concrete plannen voor VGT op VRT Huidige situatie buiten Vlaanderen Verenigd Koninkrijk Wallonië Nederland Vergelijking en conclusie Hoofdstuk 3 Bevraging van gebarentaalgebruikers Inleiding Voorafgaand onderzoek en voorbereiding Methodologie Schriftelijke vragenlijst Interviews met gebarentaalgebruikers Uitlokkingsmateriaal Snelheid van gebaren Thematische gehelen met behulp van head nods Bewegende vs. stilstaande beelden Conclusie Hoofdstuk 4 Resultaten Inleiding Overzicht respondenten vii

8 4.3 Schriftelijke enquête Getolkt Journaal van 19u Getolkt Karrewietjournaal Teletekst-ondertiteling Bijkomende vragen Uitlokkingsfragmenten Stellingen Opmerkingen en algemene tevredenheid Overzicht en conclusie Interviews Conclusie 56 Bibliografie 58 Appendix 60 Bijlage 1: Annotatie van de uitlokkingsfragmenten (RH-glos) Journaal met horende tolk Journaal met dove tolk Gemeenschapsmedia Bijlage 2: Uitgeschreven vragenlijst Bijlage 3: Uitgeschreven interviews Respondent I: Respondent II: Totaal aantal woorden (inleiding t.e.m. conclusie): viii

9 Inleiding Doorheen de eeuwen hebben Doven altijd een speciale plaats ingenomen in de maatschappij. Zeer vaak was dit echter eerder negatief dan positief: Doven werden vaak beschouwd als minder intelligent (een idee dat nog steeds te zien is in de ondertussen pejoratieve term doofstom ) vanwege de moeilijkheden die zij ervaren bij het leren van een gesproken (meerderheids)taal. Omwille van deze reden, en vanwege de relatief beperkte omvang van de Dovengemeenschap, werden Doven vaak achtergesteld op allerlei vlakken, inclusief onderwijs en media. Tegenwoordig wordt er echter meer en meer aandacht gespendeerd aan de faciliteiten die worden voorzien voor de Dovengemeenschap. Voorbeelden hiervan zijn het kunnen gebruikmaken van een tolk in dagdagelijkse situaties, aparte diensten die worden voorzien (zoals een speciaal sms-nummer waarmee Doven via sms de politie kunnen bereiken), maar ook informatieoverdracht via de bestaande media. Deze laatste faciliteit vormt de basis voor dit huidige onderzoek en maakt dan ook deel uit van een groter kader: in 2016 wordt er een nieuwe beheersovereenkomst tussen de Vlaamse Overheid en de VRT (Vlaamse Radio- en Televisieomroeporganisatie) geschreven, waarbij ook een vraag werd gesteld over de noden en wensen van de Vlaamse Dovengemeenschap. Fevlado (Federatie voor Vlaamse Dovenorganisaties) antwoordde reeds vanuit hun eigen perspectief op deze vragen (Fevlado 2015), maar een meer diepgaande bevraging bleek echter nog steeds gewenst. Deze vraag zal dan ook het uitgangspunt van dit onderzoek vormen: wat verwachten de Vlaamse Doven van de huidige media en wat is hun visie op de toekomst? Om het antwoord op deze vraag te vinden zal er uiteraard een bevraging moeten plaatsvinden, hetgeen de basis vormt van dit huidige onderzoek. De bevraging bestaat uit twee aparte delen: enerzijds zal aan de hand van een schriftelijke (internet)enquête de algemene visie van de Dovengemeenschap worden geschetst. Op deze manier kan er op kwantitatieve wijze informatie en data worden verzameld om tendensen en opvattingen op grotere schaal te kunnen voorspellen. Anderzijds zullen er ook een aantal persoonlijke interviews met Doven worden georganiseerd, waarin het doel eerder het kwalitatieve aspect van de probleemstelling is. Via deze interviews is het mogelijk om de diepgaande visies van de Dovengemeenschap neer te schrijven en deze in het achterhoofd te houden bij toekomstige onderhandelingen en andere onderzoeken. Deze masterproef is opgedeeld in vier grote hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk geven we een overzicht van het medialandschap zoals dat er uitziet (of: er uit kan zien) voor Doven. Enerzijds behandelen we kort de Dove identiteit en de noden van de Dovengemeenschap. Anderzijds wordt ook een oplijsting gegeven van de verschillende soorten media die kunnen worden gebruikt in de informatieoverdracht voor Dove personen. Als afsluiter van het eerste hoofdstuk wordt ook nog kort de kwestie van het vertolken aangehaald; in het bijzonder focussen we ons op het verschil tussen een horende en een dove tolk. 1

10 Vervolgens geven we in het tweede hoofdstuk een overzicht van de historische en technologische ontwikkelingen die hebben geleid tot de situatie zoals ze op de dag van vandaag in Vlaanderen bestaat. We zullen ons hier vooral focussen op de aanloop naar het verschijnen van Vlaamse Gebarentaal op televisie, maar ook op het concept van de Teletekstondertiteling. Vervolgens kijken we ook naar enkele andere nabijgelegen regio s waar er andere paden zijn gevolgd en (soms) andere soorten media worden gebruikt. Het gaat hier in het bijzonder over het Verenigd Koninkrijk (als absolute pionier wat betreft media voor Doven in Europa), Nederland en Wallonië. In het derde hoofdstuk wordt het eigenlijke onderzoek voorgesteld: het voorafgaande onderzoek en de voorbereiding tot het huidige onderzoek, de methodologie van het onderzoek en een analyse van het uitlokkingsmateriaal dat werd gebruikt in de bevraging. In het daaropvolgende hoofdstuk bespreken we de antwoorden die werden gegeven in zowel de vragenlijst als in de interviews. Deze resultaten zullen uitgebreid worden geanalyseerd en vervolgens worden vergeleken met de verschillende theoretische achtergronden. Tot slot volgt een conclusie waarin de resultaten nog eens kort zullen worden aangehaald en bekijken we wat de verdere mogelijkheden zijn wat betreft het onderzoek naar dit specifieke onderwerp. 2

11 Hoofdstuk 1 Media voor Doven: de praktijk 1.1 Doven en (hun) identiteit: Deafhood en gebarentaal Binnen de horende gemeenschap bestaat er nog steeds onduidelijkheid over D/doven, de status van hun gebarentaal, de Dovengemeenschap en hun identiteit. Vaak worden Doven door horenden enkel beschouwd als medisch-pathologisch doof, i.e. niet of moeilijk in staat zijnde om auditieve prikkels op te vangen. Doofheid in de ruimste context gaat echter veel verder dan enkel het medische aspect: vele Doven zien zichzelf als behorend tot een socio-culturele en linguïstische minderheidsgroep, i.e. niet gehandicapt maar een andere taal gebruikend 1. Indien we deze laatste interpretatie als basis nemen, kunnen we dus een nieuwe definitie van doofheid creëren, zoals reeds aangegeven in Stone (2005): [...] attitudinal deafness. This occurs when a person identifies him/herself as a member of the deaf community, and other members accept that person as part of the community. (Baker & Padden 1978:4 in Stone 2005:6) In dit geval gaat het duidelijk meer om sociale integratie dan om een medisch-pathologische kwestie. Deze definitie heeft ook als gevolg dat ook horende personen deel kunnen uitmaken van de Dovengemeenschap, maar ook dat niet alle medisch doven evenzeer socio-cultureel Doof zijn. Het verschil tussen deze twee groepen wordt duidelijk door de schrijfwijze van het woord doof. De neutrale term doof wordt gebruikt om een groep mensen aan te geven die geen auditieve prikkels kunnen opvangen. De term Doof (met hoofdletter D ) staat echter voor het socio-culturele aspect en kan zelfs het synoniem zijn van gebarentalig. Deze term maakt geen onderscheid tussen horend of doof; de Dovengemeenschap bevat dus zowel horende 2 als dove personen 3. De Vlaamse Dovengemeenschap maakt in de eerste plaats gebruik van de Vlaamse Gebarentaal (VGT) die in 2006 werd erkend als officiële minderheidstaal in Vlaanderen. Taal hangt onlosmakelijk vast met identiteit: elke bevolkingsgroep heeft zijn eigen taal en de gebruikers van een taal maken ook de connectie tussen de taal en de bevolkingsgroep. Dit geldt niet alleen voor gesproken talen, 1 In het Engels wordt hiervoor vaak gewezen op het verschil tussen de termen deafness (medische doofheid) en deafhood (socio-culturele Doofheid). De term deafhood komt ook vaker en vaker voor in het Nederlandse taalgebied. Voor meer informatie, zie o.a. Ladd (2003). 2 Vaak gaat het hier om CODA s (Child Of Deaf Adults), personen die professioneel of privé veel in contact komen met Doven en Vlaamse Gebarentaal etc. 3 Er is echter veel discussie over de kwestie D/doof, zie o.a Vermeerbergen & Van Herreweghe (2008:XVIII-XX) 3

12 maar evenzeer voor gebarentalen, die ondanks dat dit vaak niet beseft wordt door de niet-dove gemeenschap ook natuurlijke talen zijn, en dus niet kunstmatig zijn geconstrueerd. Mede dankzij de grote vooruitgang die de technologie in de laatste decennia doormaakte, kwam er een steeds groter wordend contact tussen de Dovengemeenschap en de rest van de bevolking. De groeiende vraag naar aangepaste media voor D/doven is hiermee dan ook logisch te verklaren; vooral op het vlak van televisie voelen vele Doven zich vaak in de steek gelaten. De twee hierop volgende delen (1.2 en 1.3) geven een overzicht van de verschillende mogelijkheden die er bestaan voor het toegankelijk maken van (televisionele) media voor Doven, alsook een pertinente kwestie wat betreft het tolken tussen het Nederlands en VGT. 1.2 Wat zijn de mogelijkheden? In dit deel zullen de verschillende mogelijkheden rond het toegankelijk maken van televisieprogramma s voor Doven worden besproken. We richten ons in de eerste plaats op nieuwsprogramma s, omdat deze programma s een van de belangrijkste manieren zijn om informatie te ontvangen, zowel voor horende als voor D/dove personen. Wat betreft de aangepaste media voor Doven, moeten er een aantal praktische obstakels worden overwonnen, zoals in dit deel nog zal worden uitgelegd. Grofweg bestaan er vijf verschillende mogelijkheden 4 voor het overbrengen van informatie (in de vorm van nieuwsberichten) voor D/doven via televisie: 1. een getolkte versie van een horend nieuwsprogramma, waarbij gebruik wordt gemaakt van een horende tolk 2. een getolkte versie van een horend nieuwsprogramma, waarbij gebruik wordt gemaakt van een dove tolk 3. een nieuwsprogramma dat door twee personen samen wordt gepresenteerd: het gaat hier om een horende en een dove presentator 4. een samenvattend nieuwsprogramma waarin de belangrijkste nieuwsitems uit het horende nieuwsprogramma worden samengevat en gepresenteerd door een dove in de respectievelijke gebarentaal 5. een nieuwsprogramma, gemaakt en gepresenteerd door doven, dat zich specifiek richt op de Dovengemeenschap, waarbij er ook aandacht wordt gespendeerd aan nieuws dat zich op deze specifieke doelgroep richt Getolkt nieuwsprogramma met horende tolk De eerste manier die we hier zullen bespreken is het tolken van een nieuwsprogramma door een horende tolk. In ons geval zal het dus gaan over een Nederlandstalige tolk die vaak op latere leeftijd 4 Er zijn uiteraard ook nog andere mogelijkheden en variaties van deze vijf systemen. We selecteerden voor deze lijst echter systemen die momenteel effectief worden gebruikt en die dus hun nut reeds bewezen hebben. 4

