Beste lezer, NOCDA Nieuwsbrief 2013 Nr. 6. NOCDA: hoe ver zij we? Hersenbank voor psychiatrie. Publicatie NOCDA DSM-V. Tentoonstelling Van God Los

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Beste lezer, NOCDA Nieuwsbrief 2013 Nr. 6. NOCDA: hoe ver zij we? Hersenbank voor psychiatrie. Publicatie NOCDA DSM-V. Tentoonstelling Van God Los"

Transcriptie

1 NOCDA Nieuwsbrief 2013 Nr. 6 Beste lezer, Met veel plezier bieden we u al weer de zesde nieuwsbrief van het NOCDA onderzoek aan. In deze nieuwsbrief informeren wij u over het onderzoek naar dwangklachten. U bent reeds allen diverse malen geïnterviewd waardoor wij een heleboel onderzoeksgegevens hebben verzameld. Inmiddels is er ook al een aantal internationale publicaties verschenen met NOCDA gegevens en we hopen dat er nog vele publicaties zullen volgen de komende tijd! Een aantal resultaten kunt u in deze nieuwsbrief lezen en via onze website nocda.amstad.nl kunt u op de hoogte blijven van de publicaties. Wij zijn onder de indruk van uw bereidwilligheid om herhaaldelijk geïnterviewd te worden. Namens het onderzoeksteam willen wij u dan ook hartelijk bedanken voor uw medewerking tot nu toe en wensen u hele fijne feestdagen! NOCDA: hoe ver zij we? Hersenbank voor psychiatrie Publicatie NOCDA DSM-V Tentoonstelling Van God Los Cursus GGZ ingeest Nieuwe ontwikkelingen uit beeldvormend onderzoek van de hersenen Cognitieve inflexibiliteit Behandeling en onderzoek: systeeminterventie bij OCS Interessante nieuwtjes Dwang en autisme Dopamine activiteit in Tourette syndroom en OCS Puzzel IBA update Websites / 5679 nocda@ggzingeest.nl

2 2 NOCDA: hoe ver zijn we? Inmiddels zijn we begonnen met de uitvoering van onze vijfde onderzoeksmeting. Dit betekent dat we data aan het verzamelen zijn 6 jaar na de basismeting. Ook deze onderzoeksmeting bestaat uit het verzamelen van informatie over onder andere de ernst van de dwangklachten, het lichamelijk functioneren en het in kaart brengen van de werksituatie met behulp van inmiddels bekende maar ook nieuwe meetinstrumenten. Hiernaast is de vierde onderzoeksmeting bijna afgerond. Voor deze vierde meting was een groot aantal van de respondenten (bijna 70%) bereid om deel te nemen aan zowel het interview als ook het invullen van de vragenlijsten. Hier zijn wij uiteraard zeer verheugd over. Door de grote bereidwilligheid van de mensen voor verdere deelname aan het onderzoek zijn onze onderzoeksgegevens waardevol en kunnen wij het beloop van de dwangklachten goed in kaart brengen. Door een beperkte uitval van respondenten binnen het onderzoek, zijn de gegevens die verzameld zijn vanzelfsprekend een betere afspiegeling van het echte leven. Hiermee bedoelen we eigenlijk dat de gegevens die je vindt beter generaliseerbaar zijn naar andere mensen die last hebben (gehad) van dwangklachten. En dit is natuurlijk belangrijk voor de resultaten die wij vinden. Zonder uw deelname zou dit niet gelukt zijn. Door de vele interviews die zijn afgenomen voor NOCDA hebben we veel gegevens ter beschikking waar onderzoek mee gedaan kan worden. In het afgelopen jaar is er bijvoorbeeld een artikel verschenen over de ontstaansleeftijd van OCS (pagina 3 van deze nieuwsbrief) en over hersenscans (pagina 7) waarbij de gegevens van de NOCDA deelnemers zijn geanalyseerd. Ook zijn de effecten van de IBA behandeling geanalyseerd (deelstudie van NOCDA) en deze staan beschreven op pagina 13. Momenteel zijn er diverse analyses in uitvoering met NOCDA data die hopelijk komend jaar gepubliceerd gaan worden. Ik wil u hierbij nogmaals bedanken voor uw deelname tot nu toe aan NOCDA en wens ik alle deelnemers fijne feestdagen toe. Hersenbank voor psychiatrie NHB-Psy: De Nederlandse Hersenbank voor Psychiatrie Wist u dat ruim een derde van de Europeanen (bijna 165 miljoen mensen) aan een psychische stoornis lijdt? En dat driekwart hiervan geen behandeling krijgt? Psychiatrische ziekten veroorzaken veel leed, niet alleen voor de patiënten zelf, maar ook voor hun naasten. Tot nog toe is veel onderzoek naar deze ziekten gedaan door middel van beeldvorming en dieronderzoek. Het menselijk brein is echter zo complex, dat deze manieren van onderzoek niet volstaan. Daarom is er vanuit de Nederlandse Hersenbank een project opgericht (ondersteund door NOCDA) om onderzoek te doen naar menselijk hersenweefsel. Door hersenonderzoek mogelijk te maken, hopen we bij te dragen aan het versneld ontdekken van (neurobiologische) oorzaken van OCS, zodat betere behandelingen ontwikkeld kunnen worden. Daarom willen we de deelnemers van het NOCDA-onderzoek op de hoogte brengen van de mogelijkheid om hersendonor te worden. Meer informatie volgt bij de eerstvolgende onderzoeksmeting. Hartelijke groet, Patricia van Oppen (namens het onderzoeksteam)

3 Publicatie met NOCDA gegevens: leeftijd bij het begin van OCS De obsessieve compulsieve stoornis (OCS) wordt gezien als een stoornis met veel individuele verschillen. Aangezien de behandelingen die momenteel aangeboden worden nog niet bij iedereen effectief blijken te zijn, is er steeds meer behoefte aan het identificeren van meer vergelijkbare subtypes met bepaalde kenmerken. De aangeboden behandeling kan dan specifiek op deze kenmerken worden afgestemd. De leeftijd ten tijde van de start van de stoornis wordt gezien als een belangrijke manier om patiënten onder te kunnen verdelen. Deze studie onderzoekt of de leeftijd van ontstaan van OCS inderdaad een grote rol speelt in het onderverdelen van subtypes. Uit dit onderzoek is gebleken dat de leeftijd van 20 jaar (t/m 19 jaar is een vroeg begin) de beste grens weergeeft tussen een vroeg en laat begin van OCS. Patiënten met een vroeg begin hadden een grotere kans om alleenstaand te zijn en vertoonden ernstigere symptomen van OCS. Ook was er in de vroege startgroep een toename van ADHD symptomen en een hoge mate van bipolaire stoornissen geconstateerd. Dit kan gepaard gaan met een grotere mate van functionele beperking door de stoornis. Uit dit onderzoek kan worden geconcludeerd dat de leeftijd bij het begin van OCS gebruikt kan worden voor de indeling van twee subtypes van OCS. De studie werd uitgevoerd onder 377 OCS patiënten die deelnamen aan de eerste meting van de NOCDA studie. Er werd onderzoek gedaan naar de leeftijd bij begin van de OCS en bijbehorende demografische en klinische kenmerken. Diverse maten van angst, depressie, comorbiditeit, autisme, OCS, tics en ADHD symptomen werden meegenomen in de analyse. 3 Anholt, G.E., Aderka, I.M., van Balkom, A.J., Smit, J.H., Schruers, K., van der Wee, N.J., Eikelenboom, M. De Luca, V., van Oppen, P. (2013). Age of onset in obsessive-compulsive disorder: admixture analysis with a large sample. Psychological Medicine.

