Massagetherapie en eetstoornissen

Transcriptie

1 Massagetherapie en eetstoornissen Stelling: Massagetherapie is zinvol als ondersteunende behandeling bij eetstoornissen Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 1

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding Typen eetstoornissen Anorexia Nervosa Boulimia Nervosa Binge-Eating Disorder Oorzaken van eetstoornissen Algemeen Biologische factoren Sociale factoren Cultuur en maatschappij Opvoeding en gezin Psychologische factoren Persoonlijkheid en karakter Verstoord lichaamsbeeld Traumatische ervaring Psychische stoornis Gevolgen van eetstoornissen Lichamelijke gevolgen Psychische en sociale gevolgen Hyperactiviteit Prognose Reguliere therapieën Benadering vanuit de massagetherapie Algemeen Effect door biochemische werking Effect op lichaamsbeleving en lichaamsbeeld Algemeen Haptonomische benadering Effect op de lichamelijke gevolgen Algemeen Ayurvedische benadering Voetreflexmassage Acupressuur Bindweefselmassage Conclusie Literatuur Bijlagen Bijlage I- Brieven van Ana Bijlage II- Reactieverslag Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 2

3 1 Inleiding Voordat ik begon aan deze afstudeeropdracht, dacht ik dat ik de meeste tijd kwijt zou zijn aan het zoeken naar een onderwerp. Maar ineens was hij er; de link van een eetstoornis naar massagetherapie. De trigger was een jonge vrouw die ik regelmatig tegenkwam op de sportschool en met wie ik langzaamaan bevriend raakte. Geleidelijk aan nam ze mij in vertrouwen en gaf ze op een zeker moment toe dat ze een eetstoornis had. Of eigenlijk een combinatie van Anorexia en Boulimia Nervosa. Na een tijdje vroeg ik me plots af of ik meer voor haar zou kunnen doen dan allen luisteren. Zo is het idee ontstaan. Daarnaast heb ik al interesse in het onderwerp sinds ik van het bestaan weet. Een ver familielid heeft al jaren anorexia en elke keer als we hoorden dat ze weer was opgenomen of een terugval had in gewicht vroeg ik me af hoe ze het zo ver had kunnen laten komen. Ze was ooit Hollands welvaren. Het gerucht in de familie was altijd dat ze meermaals gehoord zou hebben dat ze een dikke kont heeft en dat dit aanleiding zou zijn geweest voor de eetstoornis. Inmiddels weet ik beter. Niet dat dit soort opmerkingen of de huidige media niet zouden kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van een eetstoornis maar er zijn meestal meer factoren die een rol spelen. Deze factoren dienen helder te zijn om een zo effectief mogelijk behandelplan voor (massage)therapie te kunnen opstellen. Ik voel me dik, vet en walgelijk lelijk. Ik schaam me zo voor mijn lichaam en voor wie ik ben. Het belemmert me in alles wat ik zeg en wat ik doe. Ik ben mislukt en het niet waard om aandacht te krijgen. Mijn angst voor eten wordt steeds groter, ik wil het niet meer, kan het niet meer. Ik moet meer afvallen om mijn leven onder controle te houden, pas dan zal ik mijn lichaam, mezelf, kunnen accepteren -Uit het dagboek van een patiënt- Met deze scriptie wil ik onderbouwen dat massagetherapie zinvol is als ondersteunende behandeling bij de reguliere therapieën. Hiervoor baseer ik mij grotendeels op wetenschappelijke bronnen waarvan het gros niet van Nederlandse bodem komt. Gedurende mijn onderzoek heb ik mij zeer verbaasd over het feit dat er in Nederland nagenoeg niets is te vinden over massagetherapie als ondersteunende behandeling bij eetstoornissen terwijl het in klinieken in Amerika, Canada, Australië en Engeland wel wordt toegepast. Zeker na het zien van de documentaires Vel over probleem I en II waarin geen rooskleurig beeld wordt geschetst van de Nederlandse gezondheidszorg voor deze groep patiënten. De Stichting Anorexia en Boulimia Nervosa Nederland (SABN) schat dat er 6000 chronische eetstoornispatiënten zijn in Nederland en schrijft dit toe aan het gebrekkige behandelaanbod. Dit was voor mij reden te meer om te zoeken naar valide argumenten om massagetherapie toe te passen bij patiënten met een eetstoornis. Het resultaat van deze zoektocht kun je lezen in deze scriptie. Om je als lezer daarnaast een beeld te geven van de belevingswereld van eetstoornispatiënten, vind je geregeld kaders als hierboven terug uit dagboeken en van pro-ana sites. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 3

4 2 Typen eetstoornissen Patiënten met een eetstoornis zijn geobsedeerd door eten en gewicht en hebben over het algemeen een irreëel lichaamsbeeld. Er zijn door de jaren heen ontzettend veel omschrijvingen bedacht voor de verschillende typen eetstoornissen. In de navolgende paragrafen heb ik de definities overgenomen zoals genoemd in de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders IV (DSM-IV; American Psychiatric Association, 1994), één van de twee internationaal gehanteerde psychiatrische classificatiesystemen. Daarin worden drie eetstoornissen onderscheiden: Anorexia Nervosa (AN), Boulimia Nervosa (BN) en de eetstoornis niet anderszins omschreven (NAO). Onder deze laatste categorie valt de Binge-Eating Disorder (Eetbuistoornis) evenals de stoornissen die net niet vallen onder AN of BN omdat de patiënt bijvoorbeeld nog menstrueert (dan geen AN) of niet vaak genoeg overgeeft (dan geen BN). 2.1 Anorexia Nervosa Anorexia nervosa betekent letterlijk gebrekkige of afwezige eetlust door psychische klachten. AN patiënten onderdrukken de eetlust; zij hebben een gestoord eetgedrag. Er is echter geen sprake van niet kunnen eten, maar van niet willen eten. Anorexiapatiënten onderdrukken doelbewust hun eetlust of honger en zijn overdreven bezorgd over en bezig met uiterlijk en lichaamsgewicht. Bij AN wordt in de literatuur een tweedeling gemaakt: de pure anorexia ofwel het beperkende type en de gemengde anorexia ofwel het eetbuien/purgerende type. Bij het beperkende type beperkt men zich letterlijk: tot weinig eten. Het gemengde type kenmerkt zich door naast het vasten tevens te compenseren met gebruik van laxeermiddelen of braken. Omdat deze variant ook vaak samen gaat met eetbuien, wordt dit ook wel gemengde type genoemd wegens de sterke gelijkenis met BN. Opvallend is dat onderzoeken hebben uitgewezen dat een aanvankelijk pure AN zich regelmatig in de loop van de tijd ontwikkelt tot een gemengde variant om uiteindelijk te eindigen in boulimia. In mindere mate gebeurt dit overigens ook andersom. Tabel 1 DSM-IV Anorexia nervosa A Weigering het lichaamsgewicht te handhaven op of boven een voor de leeftijd en lengte minimaal normaal gewicht (bijvoorbeeld gewichtsverlies dat leidt tot het handhaven van het lichaamsgewicht op minder dan 85 procent van het te verwachten gewicht; of het in de periode van groei niet bereiken van het te verwachten gewicht, hetgeen leidt tot een lichaamsgewicht van minder dan 85 procent van het te verwachten gewicht). B Intense angst in gewicht toe te nemen of dik te worden, terwijl er juist sprake is van ondergewicht. C Stoornis in de manier waarop iemand zijn of haar lichaamsgewicht of lichaamsvorm beleeft, onevenredig grote invloed van het lichaamsgewicht of lichaamsvorm op het oordeel over zichzelf, of ontkenning van de ernst van het huidige lage lichaamsgewicht. D Bij meisjes, na de menarche, amenorroe, dat wil zeggen de afwezigheid van ten minste drie achtereenvolgende menstruele cycli. (Een vrouw wordt geacht een amenorroe te hebben als de menstruatie alleen volgt na toediening van hormonen (bijvoorbeeld oestrogenen).) Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 4