13 (i.e. niet als moedertaal of eerste taal) Vlaamse Gebarentaal heeft geleerd en die vaak deels- of voltijds werkt als gebarentaaltolk. Bij deze manier van informatieoverdracht vertaalt de tolk het Nederlands van de horende presentator of reporter naar VGT. De tolk bevindt zich meestal in een aparte studio en de vertolking wordt opgenomen met behulp van chromakey 5. Het tolken kan zowel gebeuren met behulp van een al dan niet vooraf beschikbare autocuetekst, als met een rechtstreekse vertaling van hetgeen de tolk hoort. De tolk zal vaak echter wel de eerder opgenomen reportages kunnen hebben bekijken, en zich op die manier kunnen voorbereiden op het tolken. De horende tolk werkt ook samen met een dove bij de voorbereiding van het tolken 6, niet in het minst voor ongebruikelijke of nieuwe gebaren die de horende tolk mogelijk nog niet kent. Op deze manier is er ook wanneer er een nieuwe lexicale term moet worden vertaald een directe wisselwerking tussen de horende en de Dove gemeenschap, en kan er meteen een (ge)standaard(iseerd) gebaar worden gebruikt. 7 Aan het werken met een horende tolk zitten een aantal voordelen verbonden. Zo kan men met een horende tolk goed inspelen op situaties waar er geen voorbereide tekst voorhanden is (zoals live-reportages) of wanneer er zich een andere, onverwachte situatie voordoet (zoals een pas binnengekomen nieuwsitem). Aangezien het Nederlands in de meeste gevallen de moedertaal van de tolk is, zal het begrijpen van nieuwsberichten (zowel voorbereid als live) geen problemen veroorzaken. Er zijn echter evengoed nadelen verbonden aan deze manier van werken. Zo is de tolk zeer vaak niet moedertalig in VGT, waardoor de vertolking in de doeltaal vaak niet zo vloeiend is, als wanneer dit door een dove zou worden gedaan. Anderzijds baseert een tolk zich tijdens zijn/haar opdracht op de Nederlandse tekst die hij/zij te zien of te horen krijgt; dit heeft tot gevolg dat er in de vertolking vaak wordt teruggegaan op het Nederlands, met haar eigen grammatica en zinsconstructies. Dit is echter een kritiek die niet zuiver terugslaat op de tolk zelf, maar wel op het tolkprincipe, aangezien dezelfde commentaar voorkomt bij een dove tolk (zie ook en 4.4). Deze methode wordt op het moment van schrijven o.a. gebruikt in Vlaanderen bij het VRTjournaal van 19u (zie ook 2.2) Getolkt nieuwsprogramma met dove tolk Een tweede mogelijkheid die hier wordt behandeld is het tolken van een nieuwsprogramma door een dove tolk. Het gaat hier dus over een persoon die de Vlaamse Gebarentaal als moedertaal of als eerste taal heeft verworven 8. De praktische manier van werken blijft ongeveer hetzelfde als bij een horende tolk, hoewel er een aantal belangrijke verschillen zijn. Er ontstaan namelijk problemen in specifieke gevallen, bijvoorbeeld wanneer een autocuetekst nog niet klaar is of wanneer er een live interview plaatsvindt; de dove tolk kan namelijk niet horen wat er wordt gezegd. Er zijn echter een aantal 5 Bij chromakey wordt gebruikgemaakt van een groen of blauw scherm achter de presentator, waarop nadien beelden kunnen worden geprojecteerd. 6 Persoonlijke communicatie met Ineke Tyriard en Jorn Rijckaert (VRT). 7 Voor meer informatie over standaardisatie van Vlaamse Gebarentaal, zie Vandemeulebroucke (2013). 8 Over de grotere en gevoeligere verschillen tussen een dove en een horende tolk in het algemeen, zie

14 methodes om met dit probleem om te gaan. Zo kan er bijvoorbeeld gebruik worden gemaakt van een (horende) relais-tolk: deze relais-tolk, die zich buiten het zicht van de kijker bevindt, vertaalt eerst hetgeen hij/zij hoort in het Nederlands naar VGT, waarna de dove tolk op zijn beurt deze informatie verwerkt tot een coherent geheel in VGT. Het voordeel van deze methode is dat er weinig tijdverlies is ten opzichte van andere methodes. Het nadeel is dat, aangezien er gebruik wordt gemaakt van een tweede tolk, de kans op informatieverlies en onnauwkeurigheden groter wordt. Een andere mogelijkheid die zou kunnen gebruikt worden om dit probleem te ontwijken is het gebruikmaken van de Teletekstondertiteling (T888, zie ook 2.2) bij live berichtgeving. In dit geval wacht de tolk op de transcriptie van het gesprek door de ondertitelingsdienst, waardoor de tolk een uitgeschreven versie van de conversatie/reportage voor zich heeft. Er zitten echter te veel nadelen aan een dergelijke methode om effectief gebruikt te kunnen worden: de live ondertiteling loopt vaak meerdere seconden achter op het gesprek, en hierdoor wordt soms de ondertiteling van delen van het gesprek niet volledig getoond. Ook wordt er bij ondertiteling regelmatig samengevat, waardoor doven niet altijd dezelfde informatie krijgen als horenden, iets waar veel belang aan wordt gehecht (zie o.a. Stone 2005, Fevlado 2010 en 2015, alsook de reacties van de respondenten in de vragenlijst en de interviews). Tot slot wordt er, net zoals bij de horende tolk, vaak teruggevallen op de brontaal, het Nederlands, wat betreft grammatica en zinsbouw (zie 1.3). In het algemeen lijkt het dus niet zo opportuun om een dove tolk in te schakelen bij het tolken van een rechtstreeks uitgezonden nieuwsprogramma. Langs de andere kant kan een dove tolk wel bijdragen aan programma s die van tevoren zijn opgenomen, en waar er dus geen problemen ontstaan met rechtstreekse interviews of reportages. In dit geval zal de tolk de gesproken tekst uitgeschreven voor zich krijgen en baseert hij/zij zich daarop. Deze methode wordt op het moment van schrijven in Vlaanderen gebruikt voor het kinder- en jeugdjournaal Karrewiet Dubbelpresentatie Een andere mogelijkheid die kan worden gebruikt is de dubbelpresentatie, een systeem dat eerder in het Verenigd Koninkrijk werd gebruikt. Het gaat hier om een nieuwsprogramma waarbij het nieuws wordt gepresenteerd door zowel een horende als een dove nieuwslezer in dezelfde studio: [...] the Deaf T/Is [Translators/Interpreters, KT] (as presenters ) are acknowledged as being present and introduce themselves and the hearing anchor. They present some of the news stories and perhaps engage in some interaction with the hearing anchor in BSL [British Sign Language, KT]. (Stone 2007:73) In dit geval is er dus geen sprake van vertolking, maar wel van presentatie. De dove tolk baseert zich echter wel nog op de brontaal (in dit geval het Engels) via de autocue. Stone geeft verder nog aan dat dit een grotere vrijheid geeft voor de vertolking/presentatie: de dove presentator kan zelf beslissen hoe snel hij/zij het nieuwsbericht presenteert (zie voor meer informatie omtrent de snelheid van gebaren). In het geval van een opgenomen reportage gaat dit echter niet op en moet de presentator zich houden aan de lengte van de (gesproken) reportage, zoals daar ook bij de normale vertolking rekening mee moet worden gehouden. Een belangrijk gegeven dat hierbij nog moet worden vermeld is dat beide presentatoren als gelijkwaardig worden beschouwd: beide personen presenteren het nieuws, elk in hun eigen taal (in dit geval: Engels en BSL). 6

15 1.2.4 Samenvattend nieuwsprogramma Een vierde methode die kan worden gebruikt voor het overbrengen van informatie aan doven is het samenvattend journaal. Hierin wordt net vóór of net ná het horende journaal een samenvatting gemaakt van de belangrijkste hoofdpunten, in de respectievelijke gebarentaal, met tegelijkertijd een voice-over in de meerderheidstaal. Deze methode wordt momenteel in Finland gebruikt bij de nationale omroep YLE (Yleisradio Oy) 9. Het programma wordt voorbereid in SVK (Suomalainen Viittomakieli, Finse Gebarentaal) en wordt gepresenteerd door een dove presentator. De voice-over wordt nadien toegevoegd, en is gebaseerd op het verslag in SVK (en niet omgekeerd!). Dit korte (± 5 minuten durende) journaal wordt in Finland op het eerste kanaal (YLE TV1) uitgezonden meteen voor het nieuws van 17u00. Dit heeft tot gevolg dat zowel Doven als horenden met deze uitzending in aanraking komen, en dat zo de Finse gebarentaal ook in de horende wereld wordt verspreid. Door het toevoegen van de voice-over in het Fins, wordt ook de horende bevolking aangesproken, die ook naar dit journaal kunnen kijken om op korte tijd de belangrijkste hoofdpunten te horen te krijgen (Fevlado 2010:8). Een nadeel van deze methode is dat er ondanks suggesties en input van de Dove presentatoren (Debeerst 2013:19-20) nog steeds een keuze moet worden gemaakt uit de nieuwsberichten die horenden te zien krijgen in het uitgebreide journaal. Hier kan dan de opmerking worden gemaakt dat Doven op deze manier geen toegang hebben tot dezelfde informatie als de horende bevolking, hetgeen indruist tegen de pogingen om gebarentalen (en bij uitbreiding de Dovengemeenschap) gelijk te stellen aan de meerderheidstaal (en bij uitbreiding de horende gemeenschap). De VRT heeft reeds kenbaar gemaakt dat een dergelijk samenvattend journaal niet past binnen haar visie en kijkt dan ook liever naar andere alternatieven (zie ook 2.2.3) Gemeenschapsmedia Tot slot zijn er de gemeenschapsmedia: media die worden geproduceerd voor en door in dit geval de Dovengemeenschap. Concreet gaat het hier over televisieprogramma s die worden geschreven, gepresenteerd en geregisseerd door Doven. Gemeenschapsmedia hebben als grote voordeel dat ze zich quasi-exclusief kunnen richten op de Dovengemeenschap, in tegenstelling tot de hierboven beschreven methodes, die zich ook nog richten op de horende gemeenschap. Ze worden vaak geproduceerd door een gespecialiseerde organisatie, en de productie wordt dus uitbesteed door de omroep. Bij nieuwsprogramma s in de context van gemeenschapsmedia, zal er dus een nieuwsprogramma worden opgesteld dat zich specifiek richt op de Dovengemeenschap en dat ook aangepast is aan haar noden. De nieuwsitems die worden behandeld worden gekozen door de Dove redactie en staan los van de nieuwsitems die in het horende journaal worden gebruikt (in tegenstelling tot bijvoorbeeld een samenvattend journaal). Men kan argumenteren dat dit ook een selectie van informatie inhoudt, maar aangezien de koppeling tussen horend en Doof op deze manier wordt verbroken, geschiedt deze selectie op dezelfde manier als die bij een horende redactie voor een horend nieuwsprogramma. 9 Voor meer informatie over het systeem in Finland, zie o.a. Debeerst (2013) 7