4 DSM-V handboek voor psychiatrie is vernieuwd Om psychiatrische diagnoses vast te kunnen stellen wordt een internationaal handboek gebruikt, de DSM (Diagnostic and Statistical Manual). Onlangs is er na lange tijd een nieuwe versie verschenen waarbij de psychiatrische stoornissen opnieuw bekeken en beoordeeld zijn. De Nederlandse versie van de DSM-V zal hoogstwaarschijnlijk april 2014 verschijnen. 4 In de DSM-V wordt meer op symptoomniveau gekeken dan naar het wel of niet krijgen van een diagnose zoals bij de DSM-IV gebeurde. Dit betekent dat naar aanleiding van het aantal symptomen de ernst van de klachten wordt bepaald en vervolgens wordt hierop de juiste behandeling geadviseerd. Steeds meer onderzoeken vinden bewijs van gemeenschappelijke kenmerken tussen de obsessieve compulsieve stoornis (OCS) en gerelateerde aandoeningen. Om deze reden behoort OCS in de DSM-V niet meer tot de angststoornissen, maar heeft het een eigen hoofdstuk gekregen: Obsessieve compulsieve en gerelateerde stoornissen. Dit hoofdstuk omvat OCS, stoornis in de lichaamsbeleving, trichotillomanie (haar uittrekken), OCS NAO (niet anderszins omschreven; zoals een op het lichaam gefocused herhalingsgedragsstoornis of obsessieve jaloezie) en 2 nieuwe aandoeningen: verzameldwang en excoriatie (kapot krabben of stuk pikken van de huid). Verzameldwang wordt dus niet meer gezien als een subcategorie van OCS. Verder is de stoornis OCS of een gerelateerde stoornis ten gevolge van middelen-/medicatiegebruik of een andere medische aandoening toegevoegd. Deze wijziging weerspiegelt de erkenning dat middelen, medicijnen en medische aandoeningen zich kunnen presenteren met symptomen vergelijkbaar met OCS en verwante aandoeningen. Tics worden nu eveneens herkend als een mogelijk symptoom van OCS omdat uit onderzoek blijkt dat deze comorbiditeit belangrijke klinische gevolgen heeft. De aanduiding over het inzicht in de stoornis is ook aangepast. Er kan nu onderscheid worden gemaakt tussen mensen met aardig tot goed inzicht, slecht inzicht en ontbrekend inzicht/waanvoorstellingen (er van overtuigd zijn dat de dwanggedachten echt zijn). Zo krijgt een patiënt niet direct een schizofrene of psychotische stoornis opgestempeld. Via deze veranderingen kunnen er beter passende diagnosis worden gesteld en zal de behandeling van de stoornis beter worden aangepast aan de symptomen van de individu. Bron:

5 Tentoonstelling Tentoonstelling: Van God Los? Je geest in balans (Van 20 augustus 2013 tot 30 maart 2014) Hardlopen, mindfulness, spiritualiteit en yoga: we halen tegenwoordig alles uit de kast om in balans te blijven. Museum Het Dolhuys in Haarlem presenteert een tentoonstelling over dit actuele thema: Van God Los? Je geest in balans. Terwijl de traditionele kerken in Nederland leeglopen, groeit de belangstelling voor nieuwe vormen van spiritualiteit. Aan de hand van kunstwerken, foto s, films en documentaires laat museum Het Dolhuys zien wat Nederlanders allemaal doen als ze niet zo lekker in hun vel zitten. Uit onderzoek blijkt dat maar liefst 80 tot 95 procent van de patiënten de reguliere geneeskunde combineert met aanvullende of alternatieve geneeswijzen: 60 tot 75 procent vertelt dit niet aan hun behandelaar. De tentoonstelling Van God Los? Je geest in balans confronteert de bezoeker met nieuwe, eigentijdse dilemma s: Zit mijn geluk in een pil? En wie voert de regie over mijn leven? God, mijn brein of ikzelf? Ter gelegenheid van deze tentoonstelling worden diverse Bekende Nederlanders geïnterviewd, onder wie Lucia Rijker. De voormalige kickbokser is overtuigd boeddhist: Spiritualiteit is belangrijk om jezelf te ontwikkelen en het leven te begrijpen. Voor meer informatie kijk op 5 Het Dolhuys Schotersingel GE Haarlem

6 Cursus GGZ ingeest Psycho-educatiecursus voor volwassenen met OCS en hun omgeving. GGZ ingeest ontwikkelde een psycho-educatiecursus voor patiënten met een obsessieve-compulsieve stoornis (OCS) en hun partners, familieleden of vrienden. Deze cursus is nu beschikbaar voor behandelaren van andere locaties binnen GGZ ingeest en voor behandelaren van andere GGZ instellingen. De cursus bestaat uit zeven bijeenkomsten van 1,5-2 uur en wordt begeleid door een vaste gespreksleider. Daarnaast wordt er bij elke bijeenkomst een behandelaar uitgenodigd die verstand heeft van het te bespreken onderwerp. Dat kan een psycholoog, psychiater, gedragstherapeutisch werker of medewerker van de ADF-stichting zijn. De volgende onderwerpen komen aan bod: Wat is een OCS? Hoe kan OCS behandeld worden met psychotherapie? Hoe kan OCS behandeld worden met medicijnen? Wat zijn de behandelmogelijkheden als CGT en medicatie niet werken? Voorlichting van de ADFstichting. OCS en de familie. OCS en de zorg voor kinderen. De bijeenkomsten bestaan uit een interactieve lezing met powerpoint presentatie en discussie na afloop. Er zijn powerpoint presentaties met filmpjes en een draaiboek met de tekst van de lezingen beschikbaar. Ook krijgen alle deelnemers een eigen boekje met de inhoud van de presentaties. De cursus werd ontwikkeld in samenwerking met de ADF-stichting en met financiële ondersteuning van het Fonds Psychische Gezondheid. In 2013 deden 12 deelnemers mee aan de cursus bij GGZ ingeest. Zij waren zeer tevreden en gaven een gemiddeld rapportcijfer van een 8.2 aan de cursus. Als suggestie gaven de deelnemers aan dat zij graag meer ervaring zouden willen uitwisselen met andere deelnemers. Wegens het succes van de cursus start er een nieuwe cursus bij GGZ ingeest begin Geïnteresseerden in de cursus kunnen zich wenden tot Willemijn Scholten ). Bron: Willemijn Scholten 6

7 Nieuwe ontwikkelingen uit beeldvormend onderzoek van de hersenen Binnen NOCDA gebeurt er ook al jaren onderzoek naar de biologische factoren die een rol spelen bij OCS. In eerdere nieuwsbrieven is er bijvoorbeeld een samenvatting geweest over het onderzoek dat tussen 2008 en 2012 is uitgevoerd naar het effect van transcraniële magnetische stimulatie (TMS) op emotieregulatie bij OCS. De resultaten van dit MRI onderzoek zijn inmiddels deels gepubliceerd in wetenschappelijke vakbladen, maar we zijn ook steeds nog een deel van de gegevens aan het uitwerken. Ondertussen is al wel weer een vervolgmeting bij deze deelnemers in voorbereiding. Vanaf eind november zullen de mensen die hebben deelgenomen aan deze studie een brief ontvangen met de uitnodiging deel te nemen aan de vervolgmeting met MRI. Deze vervolgmeting betreft een enkele MRI scansessie zonder TMS. Indien u vragen heeft over deze studie kunt u contact opnemen met de projectleider, dr. Odile van den Heuvel (oa.vandenheuvel@vumc.nl). Verlengde exposure Naast het MRI-onderzoek dat gedaan wordt binnen NOCDA, vindt ook MRI-onderzoek plaats binnen internationale samenwerking. Een eerste voorbeeld van een dergelijke samenwerking is die met een groep uit Bergen in Noorwegen. Prof. Kvale en dr. Hansen zijn een intensieve behandelvorm voor OCS gestart, waarbij patiënten gedurende 4 dagen een non-stop exposure in vivo behandeling van 2 dagen krijgen (10 uur per dag). Het idee komt voort uit de klinische ervaring dat sommige patiënten met OCS niet voldoende angstvermindering ervaren wanneer de exposure behandeling maar 1 of anderhalf uur duurt. Een verlengde exposure zorgt ervoor dat er voldoende angstvermindering plaatsvindt, waardoor herstel mogelijk wordt. Deze hypothese past bij de resultaten uit MRI onderzoek (van onszelf en van collega s in de Verenigde Staten) dat bij OCS een verminderde extinctie (uitdoven van de angstreactie) plaatsvindt. We zijn momenteel in de voorbereiding van een MRIonderzoek dat gekoppeld gaat worden aan deze intensieve behandelvorm in Noorwegen om de onderliggende mechanismen van deze nieuwe behandelvorm verder te onderzoeken. Hersenvolume Een tweede voorbeeld van een mooi internationaal project is dat van de OCS Brain Imaging Consortium (OBIC), waarbij we MRI scans van 780 mensen (412 met OCS en 368 zonder OCS) hebben samengevoegd uit verschillende landen (Spanje, Japan, Engeland, Korea, Brazilië en Nederland). De resultaten van dit onderzoek zullen binnenkort gepubliceerd worden in het Amerikaanse vakblad The American Journal of Psychiatry. Het onderzoek laat zien hoe het volume van de grijze stof en de witte stof verschilt tussen mensen met en zonder OCS. Onder andere het volume van een bepaald deel van de prefrontale schors (voorhoofdskwab) laat een kleiner volume zien bij OCS. Van dit deel van de prefrontale schors weten we dat het een belangrijke rol speelt bij emotieregulatie. Een andere belangrijke bevinding van deze studie is dat het volume van het striatum (een dieper in de hersenen gelegen hersenstructuur) juist groter is. Echter dat geldt alleen voor de oudere patiënten met OCS, hetgeen doet vermoeden dat het niet de oorzaak van OCS is maar een gevolg. Mogelijk komt dat door een veranderde veroudering van de hersenen t.g.v. jarenlang bestaande dwanghandelingen. 7 Auteur: Odile van den Heuvel, psychiater VUmc