5 Specificeer het type: Beperkende type: tijdens de huidige episode van anorexia nervosa is betrokkene niet geregeld bezig met eetbuien of laxeren (dat wil zeggen zelfopgewekt braken of het misbruik van laxantia, diuretica of klysma s). Eetbuien/purgerende type: tijdens de huidige episode van anorexia nervosa is betrokkene geregeld bezig met eetbuien of purgerende maatregelen (dat wil zeggen zelfopgewekt braken of het misbruik van laxantia, diuretica of klysma s). 2.2 Boulimia Nervosa Kenmerkend voor boulimia nervosa zijn herhaalde eetbuien waarbij in korte tijd buitengewoon veel en onbeheerst wordt gegeten waarna compensatie volgt om gewichtstoename te voorkomen. Net als bij AN is er tevens sprake van een overdreven bezorgdheid over het uiterlijk en het lichaamsgewicht en ook bij BN zijn er twee typen te onderscheiden: het gewone en het purgerende type. Het gewone type compenseert de eetbuien door tussendoor streng te vasten en/of overdreven fysieke inspanningen te doen. Bij het type purgeerder -het meest voorkomende type van BN- wordt het gewicht onder controle gehouden door na elke eetbui te braken en/of laxeermiddelen te gebruiken. Tegenover de buitenwereld gedroeg ik me best schijnheilig en deed ik net alsof er niks aan de hand was. Terwijl ik bijna elke dag op school overgaf, laat staan thuis. Ik gaf op sommige dagen soms zelfs meer als 30x over. -Uit het dagboek van een patiënt Het verschil met de sterk gelijkende AN van het gemengde type is dat er bij BN veelal geen sprake is van opvallend gewichtsverlies; het gewicht schommelt binnen de normale grenzen. Tabel 2 DSM-IV Boulimia nervosa A Recidiverende episodes van eetbuien. Een episode wordt gekarakteriseerd door beide volgende: Het binnen een beperkte tijd (bijvoorbeeld twee uur) eten van een hoeveelheid voedsel die beslist groter is dan wat de meeste mensen in eenzelfde periode en onder dezelfde omstandigheden zouden eten. Een gevoel de beheersing over het eten tijdens de episode kwijt te zijn (bijvoorbeeld het gevoel dat men niet kan stoppen met eten of zelf kan bepalen wat of hoeveel men eet). B Recidiverend inadequaat compensatoir gedrag om gewichtstoeneming te voorkomen, zoals zelfopgewekt braken; misbruik van laxantia, diuretica of klysma s of andere geneesmiddelen; vasten; of overmatige lichaamsbeweging. C De eetbuien en de inadequate compensatoire gedragingen komen beide gemiddeld ten minste tweemaal per week gedurende drie maanden voor. D Het oordeel over zichzelf wordt in onevenredige mate beïnvloed door de lichaamsvorm en het lichaamsgewicht. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 5

6 E De stoornis komt niet uitsluitend voor tijdens episodes van anorexia nervosa. Specificeer het type: Purgerende type: tijdens de huidige episode van boulimia nervosa is betrokkene geregeld bezig met zelfopgewekt braken of het misbruik van laxantia, diuretica of klysma s. Niet-purgerende type: tijdens de huidige episode van boulimia nervosa heeft betrokkene andere inadequate compensatoire gedragingen getoond zoals vasten of overmatige lichaamsbeweging, maar is niet geregeld bezig met zelfopgewekt braken of het misbruik van laxantia, diuretica of klysma s 2.3 Binge-Eating Disorder Deze eetbuistoornis kan worden gedefinieerd als BN zonder het toepassen van compensatiemethoden. In dergelijke gevallen gaan de eetbuien daarom wel gepaard met een gewichtsstijging. Binge-eating disorder is een nieuwe categorie in de DSM-IV. Deze categorie is slechts als een voorlopige diagnose geïntroduceerd, wat betekent dat er criteria voor verder onderzoek zijn voorgesteld met de bedoeling later te beslissen of de categorie een erkende plaats bij de officiële eetstoornissen krijgt. Vermoedelijk komt deze eetstoornis voor bij een belangrijke subgroep van obesitaspatiënten. Ik noem deze stoornis voor de volledigheid maar zal hier verder in deze scriptie niet op terug komen. Tabel 3 DSM-IV (Researchcriteria voor binge-eating disorder ) Eetbuistoornis A Recidiverende episodes van eetbuien. Een episode wordt gekarakteriseerd door beide volgende: Het binnen een beperkte tijd (bijvoorbeeld twee uur) eten van een hoeveelheid voedsel, die beslist groter is dan wat de meeste mensen in eenzelfde periode en onder dezelfde omstandigheden zouden eten. Een gevoel de beheersing over het eten tijdens de episode kwijt te zijn (bijvoorbeeld het gevoel dat men niet kan stoppen met eten of zelf kan bepalen wat of hoeveel men eet). B De episodes van eetbuien gaan gepaard met drie (of meer) van de volgende criteria: Veel sneller eten dan gewoonlijk. Dooreten tot een ongemakkelijk vol gevoel is bereikt. Grote hoeveelheden voedsel verorberen zonder fysieke honger te voelen. In eenzaamheid eten uit schaamte over de grote hoeveelheid voedsel, die gegeten wordt. Na het overeten walgen van zichzelf, zich depressief of erg schuldig voelen C Merkbaar ongenoegen over de eetbuien is aanwezig. D De eetbuien komen gemiddeld ten minste twee dagen per week gedurende zes maanden voor. E De eetbuien gaan niet gepaard met regelmatig inadequaat compensatoir gedrag (bijvoorbeeld zelfopgewekt braken; het misbruik van laxantia, vasten of overmatige lichaamsbeweging) en de stoornis komt niet uitsluitend voor tijdens het beloop van anorexia nervosa of boulimia nervosa. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 6