16 Aan deze methode zitten meerdere voordelen verbonden: zo is er bijvoorbeeld geen tijdsdruk in de presentatie. Hiermee wordt verwezen naar een getolkt programma, waarbij de tolk evenveel tijd heeft als de horende presentator en dus moet proberen om zijn/haar vertolking in die tijd te voltooien. Een ander voordeel is het feit dat de Dove presentator op deze manier een nieuwsitem kan presenteren met een zeer natuurlijk taalgebruik, zonder te moeten terugvallen op het Nederlands. Deze reactie komen we ook tegen in de antwoorden van de respondenten (zie 4.4). Onze hypothese, en deels ook het uitgangspunt voor dit onderzoek, is dat de Dovengemeenschap de vorm van gemeenschapsmedia in het algemeen verkiest boven een vertolking, een idee dat in andere onderzoeken ook al aan bod kwam. 1.3 Dove vs. horende tolk Een van de belangrijkste en gevoeligste thema s wat betreft media voor Doven is het gebruikmaken van een horende tolk in tegenstelling tot een Dove tolk. De Meulder en Heyerick (2012) geven, wat betreft de Vlaamse Gebarentaal, een eerste blik op de ideeën van de Dovengemeenschap en hun reacties op het pilootproject van de VRT in 2011 (zie 2.2.3). De kwestie gaat echter verder dan enkel het verschil tussen horend en doof; taalvaardigheid, cultuur en identiteit spelen een rol die minstens even belangrijk is (zie ook 1.1). Stone (2005) behandelt net deze kwestie: welke norm bestaat er bij het vertalen van een gesproken taal naar een gebarentaal? Stone bekijkt zowel het tolken in (semi)-private contexten (persoonlijk gebruik van een tolk door de dove) en in openbare contexten (bijvoorbeeld op televisie). Een eerste punt dat Stone aanhaalt werd hierboven al beschreven: de taalvaardigheid van de tolk. Een horende tolk heeft meestal de gesproken taal (Nederlands 10 ) als moedertaal en de gebarentaal (VGT) als tweede/... taal, terwijl een dove persoon soms eerder kan worden beschouwd als semilinguaal dan bilinguaal (Stone 2005:17). Stone merkt ook op dat er een verschil bestaat in taalvaardigheid en complexiteit van taalgebruik wanneer de gebarentaal op vroege of op late(re) leeftijd wordt aangeleerd, hetgeen ook het geval is bij gesproken talen 11. Dit verschil uit zich, onder andere, in het reeds aangehaalde semi-/bilingualisme: vaak wordt de ene taal (bijna uitsluitend) gebruikt in een privécontext, en de andere in een professionele context. In het concrete geval van een horende tolk wordt het Nederlands gebruikt als privétaal (i.e. wanneer men in contact komt met familieleden, vrienden, in het dagelijkse leven), terwijl VGT wordt gebruikt in een professionele context (bij tolkopdrachten, bij het contact met andere doven in het kader van een opdracht etc.). Bij de dove is dit juist omgekeerd: hij/zij zal eerder gebruik maken van VGT in een privécontext, en 10 Stone behandelt in zijn proefschrift het verschil tussen het gesproken Engels en BSL, maar de parallel kan getrokken worden met het gesproken Nederlands en VGT. Vanaf dit punt zullen we dan ook Nederlands beschouwen als de brontaal en VGT als de doeltaal. 11 Dit heeft uiteraard ook gevolgen voor de dove ontvangers (in het geval van dit onderzoek: televisiekijkers), die niet altijd over dezelfde taalvaardigheid beschikken als de tolk. Omwille van deze reden werd in dit huidige onderzoek ook de taalvaardigheid in VGT bevraagd (zie tabel 11 en 12, hoofdstuk 4). 8

17 meer van het Nederlands in professionele contexten. Stone citeert dan ook Grosjean die aangeeft dat [b]ilinguals usually acquire and use their languages for different purposes, in different domains of life, with different people. Different aspects of life require different languages. (Grosjean 1997:165 in Stone 2005:19). Grosjean voegt nog toe dat [i]f a language is never used for a particular purpose, it will not develop the linguistic properties needed for that purpose (specialized vocabulary, stylistic variety, some linguistic rules, etc.) (Grosjean 1997:166 in Stone 2005:19-20). Het belang van een goede opleiding tot tolk of vertaler is volgens Stone dan ook niet te onderschatten. In Vlaanderen bestaan momenteel enkel tolkopleidingen voor horenden; voor doven bestaat een dergelijke specifieke opleiding (nog) niet (De Meulder 2013:23-26). Een andere kwestie die Stone aankaart is de afhankelijkheid van de tolk: zeker wanneer er een tolk wordt gebruikt in een niet-fysieke context (bijvoorbeeld via televisie), heeft een dove geen grip op wat de tolk naar voren brengt: [...] that whereas in the past the Deaf bilinguals and Deaf monolinguals would have been able to exercise some control over what was rendered into BSL in their community withing the Deaf Club, in the public sphere (specifically television), with the introduction of Deaf T/Is, much of this macro-level of control is now in the hands of television broadcasting companies. (2005:3-4) Dit gevoel van onmacht door de doven komt later in dit onderzoek nog aan bod (zie o.a ). Hierbij aansluitend moet ook de cultuur van de tolk zelf in rekening worden gebracht: een dove tolk zal eerder gebaren en uitdrukkingen gebruiken die bij de Dovengemeenschap horen, terwijl een horende tolk vaak minder kennis heeft van idiomatische uitdrukkingen. Stone geeft hier het volgende voorbeeld: We could understand this information in terms of the translation of he rang the doorbell to IX PUSH-DOORBELL LIGHT-FLASH. Deaf people do not use sound based doorbells but have doorbells with visual alerts, commonly wired to house lights causing the lights to flash when the doorbell is pushed. (2005:30) Een horende tolk zal an sich deze gebarenconstructie (i.e. LICHT-FLITSEN bij het aanbellen) wel kennen en kunnen gebruiken, maar zal in de meeste gevallen toch het horende alternatief te kiezen, omdat deze situatie het dichtst bij de tolk zelf staat. Het is echter niet per definitie zo dat een dove tolk deze constructie wel zou gebruiken: de vertolking wordt namelijk nog steeds gebaseerd op de gesproken taal en dus op de horende gemeenschap. Uit deze theoretische gegevens zouden we dus een hypothese kunnen formuleren: de Dovengemeenschap zal eerder een dove tolk dan een horende tolk verkiezen. Uit de antwoorden van de respondenten (zie hoofdstuk 4) zal blijken dat deze hypothese deels kan worden bevestigd, maar anderzijds is het probleem uitgebreider dan enkel het verschil tussen horende en dove tolk. 9

18 Hoofdstuk 2 De huidige situatie 2.1 Inleiding In dit tweede hoofdstuk bekijken we de huidige situatie wat betreft de media voor Doven en hoe deze ontstaan is. Het hoofdstuk is opgesplitst in twee grote delen. Enerzijds onderzoeken we de situatie in Vlaanderen hetgeen voor dit onderzoek uiteraard het meest relevant is maar anderzijds bekijken we ook de situatie in andere landen en gebieden waar de lokale gebarentaal in de media voorkomt. Wat betreft de situatie in Vlaanderen, geven we eerst een chronologisch overzicht van de mediastatus van de Vlaams(e)(-Belgische) Gebarentaal 12. Dit geeft ons een idee over hoe deze gebarentaal doorheen de tijd werd beschouwd, en helpt ons om de recente ontwikkelingen rond de Vlaamse Gebarentaal in de media in een breder perspectief te zetten. Deze recente ontwikkelingen, i.e. de huidige situatie in Vlaanderen, worden hierna besproken, en er wordt een blik geworpen op de toekomst en op het vervolg van dit onderzoek. Voor deze blik op de toekomst kan het interessant zijn om de verschillende evoluties in andere landen en regio s te bekijken. Er is bijvoorbeeld al een relatief groot verschil tussen Vlaanderen en Wallonië wat betreft het rechtstreeks uitzenden van een getolkt journaal. Verder kijken we ook nog naar het Verenigd Koninkrijk, het land dat een van de pioniers in media voor Doven is, en naar Nederland, waar de situatie ietwat gelijkaardig is aan die in Wallonië. Tot slot volgt nog een globaal overzicht van de verschillende situaties met aansluitend een korte conclusie. 2.2 Huidige situatie in Vlaanderen Zoals reeds gezegd volgt er in dit deel een chronologisch overzicht van de evolutie van de Vlaamse Gebarentaal in de media, specifiek gericht op televisie. Aangezien zowel het onderzoek naar de Vlaamse Gebarentaal als de technische mogelijkheden van de televisionele media zelf relatief jong zijn, bekijken we hier enkel een periode van 20 à 25 jaar. Wat betreft de periode 1991 tot en met 2008 maken we zeer dankbaar gebruik van Wat (geweest/gewenst) is: organisaties van en voor doven in Vlaanderen bevraagd over 10 thema's (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2008). 12 Voor de duidelijkheid en leesbaarheid van de tekst zullen we vanaf nu Vlaamse Gebarentaal of VGT ook gebruiken indien het de taal die tot het jaar 2000 gebruikt werd betreft (toen nog Vlaams-Belgische Gebarentaal ). 10

19 2.2.1 Vroege jaren 90 Een van de eerste onderzoeken rond de Vlaamse Gebarentaal vond plaats in 1991 en 1992, en werd opgetekend door E. Broekaert, J. Bogaerts en J.-P Clement in Wat doven zeggen : onderzoek naar de socio-educatieve leefsituatie van volwassen doven en slechthorenden uit het buitengewoon onderwijs in Vlaanderen (Leuven, 1994). 275 volwassen Doven werden bevraagd rond allerlei aspecten van Doofheid, inclusief de media. Uit dit onderzoek bleek dat er veel vraag was naar ondertiteling op televisie (die op dat moment voor Nederlandstalige programma s enkel werd gebruikt op de BRTN), waar ook wel degelijk veel gebruik van werd gemaakt. Men was echter niet zo te vinden voor getolkte programma s, die ook op dat moment nog niet werden uitgezonden (Broekaert et al. 1994:184 & 191). Deze instelling vanuit de Dovengemeenschap kan mogelijk worden verklaard door de status van de Vlaamse Gebarentaal (die op dat moment nog vrij laag was), alsook door de matige kwaliteit van de toenmalige tolkopleidingen, waardoor Doven vaak niet tevreden waren over de tolken. Tot slot wordt het bestaan van de verschillende regionale varianten, en de bijbehorende verstaanbaarheidsproblemen, als andere mogelijke oorzaak voor de terughoudendheid tegenover tolken op televisie gegeven. Echter werd het idee van Dove gemeenschapsmedia (cf ) wel toegejuicht 13 (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2008:310), vaak in het kader van identiteitsvorming en de band met de Dovengemeenschap: Dat gebarentaal een belangrijke functie heeft voor de vorming van dovengemeenschappen, hangt nauw samen met het feit dat gebarentaal niet enkel de taal van de doven is ; het maakt van de dove ook een Dove. Gebarentaal is namelijk het medium waarmee doven zich naar buiten toe laten herkennen als Dove. (Broekaert et al. 1994:34) Een soort eigen discussieprogramma van en voor doven in gebarentaal zou interessant zijn voor doven. Doven kunnen dat zelf. (geciteerde respondent D(d)ove man, 50 j. in Broekaert et al. 1994:191) In 1996 vond er een gesprek plaats met de toenmalige Algemeen Directeur Televisie van de BRTN. Hieruit bleek echter dat er een grote onwetendheid binnen de horende gemeenschap is wat betreft het lezen en begrijpen van het Nederlands (bij de ondertiteling), iets wat voor prelinguaal doven niet altijd evident is. Ook werd de mogelijkheid van gemeenschapsmedia besproken, maar daarover kwam geen duidelijke reactie (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2008:311). In datzelfde onderzoek werd er ook een vraag gesteld aan de commerciële zenders VTM en Kanaal 2 (tegenwoordig: 2BE) rond de ondertiteling van Nederlandstalige programma s, hetgeen op dat moment nog niet aanwezig was (enkel Engelstalige programma s werden ondertiteld/vertaald). Ook het idee van gemeenschapsmedia werd door hen afgedaan als te moeilijk financierbaar. Wat betreft de ondertiteling van Nederlandstalige programma s, wordt er in Vermeerbergen & Van Herreweghe (2008:312) een oplijsting gegeven van de op dat moment ondertitelde programma s. In totaal werd er op de BRTN zo n derde van alle Nederlandstalige programma s 13 Bizar genoeg wordt in de conclusie van dit hoofdstuk (Broekaert et al.1994:196) geschreven dat [W]e ondervinden [...] dat het laatstgenoemde televisie-aanbod (een eigen programma) niet echt leeft onder de respondenten, zelfs niet bij d(d)oven., terwijl uit de resultaten (ibid.1994:191) blijkt dat [D]e suggestie van een eigen programma voor doven op televisie [...] door zwaar slechthorenden en doven positief [werd] onthaald. 11

