GEDACHTEWISSELING. over het onderzoek van het Steunpunt Duurzame Landbouw (Stedula) naar de beroepstrots bij Vlaamse land- en tuinbouwers VERSLAG

Transcriptie

1 Zitting januari 2006 GEDACHTEWISSELING over het onderzoek van het Steunpunt Duurzame Landbouw (Stedula) naar de beroepstrots bij Vlaamse land- en tuinbouwers VERSLAG namens de Subcommissie voor Landbouw, Visserij en Plattelandsbeleid uitgebracht door mevrouw Tinne Rombouts 1541 LAN

2 2 Samenstelling van de subcommissie: Voorzitter: de heer Jos De Meyer. Vaste leden: de heren Stefaan Sintobin, Frans Wymeersch; de heer Jos De Meyer, mevrouw Tinne Rombouts; de heren Karlos Callens, Jul Van Aperen; de heren Jacky Maes, Bart Martens. Toegevoegde leden: de heer Jef Tavernier; de heer Mark Demesmaeker. Zie: 105 ( ) Nr. 1: Beleidsnota Nr. 2 en 3: Met redenen omklede moties

3 3 Stuk 669 ( ) Nr. 1 INHOUD Blz. I. Toelichting De geest van het onderzoek Methodologie en analyse Conclusies... 6 II. Vragen en opmerkingen van de leden... 6

4 4 DAMES EN HEREN, De Subcommissie voor Landbouw, Visserij en Plattelandsbeleid hield op dinsdag 17 januari 2005 een gedachtewisseling met de heer Joost Dessein, wetenschappelijk medewerker bij het Steunpunt Duurzame Landbouw (Stedula) over het onderzoek van Stedula naar de beroepstrots bij Vlaamse land- en tuinbouwers. I. TOELICHTING De voorzitter herinnert de leden aan de vorige gedachtewisseling met de heer Frank Nevens, manager van Stedula, over het visieproject Op grond van morgen op 8 maart 2005 (Parl. St. Vl. Parl , nr. 284/1). Een van de recentere onderzoeken van Stedula is getiteld: Triestig en blij: beroepstrots bij Vlaamse land- en tuinbouwers. De publicatie van dit onderzoek heeft ruime aandacht gekregen in de landbouwpers. De heer Frans Wymeersch merkt vooraf op dat het met de beroepstrots van sommige fracties erg gesteld is en dat het steeds dezelfde drie fracties zijn die aanwezig zijn en dat andere fracties steeds uitblinken in afwezigheid. Hij vraagt om deze opmerking te notuleren voor het verslag. De heer Joost Dessein licht de werking van Stedula kort toe. Stedula is een van de steunpunten voor beleidsrelevant onderzoek. Dit betekent dat Stedula academisch onderzoek moet doen dat voor het beleid relevant is. Een van de aspecten van duurzame landbouw is sociale duurzaamheid. Na een voorbereidend onderzoek stelde de heer Dessein vast dat beroepsfierheid een indicator zou kunnen zijn voor sociale duurzaamheid. Toevallig verscheen in die periode de beleidsnota van Vlaams minister Yves Leterme, bevoegd voor Landbouw. Zijn kabinetschef, de heer Joris Relaes, stelde hierover in de pers dat het herstel van de beroepsfierheid een topprioriteit is voor deze legislatuur. In de beleidsnota