7 3 Oorzaken van eetstoornissen 3.1 Algemeen De wetenschappelijke houding ten opzichte van eetstoornissen, en met name met betrekking tot anorexia, is de laatste jaren sterk veranderd. Jarenlang dacht men dat anorexia een keuze was van de patiënt om te voldoen aan het schoonheidsideaal, als reactie op seksueel misbruik, als verzet tegen de ouders of als weigering om volwassen te worden. Er werd gedacht dat het een typische ziekte was van de westerse culturen. Ondertussen zijn er diverse onderzoeksresultaten die dit idee tegenspreken. Geen schoonheidsideaal dus. Maar wat dan wel? Er zijn vooralsnog geen eenduidige oorzaken te noemen voor het ontstaan en in stand houden van eetstoornissen. Wel is men het erover eens dat eetstoornissen het gevolg zijn van een combinatie van twee of meer van de onderstaande factoren: Biologische factoren: o genetische achtergrond Sociale factoren: o Cultuur en maatschappij o Opvoeding en gezin Psychologisch: o Persoonlijkheid en karakter o Verstoord lichaamsbeeld o Traumatische ervaring o Psychische stoornissen Eén factor op zich is over het algemeen niet voldoende om de stoornis te veroorzaken. Vaak is er wel een gebeurtenis aan te wijzen die, in de beleving van de patiënt, het begin van de eetstoornis markeert zonder dat dit echter een oorzaak genoemd kan worden. Bijvoorbeeld een vervelende opmerking krijgen zoals de in de inleiding genoemde dikke kont of juist zien dat iemand anders een compliment krijgt omdat hij of zij een paar kilootjes kwijt is. Een dergelijke gebeurtenis kan fungeren als aanleiding, indien iets anders -bijvoorbeeld een al langer bestaand gebrekkig zelfvertrouwenhierdoor wordt getriggerd. Wij stonden met het groepje waar we in de pauze altijd bij stonden, gezellig te kletsen. We hadden het over vakantie. Iedereen wilde weer terug naar het land waar die geweest was in de zomer en had geen zin in school met alle toetsen. Ik was naar Griekenland geweest, en ik vertelde over hoe lekker ik in het zonnetje in mijn bikini op het strand had gelegen. Een meisje uit mijn klas zei tegen me dat ik best dik was. Dat ze mij nooit in mijn bikini wilde zien. Ik keek naar mijn boterham met kaas, en bedacht me dat ze wel gelijk had. -Uit het dagboek van een patiënt Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 7

8 3.2 Biologische factoren Massagetherapie en eetstoornissen Uit één van de eerste onderzoeken op genetisch gebied is gebleken dat er een zeven tot twaalf keer grotere kans bestaat om anorexia te ontwikkelen wanneer een familielid het ook had. Sinds de eerste bevindingen is men dan ook hard op zoek naar het verantwoordelijke gen of genen. Inmiddels zijn er ontdekkingen gedaan betreffende een variatie bij anorexiapatiënten in een gen dat aan de hersenen het signaal overbrengt: Er is honger, nú eten. Bij anorexiapatiënten blijkt dit eiwit niet goed te werken. Ook zijn er zaken aangetoond ten aanzien van een gen dat een erfelijke belasting voor anorexia doorgeeft, een molecule in de hersenen dat de hoeveelheid in te nemen voedsel reguleert en het eetlusthormoon dat de eetlust reguleert. Niet alle eetstoornissen zijn genetisch bepaald. Zoals aangegeven, zijn er meer factoren van invloed maar zelfs dan moet daaronder de mogelijkheid tot deze stoornis aanwezig zijn. Als de eetstoornis hardnekkig is, ligt het meer voor de hand dat aanleg een belangrijke rol speelt. Craig Johnson, voorzitter van de National Eating Disorders Association in de VS, vat het mooi samen: Genetics load the gun and environment pulls the trigger. 3.3 Sociale factoren Cultuur en maatschappij Eén van de factoren die de bovengenoemde trigger kunnen overhalen, is de media. Binnen onze cultuur wordt een slank lichaam nog altijd als een teken van succes aangeprezen. Het slankheidideaal wordt via de media min of meer opgedrongen als de magische sleutel tot een gelukkig en zorgeloos leven. Vooral opgroeiende meisjes zijn hiervoor gevoelig. Maar van de media zul je geen eetstoornis of een vertekend zelfbeeld krijgen. In één van de onderzoeken waar dit uit blijkt, werd een groep studentes van Iranese afkomst in Los Angeles vergeleken met studentes in Teheran om te meten wat de impact van de westerse cultuur is op het ontwikkelen van eetstoornissen en een negatief zelfbeeld. In Teheran gaan vrouwen immers traditioneel gekleed en hebben nauwelijks toegang tot de westerse media. Conclusie: in beide groepen kwam het aantal stoornissen evenveel voor. Ik vraag me wel eens af, wie heeft lijnen ooit verzonnen? Wie is ermee begonnen en hoe komt het dat heel de wereld nu in de ban is van diëten, afvallen, gewicht, sporten etc. Wie heeft eerste weegschaal gemaakt en waarom? Had het niet ontzettend veel ellende gescheeld als dit allemaal nooit was verzonnen? Stomme gedachtegang misschien maar dit kwam zomaar in me op. Want ja er moet toch ooit iemand mee begonnen zijn, en wie en wanneer dan? Zullen ze in de pre historie zich ook al druk gemaakt hebben over hoe ze eruitzagen, of ze wel mooi, slank, leuk enz. waren? Als dat antwoord nee is dan had ik graag in de prehistorie geleefd! -Uit het dagboek van een patiënt Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 8

9 3.3.2 Opvoeding en gezin Massagetherapie en eetstoornissen Een eetstoornis ontwikkelt zich meestal tijdens de overgang in de ontwikkeling tussen de jeugd en volledige volwassenheid. Bij AN ligt de piek van het ontstaan tussen veertien en achttien jaar, BN begint veelal pas na het zestiende jaar. Een opgroeiend meisje moet zich vooral in de puberteit leren thuis te voelen in haar lichaam en een eigen identiteit zien te ontwikkelen. Zowel overbescherming als ernstige gezinsconflicten kunnen dit proces belemmeren. Eén van de conclusies van een onderzoek was dat 93% van de vrouwen met een eetstoornis een problematische jeugd had gehad, bijvoorbeeld door mishandeling, misbruik of een slecht huwelijk van de ouders. Veel meiden proberen een gevoel van minderwaardigheid te compenseren met een perfectionistische houding, bijvoorbeeld op school. Daar komt nog bij dat slank in de westerse maatschappij gelijk staat aan succesvol waardoor deze meisjes ook nog eens hoge eisen gaan stellen aan hun uiterlijk. Ontevredenheid over hun lichaamsvormen of het gevoel te dik te zijn leidt tot een afvalpoging die snel de grenzen van een onschuldig dieet kan overschrijden en eindigt in een eetstoornis. Annemie (17 jr. AN ernstige vorm) is op 15-jarige leeftijd verkracht en ontmaagd. Aanvankelijk durfde ze dit verhaal thuis niet vertellen uit bezorgdheid voor haar ouders. Toen zij ten einde raad haar moeder inlichtte kreeg ze de raad daar niet meer aan te denken,die gast is niet de moeite waard om over in te zitten. Ze moest dit verhaal ook maar niet aan vader vertellen, hij zou in staat zijn een moord te begaan. Sindsdien wordt er thuis niet meer over gesproken maar Annemie is ontgoocheld in haar ouders en gekwetst in vertrouwen. Ze is gestopt met eten. Haar lichaam is vuil en vies en mag niet meer bestaan. Ze vertrouwt niemand meer en isoleert zich meer en meer. Annemie uit haar loyaliteit door te zwijgen en haar ervaring weg te drukken. De ervaring bestaat enkel nog in haar dromen en in de tekeningen die ze in therapie maakt. Ze twijfelt vaak of ze het echt heeft meegemaakt. -Uit Leren over leven - Opvoeding is een belangrijk onderdeel in de ontwikkeling van het karakter en de persoonlijkheid. Een deel van het karakter ligt vast in de erfelijke eigenschappen, maar de omgeving een heeft grote invloed op het karakter. De opvoeding speelt hierin dus ook een belangrijke rol. Ouders kunnen een kind bijvoorbeeld weerbaar maken door het zelfvertrouwen mee te geven. Bij meisjes met een eetstoornis is vaak de emotionele ontwikkeling achtergebleven. Dit heeft mede te maken met een tekort aan kwaliteitsaandacht. Hierdoor is het gevoelsleven beperkt en begrijpen ze vaak hun eigen gevoelens niet. Logisch gevolg is dat ze ook moeite hebben met het uiten van gevoelens. Deze meiden komen vaak uit gezinnen waarin het uiten van gevoelens en behoeften niet wordt gestimuleerd en conflicten niet of nauwelijks worden uitgepraat en vaak worden vermeden. Onderzoek heeft uitgewezen dat er geen anorectische of boulimische gezinnen bestaan. Wel worden bepaalde gezinskenmerken in kaart gebracht waarvan wordt vermoed dat ze de kans kunnen vergroten op een eetstoornis. Bijvoorbeeld de bovengenoemde conflictvermijding en niet uiten van gevoelens, een opvoeding die de nadruk legt op presteren en succes en de aanwezigheid van depressie, alcoholverslaving of affectieve stoornissen. Een eetstoornis kan tevens zijn ontstaan als bliksemafleider voor ernstige echtelijke moeilijkheden in het gezin, als signaal van ernstige grensoverschrijding (incest, agressie) binnen het gezin of kan de enige manier zijn om agressie, verdriet of andere gevoelens te uiten binnen een gezin. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 9