20 ondertiteld. Dit gaat dan voornamelijk om de Journaals van 17u55 (kort) en 19u00 (lang), alsook om grote sportevenementen (zoals de Tour de France en het EK voetbal). In hetzelfde document worden ook nog drie wensen geuit naar de toekomst toe (2008: ). Vooreerst zou er geen keuze meer moeten worden gemaakt tussen ondertiteling en vertolking beide mogelijkheden zouden beschikbaar moeten zijn. Anderzijds moet er meer aandacht worden gespendeerd aan Dove kinderen, aangezien zij op jonge leeftijd vaak het Nederlands niet genoeg beheersen om de ondertitels volledig te begrijpen ( Momenteel is voor hen geen enkel programma volledig toegankelijk. 2008:313). Tot slot wordt ook de mogelijkheid van gemeenschapsmedia aangeboden: hiervoor is in de Dovengemeenschap veel interesse Weg naar erkenning In 2005 wordt, na een intensieve campagne georganiseerd door het Doof Actie Front (DAF), een voorstel ingediend tot erkenning van de Vlaamse Gebarentaal als officiële minderheidstaal in Vlaanderen (iets wat bij de Frans-Belgische Gebarentaal, LSFB, reeds in 2003 was gebeurd). Om deze petitie kracht bij te zetten, werd er vanuit Fevlado een document opgesteld dat deze erkenning toelichtte aan het Vlaams Parlement. Hierin werd een algemeen beeld geschetst van de situatie van de Vlaamse Gebarentaal op dat moment, en werd er ook gedeeltelijk aandacht besteed aan het verschijnen van Vlaamse Gebarentaal in de media. In het deel rond de media (Fevlado 2005:14) wordt vooreerst nogmaals de nadruk gelegd op het mogelijke gebrek aan kennis van het Nederlands bij vele Doven. Het is voor hen daardoor niet altijd mogelijk om kranten en nieuwsberichten te begrijpen; ook de ondertiteling op televisie is vaak moeilijk te volgen. In dit document wordt daarom ook, voor de eerste keer concreet, een voorstel gedaan voor vertolking van televisieprogramma s, via een vergelijking met andere landen (zie ook 2.3). De nadruk wordt hier gelegd op de toegankelijkheid tot informatie en de actualiteit, alsook op een groter gevoel van burgerschap. Er wordt ook eenzelfde voorstel gedaan voor de vertolking van kinderprogramma s, aangezien Dove kinderen vaak nog niet over een goede kennis van het Nederlands beschikken, waardoor het lezen van ondertitels een probleem vormt. Tot slot wordt er nogmaals de nadruk gelegd op het feit dat zowel ondertiteling als vertolking wenselijk is. Op 26 april 2006 werd de Vlaamse Gebarentaal officieel erkend als minderheidstaal in Vlaanderen door het Vlaams Parlement. In hetzelfde jaar (juli 2006) wordt er door de VRT een nieuwe beheersovereenkomst opgesteld met de Vlaamse Gemeenschap. In deze overeenkomst wordt kort vermeld wat de VRT van plan is op het vlak van toegankelijkheid van de televisieprogramma s voor doven: 1 Voor slechthorenden zal de VRT zijn ondertitelingsaanbod aan televisieprogramma s geleidelijk uitbreiden tot 95% in (VRT 2006, Art. 9 7:9) In maart 2005 verscheen een artikel in De Standaard, waarin werd gemeld dat de VRT op dat moment al meer dan 50 uur per week ondertitelde. Dit komt overeen met een totaal ondertiteld aanbod van 45% van de programma s (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2008:314). In september 2006 (enkele maanden na het opstellen van de nieuwe beheersovereenkomst rond de VRT, cf. supra) was dit getal opgelopen naar 50%. Rond die periode werd ook voor het eerst in Vlaanderen geëxperimenteerd met het concept letterlijke ondertiteling (verbatim subtitling). Tijdens een proefproject tussen 21 augustus en 24 september 2006, werd het journaal van 19u00 ondertiteld met letterlijke ondertiteling. Dit houdt in dat de ondertiteling letterlijk weergeeft wat er door de 12

21 nieuwslezer of door de reporter wordt gezegd, terwijl men vroeger een samenvatting maakte om als ondertitels weer te geven. Het proefproject werd nadien in een schriftelijke enquête bevraagd en sinds het najaar van 2007 wordt deze letterlijke ondertiteling gebruikt bij de journaals van 18u00, 19u00 en het late journaal 14. In 2006 worden er echter nog geen programma s getolkt op de Vlaamse televisie, met uitzondering van enkele specifieke programma s om de Vlaamse televisiekijker te doen kennismaken met de Dovengemeenschap (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2008:317). De reden die de VRT gaf voor dit gebrek aan getolkte programma s was de verhouding tussen het doelpubliek en de kostprijs: de doelgroep zou veel te klein zijn, en ondertitels zijn beter geschikt, omdat ze een groter publiek bereiken. Een andere reden was de zgn. beeldvervuiling, wanneer een tolk naast het gewone beeld te zien is (ibid. 2008:318) Ondanks de argumenten van Fevlado voor het gebruiken van een gebarentaaltolk (o.a. door te verwijzen naar de Waalse RTBF), zouden er pas verschillende jaren later stappen worden ondernomen in deze richting. In het onderzoek Wat (geweest/gewenst) is (2008) worden ook een aantal wensen voor de toekomst uitgedrukt. Men is tevreden met de beloofde grens van 95% ondertiteling, hoewel 100% uiteraard beter is. Dit laatste is echter niet altijd mogelijk bij sommige programma s, en een ondertitelingsgraad van 95% is al een zeer grote vooruitgang ten opzichte van Er wordt in het algemeen ook een voorkeur gegeven aan de letterlijke ondertiteling (cf. supra), aangezien daardoor de ondertitelaars niet langer (dienen te) beslissen welke informatie wel en welke niet in de ondertiteling opgenomen wordt. (ibid. 2008:323) Op de commerciële zenders is, buiten de vertaalde ondertitels bij buitenlandse programma s, in 2008 quasi geen ondertiteling beschikbaar. Fevlado herhaalde hier echter de vraag naar deze zenders toe, door te verwijzen naar andere landen, waar (gedeeltelijke) ondertiteling ook voor commerciële zenders verplicht is. Wat betreft het tolken van programma s, drukt Fevlado ook enkele wensen uit naar de toekomst toe. Zo wordt er (nogmaals) een aanbeveling gedaan voor het vertolken van nieuws- en kinderprogramma s. Indien dit voorstel zou worden doorgevoerd, vindt Fevlado dat de Dovengemeenschap hier inspraak in moet hebben. Immers, de Dovengemeenschap is het doelpubliek van dit voorstel, en hun inspraak is dus ook cruciaal. Het gaat hier dan vooral over het aanwerven van de gebarentaaltolken: men moet kijken naar de kennis van de Vlaamse Gebarentaal en van het Nederlands, alsook naar de regionale variant van VGT die wordt gebruikt door de tolk. Tot slot is er ook nog de vraag of deze vertolking door een horende of Dove tolk moet worden uitgevoerd. Beide opties hebben hun voor- en nadelen (cf , en 1.3). Tot slot 15 wijst Fevlado er in dit onderzoek nogmaals op dat een specifiek programma voor Doven en slechthorenden binnen de Dovengemeenschap zeer positief werd onthaald. De VRT zou een dergelijk programma wel willen en kunnen uitzenden, maar ze gaf aan niet te kunnen instaan voor de financiering van een dergelijk programma. 14 Vermeerbergen en Van Herreweghe geven in deze opsomming ook nog het journaal van 20u00 aan. Dit werd nadien echter vervangen door Terzake. 15 Er wordt bij deze wensen ook een opmerking gemaakt over het inzetten van digitale televisie voor Doven. Deze technologie was in 2008 echter nog niet wijdverspreid in Vlaanderen, en dus lijkt het ons opportuun om dit aspect in een later stadium te behandelen. 13

22 2.2.3 Concrete plannen voor VGT op VRT In juli 2011 werd een nieuwe beheersovereenkomst opgesteld door de VRT en de Vlaamse Gemeenschap, en dit voor de periode Deze beheersovereenkomst betekende een historische stap in de aanvaarding en verspreiding van de Vlaamse Gebarentaal. In de Algemene Bepalingen werden immers de volgende punten opgenomen: Voor doven en slechthorenden: T888 Tekstondertiteling: 95% van de programma s, uitgezonderd hosting, trailering en commerciële communicatie, wordt ondertiteld. Daarbinnen worden de nieuws- en duidingsprogramma s 100% ondertiteld tegen eind De VRT hanteert daartoe een stappenplan met tussentijdse streefcijfers en stelt de beschikbare ondertitels ook beschikbaar op andere platformen tegen eind Gebarentaal 16 : het journaal van 19u en het Ketnet-journaal worden via het open internet met gebarentaal aangeboden binnen het jaar na de inwerkingtreding van deze overeenkomst. Dit signaal wordt ook digitaal aangeboden aan de distributeurs die de service ook via interactieve digitale televisie kunnen verspreiden. Het weekoverzicht van het Ketnet-journaal wordt via TV met gebarentaal aangeboden binnen het jaar na de inwerkingtreding van deze overeenkomst. (VRT 2011, Art , sectie OD4.3) Uit deze beheersovereenkomst kunnen verschillende conclusies getrokken worden. Vooreerst is de doelstelling van 95% ondertiteling (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2008) gehaald, en zullen nieuws- en duidingsprogramma s zelfs voor 100% worden ondertiteld tegen het einde van Ook zullen de ondertitels beschikbaar gesteld worden op andere platformen tegen het einde van Met de in het document vernoemde andere platformen richt de VRT zich voornamelijk op de VRT-websites (o.a. deredactie.be en ketnet.be). Eind 2014 werd een persbericht 17 gelanceerd waarin werd aangekondigd dat ondertiteling via het internet zou worden ingevoerd. Op het moment van schrijven wordt enkel het Ketnet-journaal Karrewiet ondertiteld via internet. Wat betreft het tolken van programma s op de VRT wordt met deze beheersovereenkomst een definitief engagement gemaakt. De VRT heeft als doelstelling het getolkte 19u-journaal en het Ketnet-journaal (Karrewiet) uit te zenden vanaf ten laatste juli In september 2011 wordt er hierrond een proefproject georganiseerd. Ondanks tegenargumenten van Fevlado werden er bij de eerste testen ook horende tolken opgeroepen, die, opnieuw ondanks protest van de Dove juryleden, beter geschikt geacht werden voor de taak. Twee van de Dove tolken, die de voorkeur hadden van de Dove juryleden, werden niet geaccepteerd [...] because of their looks and use of facial expression. (De Meulder & Heyerick 2012). Dit laatste argument gaat echter voorbij aan een van de fundamentele eigenschappen van een gebarentaal: het gebruik van mimiek. Waar er bij een gesproken taal gebruik wordt gemaakt van intonatie en woordaccent, wordt deze functie bij gebarentalen overgenomen door de mimiek. Hierdoor gebruikt een gebarentalige veel meer gezichtsuitdrukkingen dan een persoon die gesproken taal gebruikt (Stone 2005:29). Deze meer 16 We merken op dat in dit document de term Vlaamse Gebarentaal nog steeds niet wordt toegepast (18 december 2014) 14