8 Wetenschappelijke publicatie: Cognitieve inflexibiliteit in OCS 8 Uit onderzoek is gebleken dat zowel in de obsessieve compulsieve stoornis (OCS) en de depressieve stoornis disfunctionele circuits in het brein (netwerken tussen het frontale deel van het brein en dieper gelegen structuren) voorkomen, maar er is echter nog onvoldoende onderzoek gedaan naar de neurobiologische verschillen tussen de stoornissen. Een mogelijkheid om dit te doen is om de cognitieve flexibiliteit van het brein te onderzoeken via MRI s. Cognitieve flexibiliteit is de mogelijkheid om snel over te kunnen schakelen tussen reactiestrategieën na het wijzigen van taakrelevante informatie in de omgeving. Studie 1: In het eerste onderzoek gingen 18 OCS patiënten, 19 depressieve patiënten en 29 gezonde controles in de MRI scanner waarbij de patiënt tijdens het uitvoeren van een taak moest omschakelen tussen een letteropdracht (is de letter in beeld een klinker of een medeklinker) en een cijferopdracht (is het cijfer in beeld even of oneven). De resultaten tonen aan dat beide patiënten groepen trager reageerden ten opzichte van de controlegroep wanneer een opdracht zichzelf opvolgde (bv. 4 maal een letteropdracht achter elkaar). In OCS patiënten ging de vertraging in reactiesnelheid gepaard met een afname in het foutenpercentage. Dit suggereert dat langzamere prestaties bij OCS gecompenseerd worden door nauwkeuriger te werk gaan. Tijdens het omschakelen tussen de opdrachten, vertoonden OCS patiënten toegenomen activiteit in gebieden die zijn betrokken bij foutendetectie, terwijl depressieve patiënten (in veel mindere mate) activiteit vertoonden in gebieden betrokken bij aandacht. Patiënten met OCS of een depressie vertoonden vaak geen activiteit in het voorste deel van het brein tijdens het omschakelen, waar de controlegroep dit wel deed. Studie 2: De tweede studie bouwt voort op het idee dat er een verstoring is tussen het emotienetwerk en cognitienetwerk in het brein, maar wil echter achterhalen of de verstoring tijdelijk of meer chronisch is. Zestien OCS patiënten hebben twee maal dezelfde taak uitgevoerd in de MRI scanner, met een periode van gemiddeld 6 maanden tussen de twee afnamen. Tussen deze twee afnamen in werden de meeste patiënten behandeld voor OCS. De studie demonstreert dat functionele afwijkingen ten tijde van de basismeting tussen het emotienetwerk en cognitienetwerk genormaliseerd zijn bij de tweede afname. Deze wijziging ging gepaard met vermindering van de ernst van de stoornis. Deze resultaten ondersteunen de opvatting dat de verstoring van de balans tussen het emotienetwerk en het cognitienetwerk deels afhankelijk is van de situatie waarin iemand op dat moment verkeerd (zoals de ernst van de dwangklachten op dat moment) en niet van de persoonlijke individuele karakteristieken. Studie 1: Remijnse, P.L., van den Heuvel O.A., Nielen, M.M.A., Vriend, C., Hendriks, G.-J., Hoogendijk, W.J.G., Uylings, H.B.M., & Veltman, D.J. (2013). Cognitive Inflexibility in Obsessive-Compulsive Disorder and Major Depression Is Associated with Distinct Neural Correlates. PLoS ONE 8(4). Studie 2: Vriend, C., de Wit, S.J., Remijnse, P.R., van Balkom, A.J.L.M., Veltman, D.J., van den Heuvel, O.A. (2013). Switch the itch: A naturalistic follow-up study on the neural correlates of cognitive flexibility in obsessive-compulsive disorder. Psychiatry Research: Neuroimaging 213,

9 Behandeling en onderzoek: systeeminterventie bij OCS De obsessieve compulsieve stoornis (OCS) is een chronische aandoening met een grote impact op het leven van de patiënt. Ook de directe familieleden ondervinden veel stress en beperkingen in het dagelijks functioneren ten gevolge van de dwangsymptomen. Cognitieve gedragstherapie (CGT) en farmacotherapie zijn effectief gebleken in de behandeling van OCS. Echter, ongeveer de helft van de patiënten reageert onvoldoende op de behandeling. Verder onderzoek naar aanvullende behandelmethoden blijft daarom van groot belang voor deze patiëntengroep. Doel van het onderzoek Uit onderzoek is bekend dat de manier waarop partners/familieleden met de dwang omgaan van invloed kan zijn op het behandelresultaat van de CGT. Momenteel worden partners/familieleden niet standaard bij de dwangbehandeling betrokken. Mogelijk kan dit wel het effect van de behandeling verbeteren. Daarom is er bij GGZ ingeest een behandelprotocol opgezet dat zich richt op de interactie tussen de patiënt en zijn directe steunsysteem (partner of naaste familielid). Het is een aanvullende interventie die naast de reguliere CGT gegeven wordt. De interventie beoogt de interactie tussen de patiënt en zijn directe steunsysteem te verbeteren door een zestal gezamenlijke gesprekken met concrete opdrachten voor de periode tussen de gesprekken door. Het doel is om het behandelresultaat van de CGT te verbeteren en om het niveau van stress te verlagen bij zowel de patiënt als zijn directe steunsysteem. Verloop van het onderzoek Medio 2012 zijn we met een pilot gestart om het behandelprotocol te testen. Er zijn inmiddels dertien koppels met de behandeling gestart waarvan zes koppels de behandeling volledig hebben afgerond. Vier koppels zijn tussentijds gestopt om verschillende redenen. Drie koppels zijn nog bezig met de interventie. Klinische indruk De betrokken onderzoeker heeft de klinische indruk dat na afloop van de interventie de dwangsymptomen zijn verminderd en de partner zich minder naar de dwangsymptomen voegt, dat is veelbelovend. Er lijken geen verschillen te zijn wat betreft de kritiek die de dwangpatiënt ervaart van zijn/haar partner of familielid. De ervaring van de therapeuten die de behandelingen uitvoerden, was dat de interventie veel emoties bij de deelnemers opriep. Ook was hun indruk dat de interventie beweging bij de patiënt en zijn systeemgenoot veroorzaakt. Dit is bijzonder omdat het bij veel dwangpatiënten moeilijk is om verandering te bewerkstelligen. Meer informatie Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de coördinator van het onderzoek, mw. K.C.P. Remmerswaal, tel of K.Remmerswaal@ggzingeest.nl. 9 Financier Fonds Psychische Gezondheid

10 Nog een paar interessante nieuwtjes.. Binnenkort kan je bij de webwinkel van de ADF stichting boeken bestellen. Bron: Onderzoekers van het AMC hebben ontdekt waarom hersenstimulatie werkzaam is bij patiënten met een ernstige dwangstoornis. Bij deze patiënten is het hersengedeelte dat gedrag en motivatie aanstuurt overactief. Deep Brain Stimulation (DBS) brengt de activiteit van dit hersencircuit terug tot een normaal niveau. Deze vondst biedt nieuwe mogelijkheden voor behandeling van andere stoornissen zoals verslaving en eetstoornissen. Bron: Via onderstaande link komt u bij een filmpje waarin Damiaan Denys (van het AMC) meer vertelt over behandeling met DBS. Het tegelijkertijd behandelen van een dwang- en een eetstoornis met ERP (Exposure and Responsive Prevention) kan goed uitpakken. Dit blijkt uit Amerikaans onderzoek dat deze maand gepubliceerd is in het tijdschrift Cognitive Behaviour Therapy. Bron: Er is in Amerika een nieuwe interactieve smartphone App ontwikkeld om patiënten thuis te ondersteunen naast hun cognitieve gedragstherapie, genaamd Live OCD Free. Bron: Er is een internationale OCS stichting (International OCD Foundation Genetics Collaborative, afgekort IOCDF-GC) om de internationale samenwerking te bevorderen in onderzoek naar de genetische variatie die een persoon vatbaar maken voor OCS. Voor meer informatie zie de (Engelstalige) website: 10

11 Dwang en autisme Overeenkomsten en verschillen tussen obsessieve compulsieve stoornis en autisme Autisme en dwang (OCS) zijn aparte stoornissen maar kunnen een overlap hebben. Er is een aantal symptomen dat voorkomt bij zowel autisme als bij OCS. Een obsessieve interesse voor iets kunnen tonen en stereotypische gedragingen zoals het volgen van rigide routines. Mensen met autisme of OCS hebben dus wel degelijk vergelijkbare symptomen. Er is ook een aantal symptomen waarop autisme en OCS van elkaar verschilt. Mensen met autisme hebben doorgaans gedachten en gedragingen die zich alleen richten op herhalingen. Ze kunnen obsessieve gedachten rondom een beperkt interessegebied hebben. Deze gedachten veroorzaken hoogstwaarschijnlijk echter geen verhoogde angst of stress zoals in OCS. Ze proberen hun gedachten niet te voorkomen. Verder hebben ze ernstige problemen in sociale interacties. Mensen met OCS daarentegen hebben doorgaans gedachten en gedragingen die zich richten op besmetting, geweld, controleren enz. Zij proberen echter wel de slechte gedachten tegen te gaan. De compulsieve gedragingen worden uitgevoerd met het doel om de angst te verkleinen. Bij autisme halen ze juist plezier uit het doen van de activiteiten. OCS en autisme kunnen ook samen voorkomen. Er moet wel onderscheid gemaakt worden tussen autistische rituelen die niet uit angst voortkomen en dwangmatige rituelen die wel uit angst voortkomen en dienen om de angst te neutraliseren. Ook beïnvloedt de autistische manier van denken en beleven het ontstaan, het verloop en de behandeling van de dwang. Hier moet dus rekening mee worden gehouden bij het kiezen van een geschikte behandeling. 11 Bronnen:

12 Wetenschappelijke publicatie: Dopamine activiteit in Tourette sydroom en OCS Het Tourette syndroom (TS) en de obsessievecompulsieve stoornis (OCS) zijn beiden neuropsychiatrische stoornissen die geassocieerd worden met stoornissen in de overdracht van informatie in de hersenen (met behulp van de chemische stof dopamine). De aanwezigheid van de dopamine werd in deze studie onderzocht in relatie tot veranderingen in ernst van de symptomen van beide stoornissen als gevolg van het toedienen van amfetamine. De onderzoeksgroep bestond uit 12 patiënten met TS, 12 OCS patiënten zonder tics en 12 gezonden controlepersonen. samenhing met veranderingen in dopamine. De ernst van de symptomen in de OCS groep veranderde niet significant na het toedienen van amfetamine en werd niet geassocieerd met veranderingen van dopamine. Deze studie levert bewijs voor een verminderde beschikbaarheid van dopamine bij mensen met TS en OCS, wat waarschijnlijk wijst op een hoger endogeen dopamine niveau in beide stoornissen. Daarnaast biedt deze studie het eerste directe bewijs dat dopamine afgifte gerelateerd is aan de biologie achter de tics. De analyses lieten zien dat er minder dopamine aanwezig is bij beide patiëntengroepen in vergelijking met de controlegroep waarbij de verschillen duidelijker aanwezig waren in de TS groep dan in de OCS groep. Veranderingen in de dopamine afgifte als gevolg van amfetamine waren niet significant verschillend tussen de groepen. Het toedienen van amfetamine leidde bij de TS groep tot een toename van de ernst van tics, wat Gepubliceerd in European Neuropsychopharmacology 2013 Denys D, de Vries F, Cath D, Figee M, Vulink N, Veltman DJ, van der Doef TF, Boellaard R, Westenberg H, van Balkom A, Lammertsma AA, van Berckel BN. Puzzel 12 Kijk op bladzijde 14 voor de oplossing.

13 Onderzoek naar de effectiviteit van de Inference Based Approach voor IBA update OCS met gering inzicht. Henny Visser, Harold van Megen, Patricia van Oppen & Ton van Balkom Waarom deden we onderzoek? Niet iedereen met OCS herstelt van behandeling. Vooral patiënten met gering inzicht, dat wil zeggen patiënten die hun obsessieve gedachten heel geloofwaardig vinden of hun dwanghandelingen heel redelijk, bereiken vaak teleurstellende behandelresultaten. De Inference Based Approach (IBA) werd specifiek voor patiënten met OCS met gering inzicht ontwikkeld. Wat wij wilden weten is of IBA effectiever is dan Cognitieve GedragsTherapie (CGT) voor patiënten met OCS met gering inzicht en hoeveel vooruitgang deze patiëntengroep kan bereiken door middel van behandeling. Wat is IBA? met OCS met gering inzicht op basis bereikt worden. Daarmee is er dus IBA is een behandelmethode die van toeval gekoppeld aan een IBA een alternatief voor CGT beschikbaar er van uitgaat dat de patiënt met behandeling of aan een behandeling gekomen. dwangklachten twijfelt omdat een met CGT. Alle patiënten kregen 24 Wat we nog niet weten is of de verhaal in zijn hoofd hem er van behandelsessies aangeboden. De patiënten die niet opknappen als ze overtuigt dat bijvoorbeeld het gas nog ernst van hun dwangklachten werd CGT krijgen, wel van IBA op zouden aan is, of zijn handen vies zijn, terwijl voorafgaand aan de eerste sessie, na de knappen, (en andersom), of dat een in de werkelijkheid het gas gewoon 14e sessie en na de 24e sessie gemeten, deel van de patiënten sowieso opknapt uit is of zijn handen gewoon schoon en drie maanden na de 24e sessie. van behandeling (ongeacht of het IBA is zijn. De patiënt verwart werkelijkheid of CGT) en een ander deel niet. Om een en inbeelding. Dit geldt alleen voor de Wat vonden we? antwoord te vinden op die vraag zullen onderwerpen waarover hij een obsessie De resultaten laten zien dat patiënten we vervolgonderzoek opzetten. heeft. Door de IBA behandeling leert de die met IBA behandeld zijn na hun patiënt hoe het komt dat de obsessieve behandeling gemiddeld ruim 10 Wie werkten aan dit onderzoek twijfel echt lijkt. Hij ontdekt aan de punten lager scoren op een ernstmaat mee en wie steunden het? hand van oefeningen dat obsessieve voor dwangklachten (de YBOCS) en Aan dit onderzoek werkten 90 twijfels anders zijn dan gewone twijfels, patiënten die met CGT behandeld zijn patiënten met OCS mee. Doordat dat er typische manieren van obsessief bijna 9 punten. Dit betekent een grote we hun gegevens (anoniem) redeneren zijn die er voor zorgen dat vooruitgang in beide groepen maar dit mochten analyseren hebben we de hij afgeleid raakt van de waarneembare betekent ook dat IBA niet effectiever is bovenstaande kennis kunnen vergaren. werkelijkheid en dat het mogelijk is dan CGT. Het onderzoeksproject werd mogelijk om de obsessieve twijfel op te lossen gemaakt door de drie GGZ-instellingen door normaal gebruik van zintuiglijke Wat weten we nu wel en wat nog die deelnamen en door subsidies van waarneming. Dit helpt de patiënt niet? Fonds psychische gezondheid, Zonmw om werkelijkheid en inbeelding te Van CGT was al bekend dat dit een en Stichting tot Steun. onderscheiden. effectieve behandelmethode voor dwangklachten is en uit dit onderzoek Hoe hebben we het onderzoek uitgevoerd? Om de effectiviteit van IBA te onderzoeken hebben we 90 patiënten is gebleken dat dit ook geldt voor de patiënten met gering inzicht. Verder is nu ook gebleken dat met IBA ook goede behandelresultaten Henny Visser h.visser1@ggzcentraal.nl 13 Stichting tot Steun

14 Websites Voor informatie, contact en publicaties van NOCDA. Website van de Nederlandse Hersenbank voor Psychiatrie om op de hoogte te blijven van hersenonderzoek in de psychiatrie. Op deze website staat nieuws over de laatste ontwikkelingen op het gebied van onderzoek naar depressie en angst. Voor mensen die wetenschappelijke informatie op prijs stellen biedt het tijdschrift NedKAD/Silhouet de mogelijkheid om u gratis te abonneren op een literatuurscreening over angst en depressie. Website van het fonds psychische gezondheid met uitgebreide informatie over psychische aandoeningen. Op de website van de Angst, Dwang en Fobie stichting vindt u uitgebreide informatie over onder andere angst en depressie, en de hierbij behorende symptomen en behandelmogelijkheden. Kleur je leven is een online zelfhulpcursus voor mensen met sombere gevoelens of milde depressieve klachten. Het Trimbos-instituut is een landelijk kenniscentrum voor de geestelijke gezondheidszorg, de verslavingszorg en de maatschappelijke zorg. Depressie en angst zijn belangrijke thema s binnen verschillende onderzoeksprogramma s van het Trimbos-instituut online is een 24-uurs hulplijn voor mensen die denken aan zelfdoding of als men zich zorgen maakt over iemand of als men nabestaande is en meer informatie zoekt. Op deze website van de stichting Omgaan met Angst vindt u informatie, weetjes, tips en trucs over hoe om te gaan met angst. Ook kunt u via hun forum contact met lotgenoten zoeken. De Depressie Vereniging is een landelijke organisatie die zich inzet voor mensen met een depressie of depressieve klachten en hun naasten. Hun medewerkers en vrijwilligers hebben allemaal zelf ervaring met depressie. Een forum voor lotgenoten door lotgenoten met betrekking tot depressieve klachten. kopp.lotgenootje.nl Forum voor kinderen met ouders met psychiatrische problemen. De Nederlandse vertaling van de DSM-5 verschijnt naar verwachting in april 2014 en wordt verzorgd en gepubliceerd door Uitgeverij Boom. Via deze website kunt u op de hoogte blijven over de laatste ontwikkelingen. Oplossing puzzel op bladzijde