10 3.4 Psychologische factoren Persoonlijkheid en karakter Er zijn steeds meer onderzoeken waarin het verband wordt aangetoond tussen eetstoornissen en persoonlijkheid. Er bestaat een relatie tussen persoonlijkheid, het type eetstoornis, de behandelresultaten en de prognose. Zo zijn er dus persoonlijkheidskenmerken die geassocieerd zijn met een slechte prognose en komen bepaalde persoonlijkheidskenmerken bij AN meer voor dan bij BN en andersom. Er zijn zelfs verschillen tussen het beperkende type en het purgerende type. De manier waarop iemand met uiteenlopende situaties omgaat of het karakteristieke gedragspatroon dat iemand in verschillende situaties vertoont, noemen we persoonlijkheid. Iemands persoonlijkheid bepaalt dus hoe iemand in bepaalde situaties reageert. Ben je introvert of extrovert, kalm of rusteloos, sta je open voor veranderingen of juist niet, ben je gedisciplineerd en planmatig of juist chaotisch en ben je meegaand of juist dominant? Het verschil met karakter is dat persoonlijkheid door opvoeding en omgeving wordt beïnvloed, terwijl karakter vaak meer als de aanleg, de (aangeboren, vrij onveranderlijke) aard van die persoon wordt beschouwd. Persoonlijkheidskenmerken zijn dan ook gemakkelijker met therapie te veranderen dan karaktereigenschappen. Zowel persoonlijkheidskenmerken als karaktereigenschappen in combinatie met andere factoren kunnen bepalend zijn voor het al dan niet ontwikkelen van een eetstoornis. Een onzeker meisje met een laag zelfbeeld en weinig zelfvertrouwen zal zich meer laten beïnvloeden door een misplaatste opmerking over haar uiterlijk of het slankheidideaal in de media dan een pittige tante die zich de kaas niet van het brood laat eten. Onderzoek bevestigt dat ook perfectionisme een risicofactor is voor het ontwikkelen van een eetstoornis. Meisjes met een eetstoornis zijn meer perfectionistisch. Het moge duidelijk zijn dat niet iedereen die perfectionistisch is een eetstoornis krijgt. Heb je daarnaast echter een problematische jeugd gehad en heb je een verstoord lichaamsbeeld, dan heb je een grotere kans Verstoord lichaamsbeeld Patiënten met anorexia en boulimia nervosa hebben een verstoorde waarneming van hun eigen lichaam en hechten verhoogde betekenis aan gewicht of uiterlijk voor hun zelfwaardering. Het lichaamsbeeld -hoe men zijn uiterlijke verschijning ervaart- is aan verandering onderhevig door omgevingsgebonden, tijdsgebonden, en inter-persoonlijke invloeden. Daarnaast is het nog van belang in hoeverre men zijn eigenwaarde laat afhangen van het lichaamsbeeld, de zogenaamde lichaamsbeeldvalentie. Hoe hoger deze is, hoe meer men voor de eigenwaarde afhankelijk is van het uiterlijk. Als men tevreden is over het lichaam -een positief lichaamsbeeld dus- hoeft een hoge lichaamsbeeldvalentie geen probleem te zijn. Is men niet tevreden, dan is het risico aanwezig dat men een eetstoornis ontwikkelt. Eetstoornispatiënten beoordelen zichzelf vrijwel uitsluitend in termen van (controle over) eten, gewicht en uiterlijk. Hun gevoel van eigenwaarde is gekoppeld aan het gevoel controle te hebben over dat uiterlijk en over de hoeveelheid voedselinname, terwijl andere jongeren hun zelfwaardering ontlenen aan een veelheid van factoren, zoals de kwaliteit van vriendschappen, school- of sportprestaties, etc. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 10

11 Onderzoeken tonen aan dat bij meisjes in de puberteit sprake is van een toename van ontevredenheid over het eigen lichaam. Er is bij meisjes in de leeftijd van 12 tot 16 jaar een significante positieve relatie tussen leeftijd en lichaamsontevredenheid. Vierenveertig procent bleek ontevreden te zijn over haar lichaam. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat meisjes in deze leeftijdsfase zich door het toenemende vetgehalte in tegengestelde richting van het door de media aangeboden dunne ideaalbeeld ontwikkelen. Dit leidt tot ontevredenheid en een negatief lichaamsbeeld. Hee hee, Eindelijk gaat het weer goed, gister om 12 uur voor het laatst gegeten. En toen was ik het helemaal zat. Avondeten kunnen overslaan, en nu ook nog niks gegeten, eet vanavond wel weer (omdat het moet). Hierdoor ben ik gelukkig al weer 1 kilo afgevallen in vergelijking met gister. Maar ik hoop dat het er snel af is, voel me zo dik. Succes iedereen! - Voorbeeld van een chatbericht op Een negatief lichaamsbeeld is één van de grootste risicofactoren voor het ontwikkelen van een eetstoornis. Hoewel een negatief lichaamsbeeld relatief vaak voorkomt bij meisjes in de puberteit, ontwikkelen de meesten van hen echter geen AN. Uit onderzoek blijkt dat meisjes met eetstoornissymptomen nauwelijks aandacht besteden aan hun eigen mooie lichaamsdelen. Zij bleken zich voornamelijk te concentreren op hun lelijke lichaamsdelen, terwijl de gezonde meisjes juist veel aandacht hadden voor hun eigen mooie lichaamsdelen. Ander onderzoek toont aan dat meisjes van 12 tot 14 jaar met een eetstoornis, overwegend AN, hun uiterlijk belangrijker vinden dan meisjes in deze leeftijd zonder eetstoornis; het maakt een veel groter deel uit van het totale zelfconcept dan bij meisjes van dezelfde leeftijd zonder eetstoornis. Kortom, het lichaamsbeeld speelt een centrale rol bij het ontwikkelen van AN maar een negatief lichaamsbeeld alleen is niet doorslaggevend voor het ontwikkelen van AN. Veel meisjes in de puberteit hebben een negatief beeld van hun eigen lichaam. Het is echter de combinatie met perfectionisme, sterke focus op lelijke lichaamsdelen en groot belang hechten aan het uiterlijk die sommige meisjes meer kwetsbaar maakt voor het ontwikkelen van deze stoornis. Een negatieve lichaamsbeleving blijkt tevens een belangrijke voorspeller te zijn voor terugval, indien deze onvrede met het eigen lichaam nog bestaat bij afsluiting van de behandeling. Zowel behandelaars als patiënten ervaren de pijnlijke onvrede met het lichaam als één van de meest hardnekkige en meest moeilijk te behandelen symptomen van een eetstoornis Traumatische ervaring Een eetstoornis kan worden ontwikkeld als middel om te kunnen omgaan met een traumatische ervaring. Focussen op niet eten en afvallen leidt de aandacht af van de ervaring en van het niet kunnen omgaan met gevoelens die hierbij horen zoals verdriet, kwaadheid en eenzaamheid. Dit vermijdingsgedrag maakt dat de patiënt minder angst voelt. Wat alcohol of drugs voor een verslaafde is, is niet eten voor een eetstoornispatiënt. Indien niet verwerkt, heeft het trauma een in standhoudende uitwerking op de eetstoornis. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 11

