Citation for published version (APA): Marianti, R. (2002). Surviving Spouses: Support for Widows in Malang, East Java

Transcriptie

1 UvA-DARE (Digital Academic Repository) Surviving Spouses: Support for Widows in Malang, East Java Marianti, R. Link to publication Citation for published version (APA): Marianti, R. (2002). Surviving Spouses: Support for Widows in Malang, East Java General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( Download date: 05 Oct 2017

2 SAMENVATTING G Dee sociale zekerheid in ontwikkelingslanden als Indonesië is in verscheidene studies uitgebreidd aan de orde gekomen.veelal kwam naar voren dat mensen in de meeste ontwikkelingslandenn het hoofd moeten bieden aan problemen en risico's als sterfte, ziekte, handicapp of verlies van inkomsten, zonder de bescherming van een door de staat geboden systeemm van sociale zekerheid. In Indonesië wordt een dergelijke bescherming door een programmaa van sociale verzekeringen alleen genoten door een klein deel van de bevolking (ambtenaren,, militairen, politie en werknemers in de formele sector). Daarnaast zijn de premiess voor een particuliere verzekering zodanig dat de meerderheid van de bevolking niet overr het geld beschikt om daaraan deel te nemen. Hett lijkt echter te eenvoudig om aan te nemen dat degenen die geen toegang hebben tott sociale of particuliere verzekeringen ook niet beschikken over alternatieven om problemen opp te lossen. Bij de middelen om moeilijkheden te boven te komen kunnen mensen putten uit meerderee bronnen voor verschillende soorten en vormen van hulp. De relatie met hulp en helperr kan zijn gebaseerd op familiebanden, nabuurschap, vriendschap of andere vormen van communalee solidariteit. Hett bestaan van diverse bronnen van hulp, zoals gezin, buren of staat, is in Indonesië eenn niet te ontkennen realiteit. Desondanks is de toegankelijkheid tot deze vormen van hulp niett voor iedereen gelijk. Als de soorten en vormen van hulp die iemand uit verschillende bronnenn ontvangt mag worden gezien als een 'pakket', dan ontvangt een aantal mensen een groterr pakket dan anderen. Daarnaast verandert de inhoud van het pakket voortdurend zowel inn kwantiteit, kwaliteit als naar soort ondersteuning. Deze veranderingen hangen over het algemeenn samen met de levensfase, met sociale, economische en geografische mobiliteit, en ookk wel met conflicten en allianties. Op grond hiervan zijn ontvanger en schenker van hulp mett elkaar verbonden in een dynamische en complexe relatie. Deze dynamiek en complexiteit vormenn de kern van deze studie. Daarbij concentreert deze studie zich op in de stad wonende weduwenn op Java als ontvangers, en op familie, buren en staat (via programma's voor sociale verzekeringenn of armoedeverlichting) als verleners van hulp. Onderzoekingenn naar het leven van weduwen schetsen vaak een somber beeld (economisch,, emotioneel en praktisch) van het weduwschap. In sommige maatschappijen valt eenn vrouw inderdaad terug in een economisch, sociaal en cultureel marginale positie na het overlijdenn van de echtgenoot. De weduwe is onderworpen aan sociale druk, of wordt zelfs 249 9