15 Wij wensen u namens het hele onderzoeksteam een gezond en gelukkig 2014! Redactieraad Nicole Billingy Bianca Lever- van Milligen Merijn Eikelenboom Eindredactie Patricia van Oppen Vormgeving Denise Wong Druk Service Point Uitgave 2013 Contact Heeft u vragen of opmerkingen naar aanleiding van de nieuwsbrief, of bel ons dan. nocda@ggzingeest.nl /

Inference-based approach: Obsessieve-compulsieve stoornis met ontbrekend realiteitsbesef

Inference-based approach: Obsessieve-compulsieve stoornis met ontbrekend realiteitsbesef Inference-based approach: Obsessieve-compulsieve stoornis met ontbrekend realiteitsbesef Henny Visser Harold van Megen Patricia van Oppen Ton van Balkom Ton van Balkom VU-MC en GGZinGeest Amsterdam Inference-based

Nadere informatie

Nieuws brief. Geachte lezer,

Nieuws brief. Geachte lezer, Nieuws brief 2 0 1 2 NOCDA Nummer 5 Geachte lezer, Hierbij bieden wij u met veel plezier de vijfde nieuwsbrief van het NOCDA onderzoek aan. In deze nieuwsbrief informeren wij u over het onderzoek naar

Nadere informatie

nocda De Nederlandse OCD Associatie nieuwsbrief Website: nocda.onderzoek.io Telefoon:

nocda De Nederlandse OCD Associatie nieuwsbrief Website: nocda.onderzoek.io   Telefoon: nocda nieuwsbrief 2017-2018 De Nederlandse OCD Associatie Website: nocda.onderzoek.io Email: nocda@ggzingeest.nl Telefoon: 020 788 5679 1 Inhoudsopgave NOCDA #10 02 Hoe ver zijn we? Beste lezer, 03 04

Nadere informatie

recidiverende en aanhoudende dwanggedachten (obsessies) die duidelijke angst

recidiverende en aanhoudende dwanggedachten (obsessies) die duidelijke angst Nederlandse samenvatting Patiënten met een obsessieve-compulsieve stoornis (OCS) hebben last van recidiverende en aanhoudende dwanggedachten (obsessies) die duidelijke angst veroorzaken. Om deze angst

Nadere informatie

6 e Nieuwsbrief EPISCA onderzoek maart 2015

6 e Nieuwsbrief EPISCA onderzoek maart 2015 6 e Nieuwsbrief EPISCA onderzoek maart 2015 Het is al weer lang geleden dat jullie iets van ons hebben gehoord en dat komt omdat er veel is gebeurd. We hebben namelijk heel veel analyses kunnen doen op

Nadere informatie

Patricia van Oppen De impact van depressie op de behandeling van de Obsessieve compulieve Stoornis op lange termijn

Patricia van Oppen De impact van depressie op de behandeling van de Obsessieve compulieve Stoornis op lange termijn Patricia van Oppen De impact van depressie op de behandeling van de Obsessieve compulieve Stoornis op lange termijn 9 november 2012 VU Medisch Centrum/GGZinGeest/Amsterdam Patricia van Oppen 1 Presentatie

Nadere informatie

Brijder Verslavingszorg Hoofddorp

Brijder Verslavingszorg Hoofddorp Ons Team Ons team is zeer divers. We bestaan uit het secretariaat, psychologen, maatschappelijk werkers, sociaal psychiatrisch verpleegkundigen, cognitief gedragstherapeutisch werkers, ervaringsdeskundigen,

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie

Cognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie Cognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 3 Cognitieve gedragstherapie Een effectieve psychotherapie In deze brochure kunt u lezen

Nadere informatie

Informatie over het wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van psychologische behandeling bij dwangklachten.

Informatie over het wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van psychologische behandeling bij dwangklachten. 1 Informatie over het wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van psychologische behandeling bij dwangklachten. Geachte heer, mevrouw, Bij u is na de intakeprocedure de diagnose obsessief-compulsieve

Nadere informatie

INVLOED VAN INZICHT OP HET BELOOP VAN DE OBSESSIEVE-COMPULSIEVE STOORNIS

INVLOED VAN INZICHT OP HET BELOOP VAN DE OBSESSIEVE-COMPULSIEVE STOORNIS INVLOED VAN INZICHT OP HET BELOOP VAN DE OBSESSIEVE-COMPULSIEVE STOORNIS HENNY VISSER; HAROLD VAN MEGEN; PATRICIA VAN OPPEN; TON VAN BALKOM;ADRIAAN HOOGENDOORN;GERRIT GLAS; FUGEN NEZIROGLU; DISCLOSURE

Nadere informatie

Stepped care bij Angst & Depressie: van eerste tot tweede lijn

Stepped care bij Angst & Depressie: van eerste tot tweede lijn Stepped care bij Angst & Depressie: van eerste tot tweede lijn Het SAD-project Een onderzoek naar de behandeling van angst- en stemmingsklachten. Informatie voor deelnemers Drs. L. Kool Dr. A. van Straten

Nadere informatie

Nieuwsbrief. Nummer 02. Inhoud. Verloop van het onderzoek. Deelonderzoeken. Inhoud. Contact met dwang. Interessante informatie

Nieuwsbrief. Nummer 02. Inhoud. Verloop van het onderzoek. Deelonderzoeken. Inhoud. Contact met dwang. Interessante informatie Nieuwsbrief 2009 2009 Nummer 02 Geachte lezer, Inhoud Verloop van het onderzoek Deelonderzoeken Inhoud Contact met dwang Aantal respondenten OCS in het nieuws Deelonderzoeken Interessante informatie Onderzoekers

Nadere informatie

Jaarverslag Stichting Dwangstoornis 2014

Jaarverslag Stichting Dwangstoornis 2014 Jaarverslag Stichting Dwangstoornis 2014 INDEX GEREALISEERD: BEKNOPT... 2 GEREALISEERD IN 2014... 2 GEREALISEERD: UITGELICHT... 3 VRIJWILLIGERS... 3 KERNGROEP... 3 COMITÉ VAN AANBEVING... 3 SAMENWERKING...

Nadere informatie

Kiezen voor Pillen of Praten?: Voorkeuren en Besluitvorming omtrent de Behandeling van Stemmings- en Angststoornissen

Kiezen voor Pillen of Praten?: Voorkeuren en Besluitvorming omtrent de Behandeling van Stemmings- en Angststoornissen Kiezen voor Pillen of Praten?: Voorkeuren en Besluitvorming omtrent de Behandeling van Stemmings- en Angststoornissen Een wetenschappelijk onderzoek naar behandelvoorkeuren, gezamenlijke besluitvorming

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting 99 Nederlandse Samenvatting Depressie is een veel voorkomend en ernstige psychiatrisch ziektebeeld. Depressie komt zowel bij ouderen als bij jong volwassenen voor. Ouderen en jongere

Nadere informatie

Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch

Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch werker Volwassenen en ouderen mensenkennis Van onze klinisch psycholoog heb ik een groep cliënten overgenomen, bij wie ik de instrumenten uit de opleiding

Nadere informatie

Inhoud. Nieuw in de NHG Standaard Angst. Vraag 2. Vraag 1. Vraag 3. Nieuw in de NHG standaard in beleid. Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie

Inhoud. Nieuw in de NHG Standaard Angst. Vraag 2. Vraag 1. Vraag 3. Nieuw in de NHG standaard in beleid. Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie Inhoud Nieuw in de NHG Standaard Angst Christine van Boeijen PAO H 2012 Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie En verder Wat hebt u geleerd? Vraag 1 Waarmee presenteert een patient met een angststoornis

Nadere informatie

Inference Based Approach

Inference Based Approach Inference Based Approach Een nieuwe cognitieve behandeling voor de obsessieve compulsieve stoornis (met gering inzicht). Henny Visser, Psychotherapeut/Cognitief Gedragstherapeut VGCT Behandelteamleider

Nadere informatie

NOCDA Nieuwsbrief 2011

NOCDA Nieuwsbrief 2011 NOCDA Nieuwsbrief 2011 Geachte lezer, Hierbij bieden wij u met veel plezier de vierde nieuwsbrief van het NOCDA onderzoek aan. In deze nieuwsbrief informeren wij u over het onderzoek naar dwangklachten.