wordt de beroepsfierheid verbonden met een aantal aspecten: het imago van de landbouw, het vakmanschap van de landbouwer, het ondernemerschap van de landbouwer en de technische kennis. Maar dit zijn misschien niet alle aspecten. Via wetenschappelijk onderzoek was het de bedoeling om te achterhalen of er nog andere elementen zijn die de beroepsfierheid bij land- en tuinbouwers bepalen. De spreker wenst het achtereenvolgens in zijn uiteenzetting te hebben over de geest van het onderzoek, de methodologie, de complexiteit van beroepstrots, de analyse en de conclusies. 1. De geest van het onderzoek De heer Dessein verwijst naar de geprojecteerde dia s waarop koffie- tassen, dreupels en lukken zijn te zien. Dreupels zijn likeurdrankjes, lukken is het Westvlaams voor een soort van koeken. De 30 interviews werden afgenomen tijdens de winter van De winterperiode is voor de landbouwers een tijd om aan tafel te zitten, lang te praten, lukken te eten, koffie en dreupels te drinken. Zij staan symbool voor de toegepaste onderzoeksmethodiek. De heer Dessein stelt dat hij heel lang heeft gepraat met de land- en tuinbouwers zonder te beschikken over een uitgebreide vragenlijst. Het waren open gesprekken van persoon tot persoon. Het wetenschappelijk jargon spreekt van een endogeen perspectief. Het was de bedoeling om de landbouwers zelf te laten vertellen wat die beroepstrots inhoudt. Het was niet de bedoeling om paaseieren te zoeken, zoals dat in wetenschappelijke kringen heet. Dit betekent dat de onderzoeker vooraf een aantal aspecten van zijn onderzoek definieert, om deze vervolgens zelf te zoeken en te vinden bij zijn respondenten. Dit is zelf de paaseieren leggen en ze dan gaan zoeken. In dit onderzoek werden de verschillende aspecten van beroepsfierheid bewust niet vooraf verwoord of gedefinieerd. Het was aan de respondenten om de componenten van beroepstrots naar boven te brengen. Deze methodiek ging gepaard met groeipijnen en ontwenningsverschijnselen. Landbouwers zijn het niet gewend om te praten over de ervaringen van het boer-zijn. Maar deze terughoudendheid verdween wel vrij snel tijdens het gesprek. 2. Methodologie en analyse Er werden 30 gesprekken gevoerd met land- en tuinbouwers, mannen en vrouwen, uit verschillende leeftijdsklassen en in drie gemeenten. Uit de gesprekken komt naar voor dat beroepstrots een complex gegeven is. De heer Dessein onderscheidt 24 componenten die de beroepstrots, positief of negatief, beïnvloeden. Ze werden ingedeeld in drie categorieën. Een eerste categorie zijn individuele componenten. Het zijn factoren die de individuele landbouwer zelf in handen heeft: vakmanschap, ondernemerschap, autonomie, integriteit enzovoort. Een tweede categorie zijn sociale fac-