23 algemene kwestie (Dove tolk versus horende tolk) speelt ook later in dit onderzoek nog een rol van belang (zie 1.3 en de antwoorden van de respondenten). Na een pilootweek (waarin een Dove en een horende tolk elkaar afwisselden bij het tolken van het Journaal en Karrewiet) werd er binnen de Dovengemeenschap een enquête uitgevoerd. Deze werd geplaatst op een website, waarbij de vragen (opgesteld in het Nederlands) werden vertaald naar VGT. Het probleem hierbij was dat er geen mogelijkheid was om te antwoorden in VGT; de vragen konden enkel in het Nederlands worden beantwoord. Hierbij werd er echter voorbijgegaan aan het feit dat vele Doven, die gebruikmaken van het getolkte journaal, een gelimiteerde kennis van het Nederlands hebben. De resultaten van dit onderzoek zijn enkel intern gebruikt door de VRT en werden niet gepubliceerd. Fevlado voerde zelf ook een kleinschalig onderzoek uit. Dit gebeurde o.a. door het oprichten van een Facebookgroep 18, waarop Doven feedback konden geven op het proefproject. Sommige Doven waren echter terughoudend met commentaar, aangezien de tolken die geanalyseerd werden evenzeer toegang hadden tot deze pagina. Anonimiteit was via dit medium niet mogelijk (De Meulder & Heyerick 2012). In De Meulder en Heyerick (2012) werden deze commentaren bekeken en werden nog aanvullende reacties gezocht vanuit de Dovengemeenschap. De belangrijkste conclusies die zij trekken zijn als volgt [eigen vertaling, KT]: (1) Er werd vanuit de Dovengemeenschap voornamelijk aandacht besteed aan de Dove tolk, aangezien dit de eerste keer was dat men deze soort media voorgeschoteld kreeg, en er waren kritieken dat een proefproject van vijf dagen te kort was om een goede analyse te kunnen maken. Het gebruik van de West- Vlaamse variant van VGT werd wel door verschillende respondenten aangegeven als storend, zeker bij oudere Doven uit andere regio s. (13) (2) De eventuele fouten die gemaakt werden door de horende tolk werden sneller vergeven door de Dovengemeenschap. De Meulder & Heyerick zeggen hierover: [...] it could be attributed to the fact that Flemish Deaf people generally are still prepared to accept HIs [Hearing Interpreters, horende tolken] preforming below standards just to have some access and the common view that any interpretation is better than none. (13) (3) Een aantal Doven gaf aan dat ze het niet gewoon zijn om met zulke grote hoeveelheden informatie in VGT om te gaan. Velen hiervan verkiezen ondertiteling boven vertolking. Verder wordt ook aangegeven dat ondertitels een vorm van taalverwerving (in het Nederlands) zijn, terwijl men bij een VGT-vertolking weinig bijleert ( [...] with VGT we learn nothing new because we already know it. 14) (4) De Dovengemeenschap gaf aan dat er een ietwat negatief gevoel was tegenover een Dove tolk, aangezien een horende tolk hiervoor een specifieke opleiding heeft gevolgd. De Dovengemeenschap keek ook kritischer naar de vertolking, om de tolk op fouten te betrappen, gezien vele Doven ook ervaring hebben met (andere) tolken in hun dagelijkse leven. Na dit proefproject en de (beperkte) reacties van de Dovengemeenschap, werd er door de VRT beslist om vanaf 3 december 2012 een horende tolk in te zetten voor het journaal van 19u, terwijl het nieuws van Karrewiet getolkt zou worden door een dove tolk. Dit is ook de situatie op het moment dat dit onderzoek geschiedt, en deze situatie wordt dus bevraagd. In 2013 werd er echter nog een bijkomend onderzoek uitgevoerd. Het gaat hier om een bevraging rond standaardtaal bij Doven, waarin ook de media aan bod komen. De onderzoeksvraag rond dit

24 deel werd geformuleerd als volgt: Wat is de houding van de VGT-talige tegenover VGT op de VRT? (Vandemeulebroucke 2013:135). Vandemeulebroucke geeft in dit onderzoek ook de evoluties weer, maar richt zich vooral naar de standaardisatie van de Vlaamse Gebarentaal en welke rol de media daarin spelen. In het onderzoek wordt aan de hand van een aantal reacties van Dove respondenten getracht de mening van de Dovengemeenschap zo goed mogelijk weer te geven. In eerste instantie wordt er gevraagd naar de houding ten opzichte van de Nederlandse ondertiteling versus de VGT-vertolking op televisie. De informanten zijn allen positief over de vertolking, maar wijzen er wel op dat ze de ondertiteling evenzeer een goede zaak vinden. Er worden ook een aantal bezwaren geuit waarom men liever niet (enkel) naar de getolkte versie van het journaal kijkt. Veel van deze bezwaren zijn al eens aan bod gekomen in de aanloop van dit onderzoek, maar ze blijven desalniettemin zeker relevant. Zo is de belangrijkste reden waarom men naar het journaal met ondertitels kijkt, in plaats van naar het getolkte journaal, de vrees voor een foute informatieoverdracht. Algemeen wordt er gedacht dat de Vlaamse Gebarentaal armer zou zijn dan het Nederlands, waardoor sommige informatie op een eenvoudigere manier wordt aangebracht. Dit kan zowel positief zijn, omdat de vertolking op die manier toegankelijker wordt gemaakt voor bijvoorbeeld kinderen, maar langs de andere kant kan dit soms overkomen als kinderachtig (Respondent I6, Vandemeulebroucke 2013, p.136). Andere problemen zijn het te letterlijk overnemen van het Nederlands en het tolktempo. Dit laatste wordt door de respondenten zelf verklaard: er moet zeer veel informatie op korte tijd worden doorgegeven. Dit zorgt voor een druk bij tolken, waardoor er mogelijk meer fouten ontstaan. Zoals hierboven reeds werd aangegeven, verliezen Doven bij deze vertolking ook hun mechanism of control (ibid.): de keuze wat betreft de tolk wordt hen ontnomen, aangezien zij ook zelf de keuzecriteria niet kunnen bepalen (dat doet de VRT namelijk). Dit zorgt zelfs voor een tendens van controle door tweetalige Doven: ze bekijken of de tolk wel juist vertaalt aan de hand van de ondertitels. Een laatste commentaar op deze vertolking is van technische aard: men vindt het jammer dat het getolkte journaal niet rechtstreeks op televisie bekeken kan worden. Ook als reacties in de bovengenoemde Facebookgroep vinden we dit standpunt terug: Ja maar soms heeft geen pc thuis. Voorbeeld oud mensen kennen niets pc en geen pc. wat doet? Moet gelijk op tv staat tonen. 19 (commentaar op 25/12/2015) en als reactie hierop: Je hebt gelijk hé. Ik liever op tv want zo gemakkelijk naar tv kijken voor mijn gezin. Niet leuk pc want niet passen voor gezin voor pc hé. [...] 20 (commentaar op 28/02/2013). Vandemeulebroucke bevroeg ook de verschillen tussen een dove tolk en een horende tolk. Er wordt volgens o.a. De Meulder & Heyerick een fundamentele fout in de gedachtegang hieromtrent gemaakt: een tweetalig persoon (in dit geval dus Nederlands en VGT) wordt verwacht sowieso een goede tolk te zijn. Een vaak voorkomend argument is het feit dat een Dove tolk meer feeling heeft met VGT en de Dovengemeenschap dan een horende tolk. Dove tolken gebruiken echte gebarentaal, gebruiken [een] grammatica [die] geen link met het Nederlands vertoont en hebben het voordeel dat ze de vertolking niet op een vertaling doen lijken, waardoor de kijkers minder moeite zullen hebben om de informatie te verwerken en op te nemen. (Vandemeulebroucke 19 Ja, maar soms hebben mensen geen pc thuis. Bijvoorbeeld oude mensen: zij kennen niets van de pc en hebben er geen. Wat moeten ze dan doen? Het moet ook op televisie getoond worden [herschrijving, KT] 20 Je hebt gelijk hé. Ik kijk liever naar de televisie want het is gemakkelijk om naar televisie te kijken voor mijn gezin. Op de pc kijken is niet leuk, want mijn gezin past niet voor de pc hé. [herschrijving, KT] 16

25 2013: ) Naast het linguïstische is ook het sociologische aspect van groot belang: een Dove tolk zorgt voor meer culturele identificatie, de Dove kijker voelt een band met de Dove tolk. Als laatste wordt door de respondenten ook het argument van het uiterlijk van de tolk weerlegd: voor Doven is het mooi articuleren veel belangrijker dan het uiterlijk van de tolk, iets wat voor de VRT (gedeeltelijk) niet het geval was. Voor meer, uitgebreide reacties van informanten hieromtrent, zie Vandemeulebroucke Tot slot wordt in dit huidige onderzoek nog de mogelijkheid van gemeenschapsmedia besproken. Hierboven werd al verschillende keren aangegeven dat het idee van gemeenschapsmedia in de Dovengemeenschap zeer goed wordt ontvangen. Een tussenstadium tussen een getolkt journaal en gemeenschapsmedia is het samenvattend journaal. Hierbij wordt een korte samenvatting van het nieuws gegeven, in de regionale gebarentaal. In Finland is dit systeem reeds in gebruik (cf ). Een dergelijk idee wordt echter niet mogelijk geacht door de VRT en de Vlaamse regering, aangezien er hier ook een selectie en samenvatting van berichten geschiedt. Gemeenschapsmedia blijkt dan ook de meest gunstige optie te zijn voor Doven, en dit niet enkel voor nieuwsprogramma s, maar ook voor (informatieve) amusementsprogramma s (Vandemeulebroucke 2013:142). Het grote voordeel aan dit soort programma s is dat er niet langer een vertaling plaatsvindt, maar dat de presentator op zijn/haar eigen tempo het nieuws/... kan brengen. Dit standpunt wordt bevestigd door een betoog op de bovenstaande Facebookgroep, waarin deze wens richting de VRT wordt geuit: Los van dit allemaal, de vrt heeft eerder gevraagd wat wij willen zien op tv ivm VGT en journaal, en we mogen dit initiatief evalueren en wij hebben dus het recht om onze meningen en wensen mee te geven. Dit is natuurlijk een goede [sic] initiatief maar ik zie eerlijk gezegd toch liever een andere vorm van journaal in VGT: ons [sic] eigen omroep (zonder tolken!), en alles zou dan spontaan en natuurlijker overkomen op vlak van taal maar ook op vlak van structuur tijdens de [sic] hele journaal (de inhoud kan hetzelfde zijn natuurlijk). (commentaar op 23/09/2011) Hoewel hier ons [sic] eigen omroep als idee wordt geopperd, hetgeen uiteraard onhaalbaar is, sluit dit toch aan bij het idee van gemeenschapsmedia. In een memorandum van de Adviescommissie Vlaamse Gebarentaal (december 2013) wordt de VRT deels geprezen voor het werk dat er in de toegankelijkheid voor Doven en slechthorenden is gestoken, maar tegelijkertijd zijn er enkele kritieken. Ondanks de adviezen van deze commissie (o.a. het integreren van een Dove presentator/wrapper bij Karrewiet), heeft de VRT ervoor gekozen om enkel te werken met een vertolking naar VGT. Er wordt anderzijds ook duidelijk gemaakt dat Vlaamse Gebarentaal nog steeds geen volwaardige plaats heeft binnen de openbare omroep. (Adviescommissie VGT, p.29) en dit omwille van de (relatief) moeilijke bereikbaarheid van deze programma s (enkel via internet en via digitale televisie, waar er bij de tweede een wachttijd is en niet rechtstreeks bekeken kan worden). Langs de andere kant geeft men ook aan dat de niet-dove populatie op deze manier quasi niet in aanraking komt met VGT. Een uitzondering hierop is het weekoverzicht van Karrewiet, dat op zaterdagochtend inclusief vertolking wordt uitgezonden op Ketnet. Verder wordt er nog opgemerkt dat een horende tolk vaak ook een aantal problemen met zich meebrengt, zoals hierboven reeds meerdere malen besproken. In dit document wordt (nogmaals) een voorstel gedaan tot gemeenschapsmedia, dit maal met een concreet voorstel. In 2012 werd er een aantal programma s geproduceerd door de vzw Visual Box en deze werden via internet ter beschikking gesteld van de Dovengemeenschap. Dit was echter maar een tijdelijk project. Een geïmpliceerde boodschap in dit memorandum is dus de ondersteuning door 17