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het

Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het Samenvatting Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het individu als op populatieniveau. Effectieve

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 9. Beeldvorming van het brein. Hoofdstuk 1 Postnatale hersenontwikkeling in de mens 13 Harry Uylings

Inhoud. Voorwoord 9. Beeldvorming van het brein. Hoofdstuk 1 Postnatale hersenontwikkeling in de mens 13 Harry Uylings Inhoud Voorwoord 9 Deel 1 Beeldvorming van het brein Hoofdstuk 1 Postnatale hersenontwikkeling in de mens 13 Harry Uylings Hoofstuk 2 Magnetische-resonantie-spectroscopie 23 Anouk Marsman Hoofstuk 3 Invloed

Nadere informatie

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Samenvatting 141 Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Hoofdstuk 1 is de inleiding van dit proefschrift. Internetbehandeling voor depressie en angst is bewezen effectief. Dit opent

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting (Dutch summary)

Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Nederlandse samenvatting (Dutch summary) 125 Angststoornissen zijn veel voorkomende psychiatrische aandoeningen (ongeveer 1 op de 5 Nederlanders heeft, op enig moment in het leven een angststoornis). Onder

Nadere informatie

Jaarverslag Stichting Dwangstoornis 2016

Jaarverslag Stichting Dwangstoornis 2016 Jaarverslag Stichting Dwangstoornis 2016 INDEX GEREALISEERD: BEKNOPT... 2 GEREALISEERD IN 2016... 2 GEREALISEERD VANAF 2014... 2 GEREALISEERD: UITGELICHT... 3 ONTMOETINGSDAG... 3 SAMENWERKING... 3 MEDIA...

Nadere informatie

Meer informatie MRS 0610-2

Meer informatie MRS 0610-2 Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie en angststoornissen. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren, verlatingsangst,

Nadere informatie

KOPPen bij elkaar en schouders eronder. Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen

KOPPen bij elkaar en schouders eronder. Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen KOPPen bij elkaar en schouders eronder Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen Mama, waarom huil je? Mama, ben je nu weer verdrietig? Papa, gaan we naar het zwembad? Waarom niet?

Nadere informatie

Screening en behandeling van psychische problemen via internet. Viola Spek Universiteit van Tilburg

Screening en behandeling van psychische problemen via internet. Viola Spek Universiteit van Tilburg Screening en behandeling van psychische problemen via internet Viola Spek Universiteit van Tilburg Screening en behandeling van psychische problemen via internet Online screening Online behandeling - Effectiviteit

Nadere informatie

TRANSMURAAL PROTOCOL PSYCHIATRIE Herziene versie mei/juni 2009.

TRANSMURAAL PROTOCOL PSYCHIATRIE Herziene versie mei/juni 2009. TRANSMURAAL PROTOCOL PSYCHIATRIE Herziene versie mei/juni 2009. Werkafspraken De afdeling psychiatrie, gevestigd in het Academisch Psychiatrisch Centrum van het AMC, kent 4 zorglijnen: 1. Acute zorg 2.

Nadere informatie

Verslaving en comorbiditeit

Verslaving en comorbiditeit Verslaving en comorbiditeit Wat is de evidentie? Dr. E. Vedel, Jellinek, Arkin 18 november 2014 Comobiditeitis hot 1 Jellinek onderzoek comorbiditeit Verslaving & persoonlijkheid, 1997 Verslaving & ADHD,

Nadere informatie

Informatiefolder voor cliënten: programma van het SAS-cluster Meer informatie: www.ggzwnb.nl

Informatiefolder voor cliënten: programma van het SAS-cluster Meer informatie: www.ggzwnb.nl PROGRAMMA VAN HET SAS-CLUSTER OVER DEZE FOLDER Deze cliëntenfolder geeft u informatie over het programma van het SAS-cluster van GGZ WNB. Ook staan er algemene afspraken in, bijvoorbeeld over vertrouwelijkheid,

Nadere informatie

Resultaten Enquete Ervaringen, Meningen, Wensen over behandeling

Resultaten Enquete Ervaringen, Meningen, Wensen over behandeling Resultaten Enquete Ervaringen, Meningen, Wensen over behandeling Cara Verdellen Jolande van de Griendt Nelleke vd Berg LCD, 31 mei 2015 Tics Tourette syndroom Motorische en vocale tics Enkelvoudig en complex

Nadere informatie

Dwangstoornissen. Als kiezen niet meer lukt

Dwangstoornissen. Als kiezen niet meer lukt Als kiezen niet meer lukt Moeten als dwang Iedereen herkent het wel: controleren of het gas uit is, uw kleren netjes opruimen, steeds hetzelfde deuntje in uw hoofd hebben, alleen op de witte stoeptegels

Nadere informatie

Chapter 8. Nederlandse samenvatting

Chapter 8. Nederlandse samenvatting Chapter 8 Nederlandse samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING Angst is een menselijke emotie die iedereen van tijd tot tijd wel eens ervaart. Veel mensen voelen zich angstig of nerveus wanneer ze bijvoorbeeld

Nadere informatie

Samenvatting (summary in Dutch)

Samenvatting (summary in Dutch) Samenvatting (summary in Dutch) 149 Samenvatting (summary in Dutch) Één van de meest voorkomende en slopende ziektes is depressie. De impact op het dagelijks functioneren en op de samenleving is enorm,

Nadere informatie

Deep Brain Stimulation voor dwangstoornis

Deep Brain Stimulation voor dwangstoornis Deep Brain Stimulation voor dwangstoornis 1 Inleiding Via deze folder willen wij u informeren over diepe hersen stimulatie ofwel Deep Brain Stimulation (DBS) voor patiënten met een dwang of obsessieve

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapiegroep voor mensen met een bipolaire stoornis

Cognitieve gedragstherapiegroep voor mensen met een bipolaire stoornis Psychiatrie Cognitieve gedragstherapiegroep voor mensen met een bipolaire stoornis www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl PSY002 / Cognitieve gedragstherapiegroep

Nadere informatie

SaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH)

SaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH) Samenvatting (summary in Dutch) Samenvatting In hoofdstuk 1 wordt de algemene introductie van dit proefschrift beschreven. De nadruk in dit proefschrift lag op patiënten met hoofd-halskanker (HHK) en

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie

Cognitieve gedragstherapie Cognitieve gedragstherapie Een succesvolle psychotherapie voor diverse emotionele stoornissen en problemen Afdeling Psychiatrie en Medische Psychologie Wat is Cognitieve Gedragstherapie? Cognitieve gedragstherapie

Nadere informatie

Innovaties voor Amsterdammers met GGZ problematiek. Prof.dr. J.H. Smit jh.smit@ggzingeest

Innovaties voor Amsterdammers met GGZ problematiek. Prof.dr. J.H. Smit jh.smit@ggzingeest Innovaties voor Amsterdammers met GGZ problematiek Prof.dr. J.H. Smit jh.smit@ggzingeest Directeur Onderzoek & Innovatie GGZ Ingeest Afdeling Psychiatrie Vumc Psychiatrie in getallen: wereldwijd in 2010

Nadere informatie

Een oplossing voor uw verslaving én uw psychische klachten

Een oplossing voor uw verslaving én uw psychische klachten Een oplossing voor uw verslaving én uw psychische klachten GecombinEErde behandeling bij dubbele diagnose Onderdeel van Arkin Hebt u, naast een verslavingsprobleem, last van psychische klachten, zoals

Nadere informatie

rapporteerden. Er werden geen verschillen gevonden in schoolprestaties, spijbelgedrag en middelengebruik tussen de verschillende groepen.

rapporteerden. Er werden geen verschillen gevonden in schoolprestaties, spijbelgedrag en middelengebruik tussen de verschillende groepen. Samenvatting Samenvatting Depressie en angst zijn de meest voorkomende psychische stoornissen in de adolescentie met een enorme impact op het individu. Veel adolescenten rapporteren depressieve en angst

Nadere informatie

Door dwang gegijzeld. (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen. Roos C. van der Mast

Door dwang gegijzeld. (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen. Roos C. van der Mast Door dwang gegijzeld (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen Roos C. van der Mast OCS bij ouderen De obsessieve-compulsieve stoornis is een persisterende en stabiele diagnose die zelden

Nadere informatie

Antwoord van staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten-Hyllner (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) (ontvangen 9 december 2010)

Antwoord van staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten-Hyllner (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) (ontvangen 9 december 2010) AH 740 2010Z13219 Antwoord van staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten-Hyllner (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) (ontvangen 9 december 2010) 1 Bent u bekend met nieuw onderzoek van Michigan State University

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Depressie en angststoornissen zijn veelvoorkomende neuropsychiatrische stoornissen. Een depressie of angststoornis wordt vastgesteld aan de hand van de DSM (Diagnostic and Statistical

Nadere informatie

Jaarverslag Stichting Dwangstoornis 2015

Jaarverslag Stichting Dwangstoornis 2015 Jaarverslag Stichting Dwangstoornis 2015 INDEX GEREALISEERD: BEKNOPT... 2 GEREALISEERD IN 2015... 2 GEREALISEERD IN 2014... 2 GEREALISEERD: UITGELICHT... 3 VRIJWILLIGERS... 3 MEDIA... 3 TERUGKERENDE KERNTAKEN...