5 5 Stuk 669 ( ) Nr. 1 toren. Het gaat om aspecten waarbij de landbouwer in relatie staat tot zijn omgeving, bijvoorbeeld zijn gezin of de buurt waar hij woont. Voorbeelden van sociale componenten zijn: lokale inbedding van het bedrijf, de creatie van werkgelegenheid, evenwicht tussen werk, gezin en vrije tijd enzovoort. Een derde groep van componenten zijn de externe factoren. Het zijn factoren die de beroepstrots beïnvloeden maar waar de landbouwer geen invloed op heeft: de prijs van de landbouwproducten, het feit dat men leeft van subsidies, de attitude van de overheid enzovoort. Deze 24 componenten werden geanalyseerd op basis van het belang dat de respondenten hechten aan deze factoren. De factoren die de beroepstrots het meest beïnvloeden zijn respectievelijk in dalende orde van beïnvloeding: vakmanschap, autonomie, ondernemerschap, overheidshandelen, familiale sfeer, deel uitmaken van een traditie, respect vanuit andere landbouwactoren. Bij een volgende analyse werd er rekening gehouden met het feit of deze factoren de beroepstrots positief of negatief beïnvloeden, en hoe groot die beïnvloeding is. Er zijn zes factoren die de beroepstrots sterk positief bepalen. Dit zijn respectievelijk in dalende orde: vakmanschap, autonomie, deel uitmaken van een traditie, ondernemerschap, verbondenheid met de natuur en deel zijn van de mainstream -maatschappij. Zes factoren beïnvloeden sterk negatief de beroepsfierheid. Daarbij springt in negatieve zin de attitude van de overheid eruit. Het gaat niet om de inhoud van de regelgeving maar over de manier waarop de overheid de landbouwer benadert. Een voorbeeld is de uitspraak in de pers naar aanleiding van de vermindering van de EU-subsidies voor plattelandsbeleid dat het waar is dat het kookboek van de Boerinnenbond voortaan minder Europees geld krijgt. Een ander voorbeeld zijn ambtenaren die op hun bedrijf komen maar het verschil niet kennen tussen gerst en tarwe. Andere componenten die de beroepstrots negatief beïnvloeden, zijn in dalende volgorde: het feit dat men leeft van subsidies, de lokale inbedding van het bedrijf, de afstand burger-boer, de prijzen voor de producten, het respect vanuit andere landbouwactoren (toeleverings- en afnamebedrijven, vakorganisaties en eventueel andere landbouwers) en de machtsverhoudingen. Een voorbeeld van een gebrek aan respect vanuit andere landbouwactoren en machtsverhoudingen is bijvoorbeeld een diepvriesbedrijf dat aan een grote bloemkolenteler opdraagt om op maandagmorgen om 8 uur te leveren aan de fabriek. Dit betekent dat de landbouwer verplicht is om op zondagnamiddag bloemkolen uit te snijden. Hiertegen heeft de landbouwer geen verhaal. Verder zijn er nog een aantal andere componenten die de beroepstrots beïnvloeden maar minder uitgesproken zijn: familiale sfeer, de visuele aantrekkelijkheid van het bedrijf, de zinvolheid van het werk enzovoort. Bij de opsplitsing naar mannen en vrouwen werden een aantal merkwaardige vaststellingen gedaan. De belangrijkste factor die de beroepstrots bij vrouwen beïnvloedt, is het feit dat men deel uitmaakt van de mainstreammaatschappij. Dit betekent concreet dat vrouwen niet in de eerste plaats worden gezien door de maatschappij als een boerin maar als een gewone vrouw die deel uitmaakt van de maatschappij zoals andere werkende vrouwen. Voor mannen is dit veel minder belangrijk. De boerderij als plaats waar kinderen opgroeien is voor vrouwen ook belangrijk. Ook dit is bij mannen minder het geval. De visuele aantrekkelijkheid van het bedrijf is belangrijker bij mannen dan bij vrouwen. Het gaat hier om meer dan een bloempot op de vensterbank. Het gaat ook bijvoorbeeld over het feit dat het ganse erf gebetonneerd is, dat men beschikt over een mooie, (te grote) tractor die staat te pronken op het erf enzovoort. Zinvolheid van het werk en het feit dat men een inkomen verwerft, zijn twee belangrijke componenten bij mannen. Dit betekent niet noodzakelijk dat dit inkomen hoog genoeg is. Opgesplitst per leeftijd is het feit dat men deel uitmaakt van een traditie veel belangrijker voor de jongeren dan voor de ouderen. Dit wil zeggen dat men het gevoel heeft dat men iets voortzet van de vorige generatie of dat men behoort tot een boerenstand. Wat ook nog belangrijker is bij de jongeren is het deel uitmaken van de mainstreammaatschappij, het produceren van voedsel dat nodig is voor de maatschappij en de eigengereidheid. De familiale sfeer, namelijk de verweving van het bedrijf met het gezin, is erg belangrijk voor jongeren en ouderen. Maar voor jongeren is dit belangrijk in positieve zin, voor ouderen in negatieve zin. Ouderen halen meer zin uit hun werk dan jongeren. Het evenwicht tussen werk,