12 3.4.4 Psychische stoornis Massagetherapie en eetstoornissen Bij patiënten met een eetstoornis is vaak sprake van comorbiditeit; naast de eetstoornis is er nog sprake van een andere stoornis, meestal psychisch. Denk hierbij aan affectieve stoornissen, angststoornissen, obsessieve compulsieve stoornissen, persoonlijkheidsstoornissen, Body Dismorphic Disorder (BDD, stoornis in de lichaamsbeleving), stemmingsstoornissen en psychotische stoornissen. Boulimische patiënten hebben vaak ook andere impulsstoornissen zoals kleptomanie, hyperseksualiteit. AN wordt geassocieerd met lage serotonine- en dopaminelevels wat een verklaring kan zijn voor de comorbiditeit met depressie en dwangstoornissen. Zo ontstaat een lastig te doorbreken situatie waarbij het ene het ander in stand houdt. In hoofdstuk 7 wordt hier verder op in gegaan. Angst wordt in de literatuur veel genoemd in relatie tot eetstoornissen. Extreme angst om dik te worden, een angst voor het leven, voor afwijzing en voor intimiteit. Extreme angst voor controleverlies die zich uit in perfectionistisch gedrag en zwart-wit denken. De eetstoornis als uiting van angst voor intimiteit en seksueel contact, van angst om volwassen te worden. Dit zou zich ook uiten in het lichaam dat door het ondergewicht onvolwassen en aseksueel blijft. De patiënt wordt letterlijk weer het kleine meisje dat verzorging nodig heeft, zich nog niet kan ontwikkelen, angst heeft voor die grote boze buitenwereld waarin vertrouwen kan worden geschaad, je kan worden gekwetst en je in de steek kan worden gelaten. De eetstoornis wordt dan gezien als een uitweg om te ontsnappen aan het zichzelf ontwikkelen tot individu. Angstsymptomen zijn vaak al ver voor de aanvang van de eetstoornis aanwezig, vaak al beginnend in de kindertijd. Hierdoor worden angstsymptomen zelfs gezien als een persoonlijkheidskenmerk van eetstoornis patiënten. En dat was hetgeen wat ik juist het liefst deed. Alleen maar praten en denken over eten, bewegen, afvallen enzovoort. Mensen gaven mij complimentjes op mijn site. Hoe ik in godsnaam zo veel kon afvallen in zo n korte tijd! Ik voelde me geweldig op zo n moment. Ik kon iets goed, ik werd gewaardeerd. Ik vond het ook geweldig om te zien, dat ik minder had gegeten dan een ander, of dat ik meer calorieën had verbrand. -Uit het dagboek van een patiënt Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 12

13 4 Gevolgen van eetstoornissen Eetstoornissen kunnen zowel lichamelijke, psychologische als sociale gevolgen hebben. Ze kunnen leiden tot beperkingen in sociaal, emotioneel en lichamelijk functioneren en zo de kwaliteit van leven sterk beïnvloeden. Daarnaast kan hyperactiviteit een gevolg zijn van eetstoornissen. Sommige (lichamelijke) gevolgen, zoals ernstige hartritmestoornissen, kunnen leiden tot de dood. Andere klachten verdwijnen na herstel. Een belangrijk deel van de klachten is echter blijvend. 4.1 Lichamelijke gevolgen Bij AN van het beperkende type staan de lichamelijke gevolgen van ondergewicht, ondervoeding, vasten en hyperactiviteit op de voorgrond. Het overdreven volgen van een al te strikt dieet verstoort daarnaast na enige tijd de biologische regulering van honger en verzadiging. Bij BN ligt het gezondheidsgevaar vooral op het gebied van het onttrekken van zouten, met name kalium, aan het lichaam door veelvuldig braken en laxeren, die weer kunnen leiden tot levensbedreigende hartritmeen nierfunctiestoornissen. In tabel 4 een overzicht van de lichamelijke gevolgen. Tabel 4 Anorexia Boulimia bloedarmoede en lage bloeddruk aantasting van tandglazuur botontkalking en onvoldoende botopbouw diarree en obesitas bros haar en haaruitval gestoorde leverfunctie droge/schilferige huid gestoorde nierfunctie gestoorde leverfunctie gewichtsschommelingen koude, blauwe ledematen gezwollen speekselklieren lage bloedsuikerspiegel kaliumtekort lanugobeharing (donsbeharing armen/gezicht) maagontsteking en -bloeding maagvernauwing maagverwijding minder vrouwelijke geslachtshormonen menstruatiestoornissen obstipatie en vertraagde maagontlediging misselijkheid en maagpijn oedeem oedeem of uitdroging ondertemperatuur ontsteking/beschadiging keel en slokdarm tekort aan witte bloedcellen wondjes op de handrug en in de mond uitblijven van de menstruatie beschadiging dikke darm uitputting hartritmestoornissen vertraagde ademhaling en hartslag hartfalen/hartzwakte/hartritmestoornissen te lage bloedsuikerspiegel Er zijn waarschijnlijk ook lichamelijke veranderingen die niet alleen het gevolg zijn van de ziekte, maar die ook het ziekteproces en de gedachten die daarbij horen, verergeren. In dat verband worden onder andere verschillende neurotransmitters genoemd, zoals dopamine en serotonine. Onderzoek in de Verenigde Staten heeft bijvoorbeeld uitgewezen dat mensen met een eetstoornis een afwijking hebben in hun serotonineniveau. Oók een gevolg van de ziekte, maar mogelijk eentje die de ziekte ook in stand houdt of verergert. Meer hierover in hoofdstuk Psychische en sociale gevolgen Naast de lichamelijke gevolgen, gaan er ook psychische klachten gepaard met eetstoornissen, zoals depressiviteit, (sociale) angstklachten, obsessief denken (met name over eten, gewicht en uiterlijk) en neuropsychologisch disfunctioneren zoals concentratie- en geheugenstoornissen. Als er nog geen sprake was van comorbiditeit vóór de eetstoornis, dan ontstaat deze wel tijdens. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 13