3 verplicht,, om een soms jarenlange rouwperiode te ondergaan, zich terug te trekken uit het publiekee domein, en een geïsoleerd leven te leiden om haar trouw aan de overleden echtgenoott te bewijzen. Op Java worden weduwen over het algemeen niet bezwaard met culturelee of religieuze verboden die ze in een marginale positie drukken. Hoe het weduwschap hett leven van vrouwen beïnvloedt, hangt onder andere ook af van leeftijd, gezondheid, en inkomen.. Dientengevolge vormen weduwen op Java geen homogene sociale categorie. Dat betekentt dat niet alleen de problemen waarmee ze worden geconfronteerd verschillen, maar ookk hun vermogen en manier om ze te boven te komen. Overr het algemeen zijn de problemen die de weduwen op Java het hoofd moeten bieden,, bij dagelijkse praktische zaken zowel als in bijzondere situaties, nauw verbonden met socialee problemen in ruimere zin als ouderdom, armoede, discriminatie naar geslacht, het uitgeslotenn zijn van programma's voor sociale zekerheid, en dergelijke. Een onderzoek naar weduwenn en problemen verbonden met weduwschap kan niet losstaan van onderzoek naar anderee sociale groepen. Deze studie toont hoe een aantal sociale categorieën - waaronder weduwenn - met elkaar zijn verbonden, en hoe in het dagelijks leven en in bijzondere omstandighedenn verschillende aspecten van hun levens met elkaar zijn vervlochten. Hulpp van familie en buren dan worden onderscheiden naar drie soorten, te weten economisch,, emotioneel en praktisch. Deze drie soorten hulp worden in verschillende vorm gegeven.. Economische hulp ( in geld of natura) wordt bijvoorbeeld gegeven als betaling, leningg of gift. Praktische hulp daarentegen komt bijvoorbeeld in de vorm van verzorging van kinderen,, huishoudelijk werk, verzorging bij ziekte. Echter, hoewel soort en vorm van hulp kann verschillen, bestaat de tendens dat sommige vormen van hulp steeds worden geboden doorr bepaalde personen. Met name gender, sociale klasse, en leeftijd bepalen wie welke hulp krijgt,, en van wie. Dee meeste weduwen noemen familie, vooral kinderen, als de voornaamste gevers van steun.. Desondanks blijkt uit een aantal gevallen dat de familieband, inclusief de relatie ouder -- kind, niet altijd zekerheid biedt over het verlenen van de benodigde hulp. Van buren ontvangenn weduwen hulp op grond van de persoonlijke relatie zowel als op basis van deelnamee aan buurtorganisaties. Vooral als familie (nog) niet aanwezig is zijn buren door de nabijheidd vaak de eerste mensen waarmee contact wordt opgenomen en waaraan hulp wordt gevraagdd als een kritieke situatie plotseling optreedt. De door familie en buren geboden hulp beïnvloedenn elkaar wederzijds. Zo hangt de hulp die een weduwe van de buren krijgt in geval vann ziekte, of bij behoefte aan verzorging, af van de aanwezigheid van familieleden die hulp kunnenn bieden. Als familieleden al aanwezig zijn, wordt de plicht om hulp te verlenen door 250 0

4 henn overgenomen, en wordt de rol van de buren kleiner. In het algemeen worden familieleden geachtt meer verplicht te zijn tot intensieve of langdurige hulp dan buren. Inn deze studie komt hulp van de staat vooral ter sprake in die vormen van sociale verzekeringg welke voor de onderzoekspopulatie het meest relevant zijn. Dat zijn pensioenen enn ziektekostenverzekering. Het merendeel van de ondervraagde weduwen ontving geen pensioenn en was niet tegen ziektekosten verzekerd. Zij die toegang hadden tot deze vormen vann sociale verzekering waren grotendeels weduwen van ambtenaren, politiemensen of militairen.. Hoewel in het algemeen gezegd kan worden dat de situatie van weduwen met pensioenn beter was dan die zonder pensioen, bestonden er onder de ontvangers van die uitkeringg grote verschillen. Dit bleek vooral uit de mate waarin ze afhankelijk waren van hun pensioen.. Hoewel het pensioen een vast maandelijks inkomen betekende, waren niet allen hiervann financieel echt afhankelijk. Indien zij die pensioen kreeg met anderen verbonden was doorr een relatie van wederzijdse hulp, bleek de weduwe met een pensioen niet minder andersoortigee economische hulp te ontvangen dan degenen zonder pensioen. Met andere woorden:: de ontvangen sociale verzekering leidde niet automatisch tot het verminderen van economischee hulp door familie of buren. Inn de periode dat het veldwerk werd verricht in de stad Malang in Oost Java, werd Indonesiëë beroerd door het begin van de economische crisis van Dat betekende datt de bevolking in de eerste plaats werd getroffen door het stijgen van de prijzen van vele goederenn en daarbij een golf van ontslagen. Dit veroorzaakte op zijn beurt diverse vormen van socialee en politieke onrust. Ook de weduwen in stedelijk Java ontkwamen niet aan de slagen vann krismon. Hun weduwschap maakte hen echter niet vatbaarder voor de gevolgen van de crisis.. In hoeverre de weduwen door de crisis in problemen kwamen en in welke mate ze die tee boven kwamen hing af van de sociaal-economische positie voordat de crisis uitbrak. Dit goldd overigens ook voor andere sociale categorieën. De onderhavige studie toont dat een aantall financiële lasten die al voor de crisis een probleem vormden, extra zwaar werden. In dezee zin heeft de krismon op zichzelf geen nieuwe problemen geschapen., maar de bestaande financiëlee problemen ernstiger gemaakt Err kunnen vier strategieën worden onderscheiden in de manier waarop de crisis tegemoett werd getreden: (1) accumulatie (omdat de krismon juist financieel voordeel bracht. Ditt betreft vooral degenen die met export te maken hadden of over vreemde valuta beschikten);; (2) het oude consumptiepatroon handhaven (hoewel nu krapper bij kas); (3) het consumptiepatroonn aanpassen aan het inkomen tijdens de crisis (omdat het inkomen substantieell verminderde); (4) de oude levenswijze handhaven (omdat de financiële middelen 251 1