Nadere informatie

Maak kennis. met GGZ Friesland

Maak kennis. met GGZ Friesland Maak kennis met GGZ Friesland Psychische klachten hebben veel invloed op het dagelijks leven. Elke dag is een uitdaging en het is moeilijk om een normaal leven te leiden, contacten te onder houden, naar

Nadere informatie

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de

Nadere informatie

Depressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer

Depressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer Depressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer Depressie en angstklachten tijdens de zwangerschap komen regelmatig voor. Toch wordt dit onderwerp nog vaak als taboe ervaren en is niet duidelijk welke

Nadere informatie

Dwang en autisme. Cognitieve gedragstherapie bij jongeren met een obsessief compulsieve stoornis en een stoornis uit het autistische spectrum.

Dwang en autisme. Cognitieve gedragstherapie bij jongeren met een obsessief compulsieve stoornis en een stoornis uit het autistische spectrum. Dwang en autisme Cognitieve gedragstherapie bij jongeren met een obsessief compulsieve stoornis en een stoornis uit het autistische spectrum. Autistische stoornis Informatieverwerkingsstoornis Andere manier

Nadere informatie

Generalistische Basis GGZ en Specialistische GGZ

Generalistische Basis GGZ en Specialistische GGZ Generalistische Basis GGZ en Specialistische GGZ Informatie voor huisartsen Organisatie voor geestelijke gezondheidszorg GGZ Rivierduinen biedt vele vormen van geestelijke gezondheidszorg voor alle leeftijden;

Nadere informatie

Persoonlijkheidsstoornis Cluster C

Persoonlijkheidsstoornis Cluster C Persoonlijkheidsstoornis Cluster C Deze folder geeft informatie over de diagnostiek en behandeling van cluster C persoonlijkheidsstoornissen. Wat is een cluster C Persoonlijkheidsstoornis? Er bestaan verschillende

Nadere informatie

Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis

Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis Samenvatting Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis Hoofdstuk 1 bevat de algemene inleiding van dit proefschrift. Dit hoofdstuk

Nadere informatie

Met vriendelijke groet, Het onderzoeksteam van NOCDA

Met vriendelijke groet, Het onderzoeksteam van NOCDA NOCDA nieuwsbrief 2014 Nr. 7 Beste lezer, OCS en chroniciteit (5) OCS en hersenactiviteit (7) OCS en impulscontrole (9) Verheugd bieden wij u alweer de zevende nieuwsbrief van het NOCDA onderzoek aan.

Nadere informatie

Lezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence

Lezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence Lezing voor de NVA Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog Ontwikkelingsstoornissen Dimence Waarom diagnostiek? Hoe doen we eigenlijk diagnostiek? De DSM 5 Wijzigingen in de DSM 5 voor de autisme

Nadere informatie

Grensoverschrijdend gedrag. Les 2: inleiding in de psychopathologie

Grensoverschrijdend gedrag. Les 2: inleiding in de psychopathologie Grensoverschrijdend gedrag Les 2: inleiding in de psychopathologie Programma Psychopathologie; wat is het? Algemene functionele psychopathologie DSM Psychopathologie = Een onderdeel van de psychiatrie

Nadere informatie

Terugvalpreventie bij angststoornissen. Najaarscongres Vgct 18 november 2011 Willemijn Scholten

Terugvalpreventie bij angststoornissen. Najaarscongres Vgct 18 november 2011 Willemijn Scholten Terugvalpreventie bij angststoornissen Najaarscongres Vgct 18 november 2011 Willemijn Scholten Hoe is het beloop van angststoornissen? Angststoornissen zijn goed te behandelen Angststoornissen zijn chronisch

Nadere informatie

Een oplossing voor uw verslaving én uw psychische klachten

Een oplossing voor uw verslaving én uw psychische klachten Een oplossing voor uw verslaving én uw psychische klachten GECOMBINEERDE BEHANDELING BIJ DUBBELE DIAGNOSE Onderdeel van Arkin Hebt u, naast een verslavingsprobleem, last van psychische klachten, zoals

Nadere informatie

Ambulante behandeling Ouderen

Ambulante behandeling Ouderen Ambulante behandeling Ouderen Locaties Parkstad en Maastricht-Heuvelland Ambulante behandeling Ouderen Wanneer u vijfenzestig wordt merkt u vaak dat het leven anders wordt. U stopt met werken, de kinderen

Nadere informatie

Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae

Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae chapter 7 Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae 140 chapter 7 SAMENVATTING De bipolaire stoornis (of manisch-depressieve stoornis) is een stemmingsstoornis waarin episodes van (hypo)manie

Nadere informatie

Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten. Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest

Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten. Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest Van DSM IV naar DSM 5 DSM IV - somatisatie stoornis, - somatoforme

Nadere informatie

Wetenschappelijke Samenvatting. 1. Kwetsbaarheid en emotionele verwerking bij depressie

Wetenschappelijke Samenvatting. 1. Kwetsbaarheid en emotionele verwerking bij depressie Wetenschappelijke Samenvatting 1. Kwetsbaarheid en emotionele verwerking bij depressie In dit proefschrift wordt onderzocht wat spaak loopt in de hersenen van iemand met een depressie. Er wordt ook onderzocht

Nadere informatie

Waarom is het nuttig en prettig gezinsleden te betrekken bij uw behandeling?

Waarom is het nuttig en prettig gezinsleden te betrekken bij uw behandeling? Waarom is het nuttig en prettig gezinsleden te betrekken bij uw behandeling? Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 Waarom is het nuttig en prettig gezinsleden te betrekken bij uw behandeling?

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 9. Hoofdstuk 1 Zonder angst hebben mensen geen leven 13 Frans Zitman

Inhoud. Voorwoord 9. Hoofdstuk 1 Zonder angst hebben mensen geen leven 13 Frans Zitman Inhoud Voorwoord 9 Deel 1 Inleiding Hoofdstuk 1 Zonder angst hebben mensen geen leven 13 Frans Zitman Hoofdstuk 2 Over de classificatie van angststoornissen 27 Gerrit Glas Deel 2 kliniek Hoofdstuk 3 Epidemiologie

Nadere informatie

Nieuwsbrief december 2008

Nieuwsbrief december 2008 Nieuwsbrief december 2008 Geachte lezer, Het doet ons veel plezier u de eerste nieuwsbrief van NOCDA aan te kunnen bieden. Deze nieuwsbrief doet verslag van het onderzoek naar dwangklachten waar u aan

Nadere informatie

Mindfulness voor mensen met longkanker en naasten

Mindfulness voor mensen met longkanker en naasten Mindfulness voor mensen met longkanker en naasten De diagnose longkanker is ingrijpend en roept vaak veel emoties en reacties op. Niet alleen bij uzelf maar ook bij uw naasten. Uit wetenschappelijk onderzoek

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik

Cognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik Cognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 Kortdurende motiverende interventie en cognitieve gedragstherapie Een effectieve behandeling

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 137 138 Het ontrafelen van de klinische fenotypen van dementie op jonge leeftijd In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, komt dementie ook op jonge leeftijd voor. De diagnose

Nadere informatie

Samenvatting SAMENVATTING Hoofdstuk 1 is de algemene introductie over de inhoud van dit proefschrift. Depressie en angststoornissen zijn de meest voorkomende psychische stoornissen en brengen een grote

Nadere informatie

Beleidsplan Angst, Dwang- en Fobie (ADF) stichting

Beleidsplan Angst, Dwang- en Fobie (ADF) stichting Revisie 25-09-2014 Beleidsplan Angst, Dwang- en Fobie (ADF) stichting 2014 2019 Inleiding De ADF stichting, indertijd Stichting Fobieclub Nederland, is opgericht in 1968 door Marina de Wolf-Ferdinandusse.

Nadere informatie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie Diagnose en classificatie in de psychiatrie Klinische Validiteit Research Betrouwbaarheid Prof dr Bert van Hemert psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd psychiatrie DBC Kosten-baten 2 Diagnosen in de

Nadere informatie

Kijk op de hersenen: grip op emotie en gedrag

Kijk op de hersenen: grip op emotie en gedrag Kijk op de hersenen: grip op emotie en gedrag Odile A. van den Heuvel Alumnidag - VU Medisch Centrum - 12 mei 2012 1 Gedachte: ze zien elkaar na lange tijd weer terug, hij is veilig teruggekomen van uitzending

Nadere informatie

Informatieblad voor deelnemers gedurende opvolging. De CENTER-TBI studie

Informatieblad voor deelnemers gedurende opvolging. De CENTER-TBI studie Informatieblad voor deelnemers gedurende opvolging De CENTER-TBI studie Tijdens de acute fase na uw ongeval, heeft u deelgenomen aan een multicenter onderzoek, gefinancierd door de Europese unie (The Collaborative

Nadere informatie

Staat uw leven in het teken van drank en drugs? Een opname biedt uitkomst!