14 Eetstoornissen hebben daarnaast een grote invloed op het sociale leven van de patiënten. Zij kunnen het fysiek en mentaal vaak niet meer opbrengen om te werken, te studeren of naar school te gaan en raken in een sociaal isolement. Hun vriendschappen nemen zienderogen af, ze laten niemand meer toe en wijzen elke hulp van vrienden en ouders af. De levensgebieden vrijetijdsbesteding, gezondheid, seksualiteit, de financiële situatie en de maatschappelijke positie worden vaak als onbevredigend ervaren. Ze zitten opgesloten in hun eigen kleine wereld van eten en niet eten, van angst en schuld. 4.3 Hyperactiviteit Onderzoeken laten zien dat een eetstoornis ook vaak leidt tot hyperactiviteit. Hierdoor wordt behandeling extra lastig. AN patiënten willen calorieën verbranden en gewicht verliezen om zich meer aantrekkelijk te voelen, waardoor weinig eten en excessief bewegen elkaar versterken. Dit patroon is moeilijk te doorbreken. Door hyperactiviteit verbranden de patiënten veel calorieën, wat hen tegenwerkt weer op hun normale gewicht te komen. Beperking van de voedselinname vergroot de motivatie voor beweging wat weer leidt tot een toename van beweging waardoor de eetlust verder onderdrukt wordt; uit onderzoek met ratten en muizen blijkt dat beperking van de voedselinname in combinatie met excessief bewegen leidt tot zelfverhongering. YES YES YES!!!!!! ik sta vandaag op kcal. dit is wat ik tot nu toe op heb... O: 1 banaan, 1 koekje, 1 blikje cola. T: 1 plakje cake ( ik kwam er niet onderuit ) M: 1 blikje cola, 1 pakje continu liga koek. 2 uur gefietst, 3 uur getraind, 3 uur fitniss, en 35 min. met de hond gewandeld... ik ben echt zooooo happy be stong allemaal - Voorbeeld van een chatbericht op Men denkt dat excessieve beweging bij eetstoornissen een manier is om stemming te reguleren en om te gaan met stress of als copingmechanisme om negatieve emoties zoals angst te reduceren of te vermijden. Negatieve emoties spelen een grote rol bij eetstoornissen. Hyperactiviteit heeft daarbij de functie om patiënten af te leiden van emotionele stress. Hyperactiviteit wordt waarschijnlijk onbewust aangestuurd, waardoor het niet uitsluitend bewust ingezet wordt door patiënten om gewicht te verliezen. Dit ondersteunt het feit dat het mogelijk ter regulatie dient om met gevoelens van angst om te gaan, omdat dit op een onbewust niveau aangestuurd kan worden. Er is ook een relatie gevonden tussen angstsymptomen en dwangmatig beweeggedrag bij patiënten met een eetstoornis. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat angst een factor is die bijdraagt aan de ontwikkeling van hyperactiviteit. Hyperactiviteit kan ook bekeken worden als een gedragsmatige verandering in angstige patiënten. Bij angst bereidt het lichaam zich voor om te vluchten of vechten door middel van een verhoogde fysieke paraatheid van het lichaam. De vaak aanwezige motorische onrust en verhoogd fysiek activiteitenniveau bij AN patiënten is wellicht een uiting van deze verhoogde fysieke alertheid. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 14

15 5 Prognose Eetstoornissen zijn ernstige psychiatrische stoornissen met een slechte prognose. Na meer dan tien jaar is 20% van de patiënten nog steeds eetstoornispatiënt. Deze groep blijft chronisch ziek. Bij ongeveer 30% treedt verbetering op. Deze groep vertoont dan nog wel gedeeltelijke- of restsymptomen als ongezonde ideeën over eten en gewicht en een grote groep patiënten vertoont andere psychiatrische stoornissen: stemmingsstoornissen, angststoornissen, dwangstoornissen en persoonlijkheidsstoornissen. Minder dan de helft van de (gediagnosticeerde!) AN patiënten die niet overlijden aan de ziekte, herstelt volledig. De meeste patiënten bereiken vijf jaar na het klinisch herstel, volledig of bijna volledig psychologisch herstel, gemeten aan de hand van een aantal psychologische parameters zoals perfectionisme, zelfwaardegevoel, drang naar mager zijn, ontevredenheid over het lichaam, angst en psychosomatische symptomen. Van een aantal factoren is bekend dat ze samenhangen met de behandeluitkomst bij AN: aanvangsleeftijd, ziekteduur, klinische kenmerken en comorbide stoornissen. Patiënten met AN van het purgerende type hebben een ongunstigere prognose dan het beperkende type. Andere ongunstige voorspellers zijn klinische problemen die er al waren voor de ziekte, problemen met de ontwikkeling, langdurig bestaan van de eetstoornis en obsessieve compulsieve persoonlijkheidsstoornis. Ook rijpingsangsten en algehele gevoelens van onvermogen ten opzichte van het volwassen worden zij ongunstige prognostische factoren. De prognose is beter bij patiënten die AN ontwikkelen tijdens de puberteit dan bij patiënten die AN ontwikkelen wanneer ze jongvolwassen zijn. Ook is het sterftecijfer lager bij patiënten die op jongere leeftijd AN ontwikkelen. Naast een slechte prognose kennen eetstoornissen het hoogste sterftecijfer onder de psychiatrische stoornissen. Van de patiënten met AN overlijdt tot 20% als gevolg van de stoornis waarvan iets meer dan 5% binnen 10 jaar. Wereldwijd blijkt uit een aantal langdurige follow-up onderzoeken van patiënten na behandeling dat ongeveer 15% van de patiënten met AN overlijdt aan de gevolgen van de ziekte (denk aan de lichamelijke gevolgen), twee derde aan ondervoeding één derde door zelfmoord. De sterfte onder patiënten met BN is nog onvoldoende onderzocht om definitieve conclusies te trekken, evenals voor NAO (eetstoornis Niet Anderszins Omschreven) patiënten. Over de prognose van NAO patiënten is weinig bekend. Dit is opvallend gezien het hoge aantal gevallen van de eetstoornis NAO. De prognose voor BN is in die zin beter dan voor AN dat er geen melding wordt gemaakt van sterftecijfers. Bijna de helft van de patiënten herstelt volledig en iets meer dan een vierde verbetert of blijft chronisch ziek. Factoren die bij BN patiënten een ongunstige prognose voorspellen zijn persoonlijkheidsstoornissen, waaronder borderline symptomen, zelfmoordpogingen, lage zelfwaardering en alcoholmisbruik. Ook is een sterk algemeen gevoel waardeloos te zijn gerelateerd aan een slechte prognose, samen met een gestoord lichaamsbeeld en slecht interoceptief bewustzijn (het vermogen om innerlijke processen waar te nemen). Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 15

16 6 Reguliere therapieën Behandelingsresultaten zijn weinig bemoedigend; er is nog geen evidence based behandeling voorhanden. Behandelaars zijn daarom nog steeds op zoek naar nieuwe invalshoeken. De Multidisciplinaire Richtlijn Eetstoornissen onderscheidt drie behandelgebieden: 1. eetpatroon en gewicht- focus op gewichtstoename, al dan niet met sondevoeding, gewichtsen voedingsmanagement en interventies gericht op lichaamsbeleving; 2. psychotherapie- ambulant of klinisch, bijvoorbeeld gedragstherapie, cognitieve (gedrags) therapie en gestalttherapie; 3. farmacotherapie- alleen in specifieke gevallen zoals weerstand tegen de therapie, grote kans op terugval en als comorbiditeit herstel in de weg staat. Hoi lieve meisjes hier!!! Dat is lang geleden but I m back... Het zat zo, ik moest naar een intake van een soort GGZ alleen dan van een instantie die anders heet (sorry beetje vaag) en ik moest dus aankomen...een hel was dat zeg! Als ik niet minimaal BMI 17 of 17,5 zou halen zouden ze me naar een eetkliniek doorsturen en erger, mocht ik niet aan een ander programma beginnen (iets met seksueel misbruik etc.) en ik wilde juist gaan om aan dat laatste te werken, niet aan mijn anorexia...dus ik heb met mezelf afgesproken om aan te komen zodat ik niet naar Rintveld hoefde en straks weer af te vallen!!! Slim toch nu denkt die maatschappelijk werkster dat het afvallen een manier was om met "trauma s" om te gaan en dat t nu wel goed komt. Maar nu ik toegelaten ben, kan ik weer lekker gaan afvallen! Ze wogen me daar trouwens, met kleren aan en namen dat gewicht mee ipv -1 kg voor kleren. En ze weten niet van het caloriëntellen enzo, ik ben nog niet klaar om dat los te laten. Nou, we gaan er tegenaan!!!! - Voorbeeld van een chatbericht op Andere veelgebruikte vormen van therapie zijn gezinstherapie, inter-persoonlijke therapie en sociale vaardigheidstraining. De behandeling is over het algemeen gericht op: gewichtsherstel /gezond gewicht, behandeling van medische complicaties, verhoging motivatie om gezond te eten en deel te nemen aan behandeling, voorlichting over gezond voedsel en gezond eetgedrag, corrigeren van onjuiste gedachten, attituden en gevoelen over de eetstoornis, behandeling van bijkomende psychische stoornissen, betrekken van de familie bij de behandeling/zorgen voor gezinstherapie indien noodzakelijk, voorkomen van terugval, het opheffen of verminderen van ontwikkelingsstagnatie op het gebied van lichamelijk, cognitief, sociaal en psychologisch functioneren. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 16