5 voorr de crisis reeds minimaal waren). Geen van de vier genoemde gedragspatronen tijdens de krismonkrismon is specifiek voor de weduwen. Net als het overgrote deel van de Indonesische bevolkingg overleefden ze de crisis door de manier van leven en de consumptie aan te passen aann de nieuwe omstandigheden. Hunn status als weduwe verschafte ook niet meer of minder recht op het verkrijgen van overheidssteunn via programma's voor armoedeverlichting, zoals Jaringan Pengaman Sosial (JPS).. Factoren als gender, leeftijd of hoogte van inkomen bepaalden in hogere mate of weduwenn werden geacht wel of geen recht te hebben op steun. Ofschoon de crisis soms makkelijkk in verband wordt gebracht met een verzwakken van wederzijdse hulprelaties vanwegee de verminderde capaciteit om hulp te geven, was dit niet van betekenis voor het merendeell der weduwen. Uitt een gedetailleerd onderzoek naar de hulpmiddelen die werden ingezet om de problemenn en de onzekerheden te boven te komen, kan worden gedestilleerd dat de fenomenenn diversiteit en verbondenheid keer op keer een hoofdrol speelden. Dit als uitgangspuntt nemende, concludeert deze studie dat hulpverlening en wederzijdse hulprelaties tussenn verschillende categorieën en sociale instituties complex en hiërarchisch van aard zijn. Diee complexiteit wortelt in het verschijnsel dat de ontvangers van hulp geen homogene groep vormen,, de verleners/bronnen van steun meestal uit verschillende categorieën bestaan, de gegevenn en ontvangen hulp op verschillende wijze wordt overgedragen, en de wederzijdse hulprelatiee over het algemeen meervoudig van aard is, wederkerig vervlochten, en veranderlijk.. De getraptheid in wederzijdse hulprelaties wordt weerspiegeld door het feit dat, tenn opzichte van anderen, een aantal verschaffers van hulp een grotere verantwoordelijkheid voorr het geven van steun voelt, en wordt geacht te bezitten. Deze hiërarchie staat in verband mett de kwaliteit van de relatie, ook wel een morele verplichting of doordat men deel uitmaakt vann een wederkerige relatie. De resultaten van de onderhavige studie tarten het algemene beeldd van het weduwschap als een geïsoleerde en marginale sociale categorie. Een inzicht in hett leven en de toestand van weduwen - zowel in het dagelijks leven als in bijzondere situatiess - geldt ook voor andere sociale categorieën en maatschappelijke problemen in ruimeree zin. Om die reden biedt een analyse van de steunverlening aan weduwen in urbaan Javaa ook een beeld van algemene patronen van wederzijdse hulpverlening onder bevolkingsgroepenn op Java. Dezee studie toont aan dat de onderzoekspopulatie (die een bevolkingsgroep vertegenwoordigtt die meestal in de informele sector werkt en behoort tot de groep met lagere inkomens)) het stelsel van sociale zekerheid van staat of particuliere verzekering niet binnen 252 2

6 dee mogelijkheden valt. Om die reden zijn de verschillende soorten hulp op basis van familiebanden,, burenhulp of andere vormen van gemeenschapszin een reële keuze. Dat betekentt echter niet dat familie - en burenhulp geacht kunnen worden de bescherming te vervangenn die door de staat geboden zou dienen te worden. Deze studie toont aan dat, hoewel mensenn een groot aantal methoden hebben om steun te verwerven, de bescherming tegen onzekerhedenn niet moet worden begrepen door de staat als een verantwoordelijkheid die aan hett individu kan worden overgedragen

7