Staat uw leven in het teken van drank en drugs? Een opname biedt uitkomst! Staat uw leven in het teken van drank en drugs? Een opname biedt uitkomst! KLINISCHE BEHANDELING: ALS U DE CONTROLE OVER UW LEVEN TERUG WILT Onderdeel van Arkin Stoppen met alcohol of drugs en uw manier

Nadere informatie

Hersenweefsel voor onderzoek

Hersenweefsel voor onderzoek Hersenweefsel voor onderzoek De Nederlandse Hersenbank voor Psychiatrie Psychiatrische ziekten zijn aandoeningen die gepaard gaan met veel lijden, niet alleen van de getroffenen zelf, maar ook van hun

Nadere informatie

Zorgpad Autisme Spectrum Stoornissen

Zorgpad Autisme Spectrum Stoornissen Zorgpad Autisme Spectrum Stoornissen Wanneer u autisme heeft, ondervindt u problemen in het contact met anderen. Het kan zijn dat u geen contact maakt of juist veel aandacht vraagt. U kunt zich moeilijk

Nadere informatie

Ambulante behandeling

Ambulante behandeling Ambulante behandeling Ouderen Ambulante behandeling Mondriaan Ouderen geeft behandeling aan mensen met psychische en psychiatrische problemen vanaf de derde levensfase. Mondriaan Ouderen heeft verschillende

Nadere informatie

De behandeling van de dwangstoornis. Else de Haan & Lidewij Wolters UvA / AMC / De Bascule Veldhoven, VGCT, november 2013

De behandeling van de dwangstoornis. Else de Haan & Lidewij Wolters UvA / AMC / De Bascule Veldhoven, VGCT, november 2013 De behandeling van de dwangstoornis Else de Haan & Lidewij Wolters UvA / AMC / De Bascule Veldhoven, VGCT, november 2013 Programma Behandeling en behandelstrategieën Per fase in de behandeling: Mogelijke

Nadere informatie

Sociale uitsluiting bij autisme spectrum stoornis (ASS) Gegevens bij aanmelding. Gegevens bij aanmelding. Inhoud

Sociale uitsluiting bij autisme spectrum stoornis (ASS) Gegevens bij aanmelding. Gegevens bij aanmelding. Inhoud Gegevens bij aanmelding Gegevens bij aanmelding Ervaring Bijna iedereen Waarom/bij wie? Langdurige overvraging Stress en puberteit Drugs Geen grip op leven; zeer onveilig gevoel Bij jongeren ( als ouder

Nadere informatie

Behandeling informatie.

Behandeling informatie. Behandeling informatie. Bij een wachttijd langer dan een maand wordt de mogelijkheid geboden om door te verwijzen naar een andere GBGGZ- aanbieder. Psychologenpraktijk NK heeft nauwe contacten met een

Nadere informatie

A nimal A ssisted T herapy

A nimal A ssisted T herapy C l i ë n t i n f o r m a t i e A nimal A ssisted T herapy b i j o n d e r z o e k s p r o j e c t bij volwassenen met een autismespectrumstoornis bij volwassenen met een autismespectrumstoornis Cliënteninformatie

Nadere informatie

de Nederlandse Studie naar Depressie bij Ouderen

de Nederlandse Studie naar Depressie bij Ouderen de Nederlandse Studie naar Depressie bij Ouderen Nieuwsbrief 2012 Het gaat goed met NESDO Het gaat goed met NESDO. Dankzij de medewerking van vele mensen hebben we een grote hoeveelheid gegevens verzameld

Nadere informatie

samenvatting Opzet van het onderzoek

samenvatting Opzet van het onderzoek 167 Angst en depressie komen vaak voor bij kinderen. Angst en depressie beïnvloeden niet alleen het huidige welbevinden van kinderen, maar kunnen ook een negatieve invloed hebben op hun verdere leven.

Nadere informatie

Bipolaire stoornissen

Bipolaire stoornissen Bipolaire stoornissen PuntP kan u helpen volwassenen Sommige mensen hebben last van stemmingsschommelingen die niet in verhouding staan tot wat er in hun persoonlijke omgeving gebeurt. De stemming lijkt

Nadere informatie

Onderzoek naar de rol van ontsteking bij het ontstaan van bipolaire stoornissen

Onderzoek naar de rol van ontsteking bij het ontstaan van bipolaire stoornissen Onderzoek naar de rol van ontsteking bij het ontstaan van bipolaire stoornissen CAPRI Universiteit Antwerpen INFORMATIEBRIEF VOOR DEELNEMERS Versie voor patiënten Versie 3 22/04/2015 Geachte heer/mevrouw,

Nadere informatie

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen Dit proefschrift gaat over moeheid bij mensen die dit als belangrijkste klacht presenteren tijdens een bezoek aan de huisarts. In hoofdstuk 1 wordt het onderwerp moeheid in de huisartspraktijk kort geïntroduceerd,

Nadere informatie

HOOFDSTUK 1: INLEIDING

HOOFDSTUK 1: INLEIDING 168 Samenvatting 169 HOOFDSTUK 1: INLEIDING Bij circa 13.5% van de ouderen komen depressieve klachten voor. Met de term depressieve klachten worden klachten bedoeld die klinisch relevant zijn, maar niet

Nadere informatie

Zorgpad Intake. Aanmelding. Eerste gesprek door behandelaar. Bespreking in team. Psychodiagnostische screening (tweede intake)

Zorgpad Intake. Aanmelding. Eerste gesprek door behandelaar. Bespreking in team. Psychodiagnostische screening (tweede intake) Zorgpad Intake Aanmelding Verwijzing via huisarts, school of jeugdinstelling Aanmelding Bespreking Team Er vindt wekelijks multidisciplinair overleg plaats, waarbij nieuwe aanmeldingen en lopende trajecten

Nadere informatie

Mindfulness bij ADHD. Onderzoek naar mindfulnesstraining

Mindfulness bij ADHD. Onderzoek naar mindfulnesstraining Mindfulness bij ADHD Onderzoek naar mindfulnesstraining Deze informatie gaat over wetenschappelijk onderzoek over de werkzaamheid van een nieuwe behandeling voor volwassenen met de diagnose aandachtstekortstoornis

Nadere informatie

Samenvatting in het Nederlands

Samenvatting in het Nederlands 18335_Peter Remijnse binnenwerk.indd 201 03-01-2011 14:43:11 18335_Peter Remijnse binnenwerk.indd 202 03-01-2011 14:43:11 Cognitieve flexibiliteit in patiënten met een obsessieve-compulsieve stoornis en

Nadere informatie

Linking Depression. Longitudinal and neuroimaging genetic studies in major depressive disorder. Esther Opmeer

Linking Depression. Longitudinal and neuroimaging genetic studies in major depressive disorder. Esther Opmeer Linking Depression Longitudinal and neuroimaging genetic studies in major depressive disorder Esther Opmeer Nederlandse Samenvatting Depressie staat in de top 3 van ziekten die de meeste ziektelast geven

Nadere informatie

Diagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie

Diagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie Diagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie Willemijn Scholten NEDKAD 2015 Stelling In de DSM 6 zullen angst en depressie één stoornis zijn Achtergrond Waxing and waning

Nadere informatie

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg

Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg Prof. Dr. Brenda Penninx Vakgroep psychiatrie / GGZ ingeest Neuroscience Campus Amsterdam Mental Health EMGO+ Institute for Health and Care Research b.penninx@vumc.nl

Nadere informatie

Mamakits online onderzoek

Mamakits online onderzoek I Mamakits online onderzoek Een onderzoek naar een zelfhulpcursus voor zwangere vrouwen met stress, depressieve en/of angstklachten via het internet The (cost) effectiveness of an online intervention (MamaKits)

Nadere informatie

UMC St Radboud. Mindfulness voor vrouwen met borstkanker

UMC St Radboud. Mindfulness voor vrouwen met borstkanker UMC St Radboud Mindfulness voor vrouwen met borstkanker Patiënteninformatie De diagnose borstkanker is ingrijpend en roept vaak veel emoties en reacties op, niet alleen bij uzelf maar ook bij uw naasten.

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20183 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20183 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20183 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Rooden, Stephanie Maria van Title: Clinical patterns in Parkinson s disease Date:

Nadere informatie

dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht

dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht Ypsilon 30 jaar Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart - Ypsilon en onderzoekers trekken met elkaar op sinds die tijd Epidemiologische studies genetica

Nadere informatie

Stress, depressie en cognitie gedurende de levensloop

Stress, depressie en cognitie gedurende de levensloop SAMENVATTING Stress, depressie en cognitie gedurende de levensloop Inleiding Cognitief functioneren omvat verschillende processen zoals informatieverwerkingssnelheid, geheugen en executief functioneren,

Nadere informatie

Sociale angst. Faalangst. Project Pasta. Sociale Angst & Faalangst bij Adolescenten. Risicofactoren. Interventies. Sociale Angst bij Jongeren

Sociale angst. Faalangst. Project Pasta. Sociale Angst & Faalangst bij Adolescenten. Risicofactoren. Interventies. Sociale Angst bij Jongeren Sociale Angst & Faalangst bij Adolescenten Sociale angst Risicofactoren Interventies Angst voor het oordeel van anderen Voor gek staan Uitgelachen te worden In verlegenheid gebracht te worden In de belangstelling

Nadere informatie