26 de VRT of de Vlaamse Gemeenschap van dit forum voor de expressie van de Dovencultuur en de Dovengemeenschap. Dit alles brengt ons bij de huidige situatie (2015). Op het moment van dit onderzoek worden de volgende diensten aangeboden: De letterlijke ondertiteling van alle Nederlandstalige televisieprogramma s van de VRT (ongeveer 100%) De vertolking van het VRT-journaal van 19u00 met een horende tolk, te bekijken via internet (rechtstreeks) en via digitale televisie (niet rechtstreeks) De vertolking van het jongerenmagazine Karrewiet met een Dove tolk, te bekijken via internet en digitale televisie Het weekoverzicht van Karrewiet met een Dove tolk, te bekijken via televisie op zaterdagmorgen Een proefproject voor de ondertiteling van de Nederlandstalige programma s op de respectievelijke websites van de VRT. Momenteel biedt men Karrewiet op de website ( aan met ondertitels. Figuur 1 De ondertitelde en getolkte versie van Karrewiet (uitzending van 22 juni 2015) Voor de duidelijkheid staat hieronder een schematisch overzicht van de verschillende stadia in het kader van VGT in de media. Tabel 1 Schematisch overzicht van de verschillende stadia Ondertiteling Vertolking Gemeenschapsmedia 1994 Graad: niet bekend Soort: samenvattend 1996 Graad: ongeveer 33% Soort: samenvattend 2005 Graad: 45% Soort: samenvattend 2006 Graad: 50% Soort: samenvattend 2008 Graad: niet bekend Soort: letterlijk Weinig interesse vanuit de Dovengemeenschap Aanbeveling voor vertolking aan de BRTN idem idem idem Positieve reactie vanuit de Dovengemeenschap, weinig interesse vanuit BRT(N)/VRT idem idem idem idem 18

27 2010 Graad: 95% Soort: letterlijk idem 2011 idem Concrete stappen richting getolkte programma s 2012 idem Journaal: horende tolk Karrewiet: Dove tolk Enkel te zien via internet of digitale televisie 2013 idem idem; evaluatie geeft aan dat het niet altijd ideaal is 2014 Graad: 100% (?) idem Soort: letterlijk 2015 idem; ook ondertiteling idem via internet (Karrewiet) idem idem idem idem idem idem De huidige situatie (2015) is uiteraard ook de situatie die zal worden bevraagd in het onderzoek (zie ook 3.3). 2.3 Huidige situatie buiten Vlaanderen In dit deel zullen een aantal regio s buiten Vlaanderen worden besproken op het vlak van media voor Doven. We hebben gekozen om drie verschillende regio s te behandelen, met name het Verenigd Koninkrijk, Wallonië en Nederland. De keuze voor deze regio s wordt in de respectievelijke paragrafen verantwoord Verenigd Koninkrijk De eerste regio die we zullen bekijken is het Verenigd Koninkrijk. Dit heeft alles te maken met het feit dat het Verenigd Koninkrijk een pionier was op het vlak van media voor Doven, dermate dat verschillende andere landen hier een voorbeeld aan hebben genomen. Voor dit deel baseren we ons o.a. op Stone (2007). In 1996 werd in het Verenigd Koninkrijk de Broadcasting Act 21 gepubliceerd, een overeenkomst tussen de Britse regering en de verschillende televisie- en radiozenders in het Verenigd Koninkrijk (vergelijkbaar met de beheersovereenkomst tussen de Vlaamse Overheid en de VRT). In dit document wordt al een sectie gewijd aan het accommoderen van zowel Doven als blinden: 21 Broadcasting Act 1996, te raadplegen op 19

28 The Commission shall draw up, and from time to time review, a code giving guidance as to the extent to which digital programme services and qualifying services should promote the understanding and enjoyment by persons who are deaf or hard of hearing, and persons who are blind or partially-sighted, of the programmes to be included in such services, and the means by which such understanding and enjoyment should be promoted. In this section assistance means assistance of any of the following three kinds, namely subtitling for the deaf, audio-description for the blind, and presentation in, or translation into, sign language. (Broadcasting Act 1996, sectie 20, paragrafen 1 & 2) Hiervoor wordt ook een einddatum vastgelegd: binnen tien jaar na het verschijnen van dit document moet 80% van de televisieprogramma s ondertiteld worden. Wat betreft het tolken wordt er geen gedetailleerde vereiste opgelegd ( [...]a specified percentage [...], sectie 20, paragraaf 8b), hoewel hier wel de mogelijkheid toe wordt gegeven in sectie 21, paragraaf 1b. Een andere bron, namelijk Ofcom's Code on Television Access Services (2012) 22, vermeldt echter dat het vereiste percentage voor vertolking op vijf procent ligt. Deze discrepantie kan eventueel worden verklaard door een latere aanpassing van de Broadcasting Act. Voor de BBC betekent de periode van tien jaar dat deze doelstellingen moesten behaald zijn in , aldus Ofcom. Volgens Stone verandert de visie op de Britse Gebarentaal hierdoor echter niet: televisiezenders zien deze regeling enkel als een legale verplichting om BSL op het scherm te hebben (Stone 2007:73). Dit wordt gestaafd door het feit dat BSL pas in maart 2003 erkend werd als eigen taal, zeven jaar na deze overeenkomst. Ondanks dat de taal pas zoveel later erkend werd, was het belang ervan toch al groot genoeg om in 1996 in een officiële richtlijn te worden opgenomen. De huidige situatie, bijna 20 jaar na deze eerste richtlijn, is een van de meest geavanceerde regelingen in de wereld wat betreft media voor Doven. Een aantal programma s wordt getolkt in het speciaal daarvoor voorziene Sign Zone (via een aparte organisatie, de British Sign Language Broadcasting Trust (BSLBT) 24, waarbij er ook programma s via internet worden uitgezonden), maar er is ook gemeenschapsmedia in de vorm van het programma See Hear dat gedefinieerd wordt als [A m]agazine for the deaf community highlighting the issues affecting the community. 25 en dat sinds 1981 eenmaal per week (exclusief 1 herhaling) wordt uitgezonden. In een blogpost 26 van de BBC in september 2014, kwam de vraag naar boven of een aparte televisiezender voor Doven een goed idee is. De vergelijking werd getrokken met S4C en BBC Alba, waar programma s in respectievelijk Welsh en Gaelisch allebei minderheidstalen in het Verenigd Koninkrijk worden uitgezonden. Een van de tegenargumenten was het feit dat BSL niet dezelfde status heeft als Welsh of Gaelisch wat betreft inburgering in de Britse cultuur. Een argument vóór het invoeren van een dergelijke televisiezender, was dat het aantal gebarentaligen in het Verenigd Koninkrijk (geschat op ) groter is dan het aantal sprekers van Gaelisch (ongeveer ), terwijl het doel van deze zenders is om de taal en de bijbehorende cultuur levend te houden. Er kan dus worden 22 Ofcom's Code on Television Access Services (2012), te raadplegen op 23 Stone geeft hier echter als datum 2005, gebaseerd op dezelfde bron, hetgeen vermoedelijk foutief is 24 Zie ook 25 BBC TWO, See Hear, te raadplegen op

29 beargumenteerd dat dit evenzeer het geval is voor BSL. In dit blogartikel zegt de Britse Dove filmmaker Brian Duffy ook: Sign language recorded on camera is exactly the same as writing on paper - it is the only way of archiving our language and culture. (BBC Blog Ouch, 17 september 2014) In de maanden voor dit blogartikel verscheen, werd er door de Britse mediaregulator Ofcom een enquête 27 gehouden in verband met gebarentaal op televisie. Er werd geen formele samenvatting/publicatie hiervan verspreid, maar de antwoorden van de verschillende partijen (zowel van organisaties als van particulieren) op deze enquête zijn online te bekijken 28. De huidige situatie in het Verenigd Koninkrijk ziet er uit als volgt: Het grootste deel van de programma s kunnen bekeken worden met ondertiteling, zowel via televisie als via internet. Elke televisiezender moet wettelijk gezien minstens 30 minuten per maand aan Dove media uitzenden 29. Wanneer dit niet kan worden gegarandeerd, moet een jaarlijkse bijdrage van Britse Pond aan de BSLBT (cf. supra) worden gedoneerd, waarmee Dove media wordt aangekocht. Er is Dove gemeenschapsmedia beschikbaar via het internet, verzorgd door de BSLBT. Het gebruik van BSL op de Britse televisie kwam niet aan bod in de laatste Broadcasting Code, die dateert van maart Wallonië De tweede regio die we hier zullen bespreken is Wallonië. Om het belang hiervan te duiden, moet de geschiedenis van de Belgische Gebarentaal (later gesplitst in Vlaamse Gebarentaal en Frans- Belgische Gebarentaal ) worden bekeken. Een grondig overzicht hiervan is te vinden in Vermeerbergen & Van Herreweghe Dit overzicht kan kort samengevat worden als volgt: tot 1979 bestond er in België de overkoepelende organisatie Navekados (Nationaal Verbond voor Katholieke Doofstommen). Hierna werd deze organisatie gesplitst in een Vlaams gedeelte (Fenedo, later Fevlado) en een Waals gedeelte (FFSB, Fédération Francophone des Sourds de Belgique). Door de regionalisering van regeringsbevoegdheden in de daaropvolgende jaren zijn beide organisaties (en beide talen) verder uit elkaar gegroeid, en vormen nu beiden een onafhankelijke organisatie. Dit houdt in dat beslissingen rond de Vlaamse Gebarentaal geen (of weinig) invloed hebben op de Frans- Belgische Gebarentaal en vice-versa. Dit heeft vanzelfsprekend ook gevolgen voor de status van de beide talen, zowel in de media als op politiek vlak. De Frans-Belgische Gebarentaal (vanaf hier: LSFB, Vanwege de complexiteit en de hoeveelheid antwoorden worden deze resultaten bewust niet in detail beschreven in deze masterproef. 29 Dit wordt gedefinieerd als [ ] presented in sign language for deaf viewers for whom BSL is their first language en dus geen vertolking

30 Langue des Signes de Belgique Francophone 31 ) werd reeds in 2003 erkend als officiële minderheidstaal in Wallonië, terwijl dit voor de Vlaamse tegenhanger tot 2006 duurde. Net zoals in Vlaanderen het geval is, wordt er ook door de Waalse tegenhanger van de VRT, de RTBF (Radio Télévision Belge Francophone), een beheersovereenkomst gesloten met de bevoegde regering. In de beheersovereenkomst voor de periode werd een eerste stap gezet richting een accommodatie voor Doven. Artikel 21 van deze beheersovereenkomst verklaart namelijk dat: L Entreprise diffuse en télévision: a) des émissions destinées aux malentendants. Notamment, et dans la mesure de ses possibilités, elle assure par tout moyen adéquat, la compréhension par les malentendants du journal du début de soirée ; b) des émissions de télétexte ou des émissions de même nature répondant aux même objectifs, et diffusant notamment des offres d emploi. (RTBF 1997, Art.21) In 1997 werden er echter nog geen concrete afspraken hierrond gemaakt. In 2001 werd de richtlijn al concreter en werd er voor het eerst concreet gesproken van een vertolking in LSFB 32 : L Entreprise diffuse en télévision: a) des émissions destinées aux sourds et malentendants. Dans ce cadre, elle assure la traduction par gestuelle du journal télévisé de début de soirée et d une édition du journal télévisé pour les enfants. b) [...] Elle assure la traduction complète et systematique par sous-titrage télétexte au moins trois émissions par semaine. (RTBF 2001, Art. 25) In 2006, drie jaar na de officiële erkenning van LSFB, belooft de RTBF in een nieuwe beheersovereenkomst zeer concrete engagementen wat betreft ondertiteling voor Doven en slechthorenden, waarbij er wordt gestreefd naar 1000 ondertitelde uitzenduren (per jaar) tegen Wat betreft vertolking wordt er een extra engagement aangegaan rond het uitzenden van een getolkt journaal voor kinderen: [...] garantit un acces au [...] journal d information générale spécifiquement destiné à la jeunesse avec traduction gestuelle sur une plate-forme de diffusion appropriée, tel Internet ou d autres canaux télévisés. [...] (RTBF 2006, Art. 29) Verder blijft de verwachting dat een getolkt journaal gelijktijdig met het horende journaal wordt uitgezonden in de vooravond, zoals dat al enige tijd gebeurt (het getolkte journaal wordt uitgezonden op het derde kanaal, La Trois). Deze richtlijnen zijn op het moment van schrijven nog steeds van kracht en worden herhaald in de beheersovereenkomst tot Enkel wat betreft ondertiteling wordt er verder gebouwd: een totaal van 1200 ondertitelde uitzenduren zou in 2015 beschikbaar moeten zijn, hetgeen neerkomt op zo n 13% van het televisieaanbod op de drie zenders van de RTBF. 33 Wat betreft gemeenschapsmedia kan nog worden vermeld dat er een programma in 31 De oorspronkelijke naam die aan de taal werd gegeven was Langue des signes francophone belge. 32 Een andere bron (Timmermans 2005:34) geeft echter aan dat er al sinds 1981 een gebarentaalvertolking van het journaal van 19u30 wordt uitgezonden. Het is uiteraard mogelijk dat de RTBF zelf vroeger reeds initiatief nam om gebarentaalvertolking te verzorgen bij nieuwsprogramma s. 33 Zie hierrond ook het Mémorandum Elections législatives fédérales, régionales et européennes 2014 van de FFSB, waarin wordt gevraagd/geëist dat 100% van de programma s worden ondertiteld. Net als in Vlaanderen wordt er in Wallonië ook nog geredeneerd dat alle Doven de vereiste kennis van het geschreven Frans hebben om de ondertitels te begrijpen, en er wordt dus ook gepleit voor meer vertolking naar LSFB. 22