17 Het doel hierbij is niet eens zozeer genezing maar eerder het beperken van de directe gevolgen zoals lichamelijke problemen, zelfverwaarlozing en zelfmoordneigingen en vervolgens de indirecte gevolgen zoals de sociale schade en gevolgen voor de naasten. Doel is ook een actieve acceptatie van beperkingen en problemen als gevolg van de eetstoornis. De huidige behandelingen laten helaas nog al eens te wensen over, blijkt uit Nederlands onderzoek. Een aanzienlijk aantal patiënten van de onderzoekspopulatie voelde zich vernederd door hun huisarts. Slechts een aantal patiënten was positief over de behandeling door de huisarts. Deze patiënten ondergingen een behandeling waarbij zowel de lichamelijke-, gedrags- en psychische aspecten werden behandeld. Voor wat betreft de specialistische behandeling is opvallend dat uit hetzelfde onderzoek blijkt dat de behandeling die het meest positief wordt ervaren, de lichaamsgerichte therapie betreft. Dit opent in mijn optiek perspectieven voor benadering vanuit de massagetherapie. De meest negatieve ervaring betrof overigens de sondevoeding, gevolgd door psychotherapie en familietherapie. De onderzoekers hebben gewerkt met respons middels brieven van de patiënten. Citaat: Uit de enorme respons die we kregen, blijkt dat de patiënten een grote behoefte hebben om over hun eetstoornis te praten. We hebben hele omvangrijke brieven teruggekregen, soms hele levensverhalen en erg aangrijpend. Bijna iedereen schreef op het antwoordformulier: wanneer jullie meer willen weten, bel me maar. De vrouwen waren blij dat er eindelijk een onderzoek werd gedaan naar deze specifieke doelgroep. Dit sluit aan op een ander, eveneens Nederlands, onderzoek betreffende kwaliteitscriteria voor de behandeling van psychiatrische eetstoornissen. Hieruit kwam naar voren wat patiënten nu echt belangrijk vinden. Dit betreft serieus genomen worden, vertrouwen hebben in de hulpverlener, ingaan op achterliggende problemen, werken aan zelfvertrouwen, een op de persoon gerichte benadering, kunnen praten over gevoelens, nazorg na de behandeling, eigen verantwoordelijkheid leren nemen en in waarde gelaten worden en gerespecteerd worden. Binnen ons huidige zorgstelsel, waar juist steeds minder tijd en persoonlijke aandacht is voor patiënten, is dit een heikel punt. Behandeling wordt daarnaast nog eens bemoeilijkt door diverse factoren waaronder de zogenaamde Pro-Ana sites. Hier zoeken meiden met een eetstoornis steun bij elkaar en stimuleren ze elkaar om maar zoveel mogelijk af te vallen. Voorbeeld hiervan zijn de 10 geboden van Ana. In bijlage I zijn nog twee brieven te vinden die eveneens afkomstig zijn van een pro-ana site. 1. Als je niet dun bent, ben je niet aantrekkelijk. 2. Dun zijn is belangrijker dan gezond zijn. 3. Je moet kleren kopen,laxeermiddelen gebruiken,verhonger jezelf,doe iets om dunner te lijken. 4. Eet niet zonder jezelf schuldig te voelen. 5. Je zult geen dikmakend voedsel eten zonder jezelf daarna te straffen. 6. Je zult calorien tellen. 7. Wat de weegschaal zegt is het belangrijkste. 8. Gewicht verliezen is goed,aankomen is slecht. 9. Je kan nooit te dun zijn. 10. Dun zijn en niet eten zijn tekenen van succes. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 17

18 7 Benadering vanuit de massagetherapie 7.1 Algemeen Eetstoornissen worden gekenmerkt door een extreme angst voor gewichtstoename, stoornis in de lichaamsbeleving en een sterke drang naar perfectionisme en prestaties. Het gestoord bezig zijn met eten en gewicht brengt tevens tal van lichamelijke, emotionele en interactieve veranderingen met zich mee. Als je kijkt naar de gevolgen van eetstoornissen vanuit het perspectief van de stressrespons, valt het op dat veel van de kenmerken van de uitputtingsfase overeenkomen met het ziektebeeld van eetstoornissen: Tandje bij willen zetten om te compenseren Onredelijk zijn Fobische neigingen ontwikkelen Depressieve episodes Geen emoties kunnen voelen Concentratieproblemen Chronische vermoeidheid Libidoverlies Vermindering sociale contacten en interesses Verlies van eetlust Bovengenoemde punten gaan stuk voor stuk gepaard met een langdurige hyperactiviteit van de orthosympaticus. Deze activeert de systemen die nodig zijn wanneer het lichaam actie moet gaan leveren of onder stress staat, waaronder de hypothalamus die de hormonale productie van adrenaline en cortisol door de bijnieren beïnvloedt. Een verhoogd cortisolgehalte is dan ook kenmerkend bij langdurige stress en gaat samen met een verhoogde glucosespiegel. Het mechanisme dat ten grondslag ligt aan de positieve effecten van massage wordt geassocieerd met een geactiveerde parasympaticus, die belangrijk is voor herstel, reparatie, opbouw en rust in het lichaam. Dit wordt geconcludeerd door afname van het stresshormoon cortisol en een verhoogde activiteit in het parasympatische zenuwstelsel volgend op de toepassing van massage bij psychiatrische patiënten. De parasympaticus heeft invloed op de productie van bijvoorbeeld insuline. Een disbalans tussen ortho- en parasympaticus ligt vaak aan een langdurig actievere orthosympaticus. In de navolgende paragrafen wordt besproken hoe de balans positief kan worden beïnvloed met behulp van massagetherapie. 7.2 Effect door biochemische werking Serotonine is een activerende neurotransmitter van het centrale zenuwstelsel die een belangrijke rol speelt bij stemming en gemoed. Het heeft een opwekkende werking en bevordert tevens de productie van dopamine en remt de cortisolproductie. Dopamine, als serotonine, is in belangrijke mate betrokken bij het verminderen van depressie en de daarmee gepaard gaande stresseffecten. Het speelt een grote rol bij het ervaren van genot, blijdschap en welzijn. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 18