6 6 gezin en vrije tijd scoort eveneens beter bij ouderen dan bij jongeren. Dit wil daarom niet zeggen dat ouderen meer vrije tijd hebben. Opvallend is dat er vijf componenten zijn die bij alle categorieën mannen, vrouwen, ouderen, jongeren sterk negatief scoren: respect vanuit andere landbouwactoren, de prijs voor de producten, de afstand boer-burger, het leven van subsidies en de attitude van de overheid. Sterk positief bij alle categorieën zijn vakmanschap en autonomie. Vlaamse land- en tuinbouwers zijn heel trots op hun vakmanschap en autonomie. Autonomie mag niet verward worden met het concept familiaal bedrijf: dat werd opgesplitst in de componenten autonomie en verwevenheid van familie en werk. Autonomie staat voor het feit dat men als landbouwer zelf een aantal beslissingen kan nemen. 3. Conclusies Beroepstrots kan gebruikt worden als een paradigma voor sociale duurzaamheid. Als het goed gaat met de beroepstrots bij de landbouwers, zullen andere sociale aspecten ook positief zijn. De sterk negatieve componenten ongeacht leeftijd en geslacht zijn de overheid, de markt, de industrie en de maatschappij. Dit betekent meteen dat zij een groot potentieel hebben om de beroepsfierheid van land- en tuinbouwers te verhogen. Opvallende afwezige componenten hierbij zijn het imago en het inkomen. Dit wil niet zeggen dat inkomen niet belangrijk is. Het heeft wel weinig invloed op de beroepstrots van land- en tuinbouwers. Niet zozeer het imago van de landbouw in de abstracte maatschappij is belangrijk voor de beroepstrots, maar wel de manier waarop de mensen die in dezelfde buurt wonen van de boer naar hem kijken. De waargenomen verschillen tussen man en vrouw kunnen verklaard worden door de veranderende positie van de vrouw op het landbouwbedrijf. Sinds de mechanisatie van het bedrijf, de schaalvergroting enzovoort is volgens de heer Dessein de vrouw dé grote verliezer geweest op het bedrijf. Die evolutie is gestart in de jaren zestig. Het statuut van de vrouw is meewerkende echtgenote. Dit is veelzeggend. Daardoor is het niet zo vreemd dat ze buiten het landbouwbedrijf mogelijkheden zoekt om haar identiteit en beroepsfierheid vorm te geven. De verschillen tussen de leeftijdsgroepen zijn te verklaren doordat zij een verschillend referentiepunt hebben. De oudere landbouwers vergelijken met het verleden. Voor hen is deel uitmaken van de mainstreammaatschappij geen punt; vroeger wáren zij de mainstreammaatschappij. De verwevenheid tussen familie, gezin en werk is voor de ouderen negatief omdat het vroeger een evidentie was en nu niet meer. Jongeren hebben als referentiepunt hun ouders en ze hebben het verleden verruild voor de ganse maatschappij. Dat zorgt voor het verschil in ervaren van beroepstrots tussen jongeren en ouderen. De persoon, de markt, de overheid en de industrie hebben heel veel invloed op de beslissingsruimte. Wat die beslissingsruimte precies inhoudt, is nog niet bekend. Dit wordt nader onderzocht in een vervolgonderzoek: wat zorgt ervoor dat de land- en tuinbouwer nog zelf beslissingen kan nemen? Op welke domeinen kan hij dat en wil hij dat? De titel van het onderzoek is Triestig en blij. Het gaat hier om een citaat van een geïnterviewde landbouwer. Hij zei: Ik ben triestig dat ik blij ben dat ik kan stoppen. Deze ambiguïteit werd ook verwoord in het slot: Trots, ja maar. De landbouwers zijn enerzijds trots op hun vakmanschap maar anderzijds zijn de ondervraagde landbouwers nog steeds trots op het feit dat ze land- of tuinbouwer zijn. Met die positieve noot wil de heer Dessein zijn uiteenzetting afsluiten. II. VRAGEN EN OPMERKINGEN VAN DE LEDEN De heer Karlos Callens stelt vast dat het gaat om een verkennend onderzoek. Omdat er slechts 30 mensen werden ondervraagd, kan de vraag worden gesteld naar de representativiteit. Het vervolgonderzoek is dus nuttig en noodzakelijk. Door wie wordt bepaald welke elementen in dit volgende onderzoek worden onderzocht? Waarom de ene component wel en de andere niet? Voor de Vlaamse volksvertegenwoordigers en het beleid zou het uiteraard vooral interessant zijn om de component attitude van de overheid verder te onderzoeken. De heer Joost Dessein antwoordt dat op basis van dit onderzoek in het voorjaar 2006 een uitgebreidere enquête zal afgenomen worden bij de land- en tuinbouwers. Maar voor deze enquête was het noodzakelijk om eerst dit voorafgaand onderzoek te voeren. Zoniet, zouden vele aspecten niet aan bod komen. Het Steunpunt Duurzame Landbouw is van mening dat er voor een enquête een dergelijk verkennend onderzoek noodzakelijk is.

7 7 Stuk 669 ( ) Nr. 1 Het vervolgonderzoek zal dieper ingaan op de component beslissingsruimte. Dit heeft twee redenen. Landbouwers geven zelf aan dat die autonomie voor hen ontzettend belangrijk is. Een andere reden blijkt uit onderzoek van Agricall en zusterorganisatie Preventagri, Dit onderzoek stelt dat stress bij land- en tuinbouwers ontzettend negatief is. Stress is nauw verbonden met beslissingsruimte. Wanneer men het gevoel heeft dat men over niets meer zelf kan beslissen, ontstaat veel stress. Dit is zeker het geval in de land- en tuinbouwsector. Daarom wil Stedula dit verder onderzoeken. De heer Dessein is van mening dat het echter ook erg interessant zou zijn om onderzoek te doen over de attitude van de overheid. Dit is later eventueel nog mogelijk. De voorzitter dankt de spreker en vraagt om het gepubliceerde onderzoeksrapport via het commissiesecretariaat aan de leden te bezorgen. Hij kijkt alvast uit naar de resultaten van het vervolgonderzoek. De verslaggever, Tinne ROMBOUTS De voorzitter, Jos DE MEYER