31 de vorm van gemeenschapsmedia heeft bestaan, onder de naam Tu vois ce que je veux dire, en dat liep van 1995 tot Samengevat is de situatie in Wallonië op het moment van schrijven als volgt: Er wordt gestreefd naar een ondertitelingsgraad van 1200 uur per jaar Een getolkt journaal wordt om 19u30 gelijktijdig met het horende journaal uitgezonden (het horende journaal op La Une, het getolkte journaal op La Trois) Het getolkte journaal kan ook via internet worden bekeken Nederland De derde regio die in dit hoofdstuk besproken zal worden is Nederland. De Nederlandse Gebarentaal (NGT) is speciaal in het opzicht dat de taal niet officieel erkend is als minderheidstaal. Hoewel door de Nederlandse regering wordt aangehaald dat noch het Nederlands, noch het Fries (tweede taal in Noord-Nederland met ongeveer sprekers 34 ) als officiële talen in de Grondwet zijn opgenomen 35, dringt de Nederlandse Dovengemeenschap toch aan op een erkenning van de Nederlandse Gebarentaal. Deze vraag wordt benadrukt met de zinsnede [...] zodat dove mensen altijd zelf een keuze kunnen maken en niet (weer) afhankelijk worden van de horende meerderheid. (Schermer 2009:24) NGT wordt wel erkend als taal, hetgeen recht geeft op o.a. onderwijs in NGT, tolkvoorzieningen, subsidiëring van instellingen die zich bezig houden met onderzoek naar NGT etcetera [sic]. (Schermer & Vermeerbergen 2004:4) Dit laatste heeft weerslag in o.a. de media, zoals hieronder zal worden beschreven. In vergelijking met Vlaanderen wordt er in Nederland minder aandacht besteed aan een contract/convenant/wetgeving rond het aanbod van televisieprogramma s, inclusief de aandacht voor de Dovengemeenschap. Een van de enige documenten hierrond is een brief van Sander Dekker, staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal van 7 april , waarin deze zegt: Ik ben voornemens [...] [d]e dienst geautomatiseerde gebarentaal (dovenvideo) op termijn op te nemen in de ministeriële regeling. Ook in de laatste Kabinetsplannen voor de toekomst van de publieke omroep 37 wordt niet gesproken over gebarenvertolking, gebarentaal of ondertiteling. Vanwege de complexe status van de mediaomroepen in Nederland is het ook niet duidelijk welke instantie hier uiteindelijk de verantwoordelijkheid over draagt. Een enkele referentie hierover staat in het Mediabesluit 38 uit 2008: De NOS [Nederlandse Omroep Stichting, KT] verzorgt in ieder geval het volgende mediaaanbod: [...]de nieuwsvoorziening ten behoeve van personen met een auditieve beperking [...] (Mediabesluit 2008, art. 2g). Hoewel er hier geen specifieke details van deze nieuwsvoorziening Zie o.a. Schermer (2009) 36 Zie 37 Zie 38 Zie 23

32 worden gegeven, blijkt dat dit besluit toch gevolgd wordt door de NOS, aangezien er effectief gebarentaal te zien is op televisie. Momenteel worden in Nederland twee programma s voorzien van een gebarentaaltolk: het journaal op NPO1 (met gebarentaaltolk op NPO2), en het Jeugdjournaal op NPO3 (met gebarentaaltolk op NPO2), beide in de ochtend. Wat betreft ondertiteling, geeft de NPO aan dat zo n 80% van alle programma s op de website wordt ondertiteld. In dezelfde tekst wordt geïmpliceerd dat er een groter percentage van programma s via televisie wordt ondertiteld 39, hoewel hier ook zeer weinig informatie over te vinden is. Er is momenteel geen gemeenschapsmedia voor Doven in Nederland, hoewel er tussen oktober 1989 en februari 1990 door de VPRO (Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep) een programma werd geproduceerd en uitgezonden. In dit programma ( De Gebarenwinkel ) werden een aantal (kinder)verhalen in NGT gebracht, deels met en deels zonder voice-over 40. Samenvattend is dit de huidige situatie in Nederland: Meer dan 80% van de programma s op televisie (NPO) worden ondertiteld, ongeveer 80% wordt ook via het internet ondertiteld. Het journaal en Jeugdjournaal worden allebei getolkt vertoond op het tweede kanaal Er wordt momenteel geen gemeenschapsmedia (meer) uitgezonden 2.4 Vergelijking en conclusie In de onderstaande tabel wordt een vergelijking gemaakt tussen de verschillende regio s die we hierboven besproken hebben, op vlak van ondertiteling, vertolking, het al dan niet live kunnen bekijken van programma s op televisie en gemeenschapsmedia. Globaal gezien zien we dat de situatie in het Verenigd Koninkrijk veruit de meest geavanceerde is (wat niet verbazend is), aangezien zij zowel ondertiteling, vertolking als gemeenschapsmedia verzorgen. Op vlak van de ondertiteling doet Vlaanderen het even goed als het Verenigd Koninkrijk, waar Nederland en (vooral) Wallonië dan weer veel lager scoren. Dit wordt deels goedgemaakt door de gebarentaalvertolking van de respectievelijke (jeugd)journaals die in tegenstelling tot in Vlaanderen in alledrie de gebieden rechtstreeks op televisie kunnen bekeken worden. 39 Zie

33 Tabel 2 Vergelijking tussen de verschillende gebieden Ondertiteling Vertolking Gebarentaal rechtstreeks op televisie Gemeenschapsmedia Vlaanderen (VRT) ± 100% Journaal van 19u00 en Karrewiet Nee Ja (1x/week) Nee Verenigd Koninkrijk (BBC) ± 100% Nieuws- en amusementsprogramma s Ja Ja, Sign Zone, See Hear Wallonië (RTBF) 1200u per jaar (13%) Journaal van 19u30 Ja, derde kanaal Nee Nederland (NOS/NPO/ VPRO) > 80% Journaal en Jeugdjournaal s ochtends Ja, tweede kanaal Nee 25

34 Hoofdstuk 3 Bevraging van gebarentaalgebruikers 3.1 Inleiding In dit derde hoofdstuk komen we toe aan de basisvraag van dit onderzoek: in welke mate worden Vlaamse Doven ondersteund door (aangepaste) media? De enige manier om aan deze informatie te komen is door het bevragen van de Vlaamse Doven zelf. Dit gebeurde op twee verschillende manieren: enerzijds werd een schriftelijke (internet)enquête afgenomen, anderzijds werd een aantal interviews met Doven georganiseerd. Dit derde hoofdstuk behandelt de wetenschappelijke achtergrond van het onderzoek en de methodologie, het hierop volgende vierde hoofdstuk is gewijd aan de antwoorden en reacties van de Dove respondenten. Het hoofdstuk is opgedeeld in drie kleinere delen: een beschrijving van eerdere onderzoeken en de voorbereiding voor dit huidige onderzoek (3.2) en de methodologie (3.3). In 3.4 worden voorts nog de uitlokkingsfragmenten geanalyseerd. 3.2 Voorafgaand onderzoek en voorbereiding Zoals reeds werd aangegeven in het tweede hoofdstuk, wordt de situatie bevraagd zoals die medio 2015 bestaat, i.e. het Journaal van 19u dat getolkt wordt door een horende tolk, te bekijken via internet en via Net Gemist, alsook het Karrewietjournaal dat getolkt wordt door een dove tolk, te bekijken via internet, via Net Gemist en op zaterdagochtend rechtstreeks op televisie bij het weekoverzicht. Sinds het opstarten van dit project door de VRT in 2012 werd er nog geen diepgaand(e) onderzoek/evaluatie uitgevoerd rond de perceptie van deze nieuwe mogelijkheden. Het onderwerp werd wel zijdelings aangehaald in een aantal onderzoeken (zie hoofdstuk 2, alsook Vandemeulebroucke 2013 en De Meulder & Heyerick 2012), maar hier werd telkens de nadruk gelegd op het tolken, en niet zozeer op de perceptie van de media. In 2013 werd echter door de VRT een kleinschalig onderzoek gedaan dat wél deze vraag als onderwerp had 41. Het onderzoek bestond ook 41 Persoonlijke correspondentie met Jorn Rijckaert (VRT) en Mieke Van Herreweghe (UGent) 26

35 daar uit een enquête die via internet werd verspreid onder de Vlaamse Doven. Het ging hier om een enquête met open vragen, die via het internet werd afgenomen. De resultaten van dit onderzoek zijn echter nooit gepubliceerd en konden zelfs na meerdere verzoeken niet worden ingekeken. De nood aan een diepgaander onderzoek is er echter wel, aangezien het tolkproject reeds drie jaar loopt, zonder veel feedback van de Dovengemeenschap. Het is ook belangrijk dat deze evaluatie onafhankelijk geschiedt, doch wel ondersteund wordt door de verschillende betrokken partijen. Het huidige onderzoek is dan ook een samenwerking tussen zowel VRT, Fevlado, het expertisecentrum voor Vlaamse Gebarentaal (VGTC) en de Universiteit Gent. 3.3 Methodologie In het kader van deze samenwerking werd in het begin van februari 2015 een vergadering georganiseerd tussen de verschillende partijen. Aanwezig waren Jorn Rijckaert (Fevlado), Kilian Thoelen (UGent) en Mieke Van Herreweghe (UGent, VGTC). Op deze vergadering werd de methodologie van het onderzoek besproken, alsook de eigenlijke onderzoeksvraag geformuleerd: wat verwachten de Vlaamse Doven van de media? Met deze vraag in het achterhoofd werd de schriftelijke vragenlijst opgesteld Schriftelijke vragenlijst De schriftelijke vragenlijst is opgedeeld in drie grote delen 42. Het eerste deel van de vragenlijst (vragen 1 t.e.m. 5) bestond uit enkele standaardvragen (geslacht, leeftijd en woonplaats), alsook twee vragen met betrekking tot de kennis van VGT en het Nederlands. Enerzijds werd gevraagd op welke manier de respondent voeling heeft met VGT: moedertaal, eerste taal (in de enquête gedefinieerd als een taal geleerd vóór de leeftijd van 7 jaar ), tweede/... taal (in de enquête: een taal geleerd op latere leeftijd ) of helemaal geen connectie met VGT. Indien een respondent het laatste antwoord aankruiste, en dus aangaf dat hij/zij geen kennis had van de Vlaamse Gebarentaal, werd de vragenlijst afgesloten. Het onderzoek bevraagt zich namelijk enkel personen die regelmatig gebruik maken van VGT en hun visie op de media voor Doven. De volgende vraag in de vragenlijst sloot hierbij aan door de taalvaardigheid in zowel het Nederlands als VGT te bevragen (gaande van moedertaal tot onbestaand ). We bevroegen hier bewust ook de kennis van het Nederlands, onder andere omwille van een vraag die later terugkomt met betrekking tot ondertiteling. Het tweede deel van de vragenlijst (vragen 6 t.e.m. 19) bestond uit een bevraging van de huidige situatie: er werd op een aantal verschillende manieren gevraagd of de respondent op de hoogte was van het huidige media-aanbod voor Doven (i.e. het getolkte Journaal van 19u, het getolkte Karrewietjournaal en de T888-ondertiteling) en in welke mate de respondent hier gebruik van maakt. Voor de twee getolkte programma s werd telkens gevraagd of de respondenten kijken naar de programma s, hoe vaak en op welke manier ze ernaar kijken en indien men aangeeft niet te 42 Zie bijlage 2 voor de uitgeschreven vragenlijst. 27