19 Diverse (Amerikaanse) onderzoeken tonen aan dat massage een positief effect heeft op de menselijke biochemie, waaronder aanzienlijk verlaagde levels van het hormoon cortisol (gemiddeld 31%) en verhoogde levels van de neurotransmitters serotonine (28%) en dopamine (31%). Deze studies laten hiermee zien dat massage stressverminderend (afname cortisol) en activerend (verhoogd serotonine- en dopaminegehalte) werkt. Deze opvallende biochemische veranderingen treden op zowel direct na de massage als gedurende de therapieperiode. Specifiekere (eveneens Amerikaanse) onderzoeken laten daarnaast zien dat massage een positief effect heeft op angst, stemming, eetstoornissymptomen, laag zelfbeeld en biochemische afwijkingen bij vrouwen met AN (gemiddelde leeftijd 26) en BN (leeftijd tussen de 16 en 21). Vijf weken lang onderging een groep patiënten tweewekelijks een massage van een half uur en de resultaten werden vergeleken met een identieke groep die niet werd gemasseerd. In tabel 5 zijn de effecten samengevat. Tabel 5 Direct effect na massage Verminderde gevoelens van angst/onrust Verbeterde stemming AN Verlaagd cortisolgehalte BN Verminderde gevoelens van angst/onrust Verminderde depressie Minder stress Meer positieve emoties/gevoelens Lange termijn effecten Betere scores op de Eating Disorder Inventory ten aanzien van stemming, perfectionisme, vermageringsdrang, wantrouwen en ontevredenheid over het lichaam. Verhoogd dopaminelevel Verhoogd noradrenalinelevel Betere scores op de Eating Disorder Inventory ten aanzien van stemming, perfectionisme, vermageringsdrang, wantrouwen en ontevredenheid over het lichaam. Verhoogd dopaminelevel Verlaagd cortisolgehalte Verbetering ten aanzien van het interoceptief bewustzijn (een verbeterde innerlijke waarneming van de processen in het lichaam) De verbeterde stemming kan worden verklaard door de verhoogde serotonine- en dopaminelevels als gevolg van de massage. Opvallend is dat bij BN een vermindering van depressie werd gemeten en bij AN slechts een verbeterde stemming. De gemeten lagere cortisollevels kwamen overeen met wat de proefpersonen zelf aangaven ten aanzien van een verminderd gevoel van onrust. Een ander opvallend punt is dat er bij de BN-groep ook een verbetering was opgemerkt ten aanzien van het interoceptief bewustzijn. Het onttrekken van dopamine aan het lichaam wordt geassocieerd met een verminderde voedselopname en wordt gelinkt aan AN en voedingsgewoonten. Onderzoeken hebben al eens gewichtstoename aangetoond als resultaat van massage maar dit kwam niet naar voren uit bovengenoemde studies. Dit kan zijn omdat het nu eenmaal inherent is aan de doelgroep of er zijn meer dan twee massages per week noodzakelijk om een dergelijk effect te krijgen. Door verminderde voedselopname kunnen er biochemische verandering plaatsvinden waaronder een disbalans van elektrolyten (zouten) wat kan leiden tot nier- en leverfalen. De energiebehoeften van het lichaam komen in een katabole toestand (actieve orthosympaticus!) waarbij energie vrijkomt door het afbreken van lichaamseigen stoffen zoals spierweefsel en eiwitten, om het lichaam te voorzien van glucose met een hoog glucosegehalte als resultaat. De productie van glucose vanuit alternatieve opbouwende bronnen wordt geassocieerd met verhoogde cortisollevels die op hun beurt weer worden gelinkt aan lager lichaamsgewicht en depressie; en de cirkel is rond. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 19

20 Verstoringen van neurobiologische aard zouden ook een verklaring kunnen zijn voor de eerdergenoemde hyperactiviteit bij AN patiënten. Diverse theorieën suggereren dat de ontwikkeling en voortgang van hyperactiviteit wordt ondersteund door (neuro)biologische factoren. Doordat hyperactiviteit vermindert door toediening van antipsychotica, wordt gesuggereerd dat serotonine en dopamine een rol spelen. Serotonine blijkt een belangrijke rol te spelen bij hyperactiviteit rondom maaltijden, vooral na de maaltijd. Toevoeging van serotonine in de vorm van een SSRI (antipsychoticum) verminderde de hyperactiviteit na de maaltijden. Dopamine is ook van invloed op hyperactiviteit. Wanneer iemand weinig eet, wordt door een ingewikkeld reguleringssysteem veel dopamine gesignaleerd in de hersenen, waardoor de patiënt hyperactief wordt. De hyperactiviteit kan worden getemperd door de signalering van dopamine in de hersenen te remmen. Massage kan dus bijdragen aan het herstellen van een neuro-biologische disbalans, wat de patiënt mogelijk ontvankelijker maakt voor de reguliere therapieën. Bijvoorbeeld door voorafgaand aan een (psychische) therapiesessie eerst een massage te ondergaan. De directe effecten van deze massage zouden kunnen bijdragen aan een positievere houding ten aanzien en meer rust tijdens de therapie waardoor deze meer effect heeft. 7.3 Effect op lichaamsbeleving en lichaamsbeeld Algemeen Patiënten met AN laten een groter verlangen zien naar meer liefdevolle en aandachtige aanraking. Studies laten zien dat anorecten zowel in hun huidige leven als tijdens de jeugd tekort hebben gehad aan aanraking. Dit suggereert dat het aanbieden van positieve aanraakervaringen zoals massage als aanvulling op de reguliere therapie een belangrijke bijdrage kan leveren aan een succesvolle behandeling. Door massage kunnen de patiënten zich prettiger gaan voelen in hun eigen lichaam. Hiermee kan massage de aanzet geven tot meer lichamelijk contact in intieme relaties waardoor weer die hogere behoefte aan liefdevolle aanraking wordt vervuld. Aanraakgedrag kan er voor zorgen dat we ons meer op ons gemak voelen. Het heeft veel positieve effecten mits het plaatsvindt met de juiste intentie en ook zo wordt ervaren. Via aanraking kun je met emoties, gedachten gevoelens en eerder ervaringen aan de slag. De prettige en troostende ervaring van aanraking wordt in sommige gevallen waarschijnlijk veroorzaakt door het hormoon oxytocine dat bij prettige aanraking van de huid in de hersenen wordt vrijgemaakt. Onder invloed van oxytocine verzwakt bij dieren de natuurlijke neiging om afstand te bewaren waardoor ze makkelijker naar elkaar toekomen. Bij mensen verlaagt oxytocine de bloeddruk en stimuleert de aanmaak van serotonine wat weer leidt tot een verlaging van de cortisolspiegel Haptonomische benadering Aanraken roept gevoelens op en dat kan beangstigend zijn voor iemand die al jarenlang vlucht voor die gevoelens. Een doel van massage kan zijn om dit aanrakingstaboe op te heffen en daarmee acceptatie van en vertrouwen in het lichaam te realiseren en uiteindelijk een positieve lichaamsbeleving. Haptonomische massage is hier bij uitstek geschikt voor. Haptonomie betekent letterlijk de leer van de tast en het voelen. Het kan de patiënt, middels affectieve (dus met betrokkenheid en warmte) aanraking, helpen om zich weer bewust te worden van eigen gevoelens en impulsen zoals bewegingsdrang, honger, dorst en bijvoorbeeld boosheid. Scriptie t.b.v. eindopdracht massagetherapie 20