36 kijken naar de getolkte programma s waarom men niet kijkt. Er werd gekozen om ook specifiek het Karrewietjournaal te bevragen, omwille van een aantal redenen. Enerzijds wordt dit journaal getolkt door een dove tolk, waardoor er automatisch een band wordt gecreëerd met de kijker (zie ook Vandemeulebroucke 2013). Voorts is, zoals al eerder werd aangegeven, de dove tolk moedertalig in VGT, waardoor de Dovengemeenschap zich meer aangesproken voelt. Tenslotte is het Karrewietjournaal (dat als primair doelpubliek de Vlaamse jeugd heeft) vaak een stuk eenvoudiger te begrijpen dan het Journaal van 19u. Dit geldt ook voor Doven, aangezien zij soms nog niet veel ervaring hebben met het opnemen van zoveel informatie in VGT. Omwille van deze redenen leek het dan ook opportuun om te bevragen of de respondenten (af en toe) naar Karrewiet kijken. Voor de T888-ondertiteling werd bevraagd of de respondent er gebruik van maakt en in welke mate hij/zij deze ondertitels begrijpt. Tot slot werden er in dit deel nog drie vragen gesteld die extra inzicht kunnen geven op het kijkgedrag van Doven. Enerzijds werd gevraagd of de respondent (al dan niet af en toe) een getolkte versie van een nieuwsuitzending bekijkt van een andere omroep dan de VRT (met als voorbeelden RTBF voor Wallonië en NOS voor Nederland). De redenering hierachter is dat aangezien zowel LSFB als NGT vrij goed verstaanbaar zijn voor VGT-gebruikers Vlaamse Doven ook van deze (anderstalige) uitzendingen gebruik kunnen maken, alsook dat deze uitzendingen live op televisie te bekijken zijn (zie en 2.3.3). Anderzijds werd de vraag gesteld of de respondent wel of meer zou kijken naar het getolkte journaal indien dit rechtstreeks op televisie werd uitgezonden (en dus niet via internet of met vertraging via Net Gemist), hetgeen ook ietwat verband houdt met de vorige vraag. Tot slot werd de vraag gesteld of de respondent programma s die nu ondertiteld worden, liever met een tolk zou bekijken. Het derde en laatste deel van de vragenlijst werpt een blik op mogelijke alternatieven voor de huidige situatie. De respondenten kregen drie verschillende uitlokkingsfragmenten te zien (zie 3.4 voor de inhoud van deze fragmenten). Vervolgens werd aan de respondenten gevraagd om deze filmpjes te rangschikken volgens hun eigen voorkeur, met de vraag naar welk van deze soorten journaals ze het liefst zouden kijken. Vervolgens werden over de drie soorten journaals (horende tolk, dove tolk, gemeenschapsmedia) een aantal stellingen geponeerd die de respondent kon beoordelen van eens tot oneens. De vragenlijst werd afgesloten met een laatste, zeer algemene vraag, waarbij werd gepeild naar de globale visie op de huidige faciliteiten voor Doven in de media. Hierna werd er ruimte voorzien voor de respondent om in een open vraag extra opmerkingen of wensen te formuleren rond de thematiek. Er werd bewust gekozen om de vragenlijst zo eenvoudig en beknopt als mogelijk te houden. Met dit idee in het achterhoofd is ook beslist dat alle vragen in de vorm van multiple choice (i.e. gesloten vragen) werden gesteld, op de laatste vraag na. De reden voor deze redenering is tweevoudig: enerzijds zijn de resultaten van een vragenlijst betrouwbaarder wanneer er geen of zeer weinig kans is op ambiguïteit in de vraagstelling en de antwoordmogelijkheden, anderzijds richt de vragenlijst zich niet enkel op Doven die goed of zeer goed Nederlands begrijpen en gebruiken, maar ook op Doven die minder taalvaardig zijn in het Nederlands. Voor de respondenten die in de eerste categorie vallen, werd zoals reeds aangegeven de mogelijkheid voorzien om een reactie te geven in de laatste vraag van de vragenlijst. De vragenlijst werd online verspreid, zowel via sociale media (Facebook) als via verschillende individuele Doven en Dovenclubs. Er werd eveneens een oproep gelanceerd via de elektronische nieuwsbrief van Fevlado (12 juni 2015). 28

37 3.3.2 Interviews met gebarentaalgebruikers Naast de schriftelijke online vragenlijst werd er beslist om (persoonlijke) interviews af te nemen met gebarentaalgebruikers. Hiervoor zijn twee belangrijke redenen: enerzijds is een schriftelijke enquête met gesloten vragen, hoewel kwantitatief erg belangrijk, op kwalitatief vlak vaak niet afdoende. Zelfs in een enquête met open vragen zijn respondenten nog gelimiteerd wat betreft de mogelijkheid om zichzelf uiten. Dit kan worden opgelost door gebruik te maken van persoonlijke interviews, waarbij er kan worden ingespeeld op de antwoorden van de respondent, en waar er extra vragen kunnen worden gesteld die niet passen in een schriftelijke enquête. De tweede reden hangt hiermee samen: aangezien de ideale respondent voor dit onderzoek de moedertalige VGTgebruiker is, is een bijkomende factor ook dat sommige respondenten moeite hebben om zich uit te drukken in het Nederlands, of zich er niet comfortabel bij voelen. De interviews worden uitgevoerd in VGT, hetgeen tot positief gevolg heeft dat de respondenten zich kunnen uitdrukken in hun moedertaal. Oorspronkelijk werd er geprobeerd om vijf grote focusgesprekken te organiseren, in de vijf Vlaamse provincies. Al snel bleek echter dat dit organisatorisch moeilijk haalbaar zou worden in de korte tijdspanne van dit onderzoek. Er werd uiteindelijk beslist dat er geen focusgesprek zou plaatsvinden, en dat de interviews persoonlijk zouden worden uitgevoerd. In de schriftelijke enquête werd gevraagd aan personen die geïnteresseerd waren om hun adres achter te laten, om gecontacteerd te worden voor het interview. Alhoewel de initiële reactie vrij groot was (zo n derde van de respondenten liet zijn/haar adres achter) bleek het in de praktijk zeer moeilijk om deze personen te contacteren. Uiteindelijk zijn er maar twee interviews uitgevoerd, hetgeen toch ietwat teleurstellend is. 3.4 Uitlokkingsmateriaal Het uitlokkingsmateriaal dat wordt gebruikt bij de vragenlijst en de persoonlijke interviews bestaat uit drie aparte filmpjes die elk ongeveer 1 50 duren. Het eerste filmpje is een fragment uit het getolkte VRT-journaal van 11 mei 2015 om 19u Dit fragment wordt gebruikt als referentie voor de andere twee videofilmpjes, aangezien dit de huidige situatie betreft (i.e. het horende journaal getolkt door een horende tolk). Dit specifieke nieuwsitem werd gekozen omdat de reportage meerdere essentiële kenmerken bevat van de huidige (gesproken) nieuwsoverdracht: het fragment wordt ingeleid door de nieuwslezer en schakelt dan over naar een reportage, waarin ook een aantal interviews plaatsvinden (rolnemen en referentiewissel). Ook worden er (vaak nog niet bekende) plaats- en eigennamen gebruikt, hetgeen zich in de gebarentaalvertolking manifesteert als vingerspelling. 43 Te vinden op (18:22 tot 20:12) of op 29

38 Figuur 2 Het Journaal van 11 mei 2015 met horende tolk In het tweede videofilmpje wordt hetzelfde nieuwsitem getolkt door een dove tolk; de reportage werd uitgeschreven en op basis daarvan werd het nieuwsitem vertaald. De transcriptie van de reportage is in de bijlage toegevoegd. De opname gebeurde in dezelfde studio als bij het horende journaal, en met dezelfde beelden als referentie 44. Figuur 3 Hetzelfde journaal met dove tolk Het derde videofilmpje gebruikt dezelfde reportage als de eerste twee filmpjes, maar werd gecreëerd als een voorbeeld van gemeenschapsmedia (zie ook 1.2.5). De organisatie Visual Box werd gevraagd om dit fragment voor te bereiden, aangezien zij ervaring hebben met het maken van programma s voor Doven. Dit filmpje werd dan ook in hun studio opgenomen, waarbij er geen gebruik werd gemaakt van de bewegende beelden van de oorspronkelijke reportage (zie ook 3.4.3) 45. Er moet worden vermeld dat de dove tolk uit het tweede fragment ook de presentatie voor zijn rekening nam bij het derde fragment. 44 Te vinden op 45 Te vinden op 30

39 Figuur 4 Het nieuwsitem in de vorm van gemeenschapsmedia In het volgende deel wordt een korte vergelijking gemaakt tussen de drie verschillende videofragmenten, met betrekking tot een aantal kenmerken van de drie soorten nieuwsoverdracht, zoals al werd besproken in Snelheid van gebaren De eerste parameter die wordt vergeleken voor de drie videofragmenten is de snelheid van gebaren. Zoals reeds werd aangegeven in en moet er bij een rechtstreekse vertolking rekening worden gehouden met de lengte van het fragment in het Nederlands. De vertolking moet namelijk in (ongeveer) dezelfde tijd worden afgesloten, om niet achter te lopen op de gesproken reportages. Dit heeft tot gevolg dat er een grotere tijdsdruk is voor de tolk, en dat deze dus minder tijd heeft om bepaalde gebaren correct en volledig uit te voeren. Bij het annoteren van de verschillende fragmenten kwamen we tot het volgende resultaat wat betreft de snelheid van gebaren: Tabel 3 Snelheid van gebaren Aantal aparte gebaren (dominante hand) Lengte van het fragment (in s) Horende tolk ,51 Dove tolk ,0 Gemeenschapsmedia ,88 Gemiddelde snelheid van gebaren (in gebaren/s) Een eerste, ietwat verrassende conclusie die we uit deze gegevens kunnen trekken is dat de snelheid van gebaren (in dit specifieke geval) niet rechtstreeks samenhangt met de tijdsdruk van het gesproken fragment. In tegendeel: van alle fragmenten gebaart de horende tolk het rustigst (zie ook de opmerking van respondent II, 4.4), terwijl de dove tolk bijna een half gebaar per seconde sneller gebaart. Dit laatste kan deels worden verklaard door de VGT-moedertaligheid van de dove tolk. We kunnen ook opmerken dat er bij het fragment van de gemeenschapsmedia iets rustiger wordt gebaard dan bij de dove vertolking, doch nog steeds sneller dan bij de horende tolk. Het verschil (2,0 gebaren per seconde versus 1,88 gebaren per seconde) is dan ook eerder verwaarloosbaar. Een tweede manier waarop we de snelheid van gebaren kunnen vergelijken is het vingerspellen van namen waarvoor (nog) geen gebaar bestaat. In elk van de fragmenten worden een aantal 31