VERPLETTERENDE KUNST. & de reactie van het publiek door de jaren heen. Franciska de Beer 6 vwo Dockingacollege te Dokkum '14 J.

Transcriptie

1 VERPLETTERENDE KUNST & de reactie van het publiek door de jaren heen Franciska de Beer 6 vwo Dockingacollege te Dokkum '14 J. Hijmans 1

2 Kunst is schokkend wanneer het kunstwerk in zo'n hoge mate beroep doet op iemands moraal dat de artistieke houding wordt verruild voor een morele houding. Het aannemen van de morele houding hangt af van de individuele moraal die in hoge mate cultureel bepaald wordt. Franciska de Beer 2

3 Voorwoord Heel lang geleden, toen ik in de eerste klas zat om precies te zijn, heb ik een spreekbeurt gehouden over Pop-art. Ik werd aangesproken door de vrolijke, spetterende plaatjes met knallende kleuren, zoals de Campbell Soup Canns en Marilyn Monroe zeefdrukken van Andy Warhol en de stripachtige schilderijen van Roy Lichtenstein. Toen ik eenmaal wat meer informatie had opgezocht, kwam ik er achter dat deze o zo onschuldige plaatjes heel veel ophef hadden veroorzaakt in de vorige eeuw. Dat riep bij mij natuurlijk de vraag op hoe zo'n vrolijk plaatje voor zoveel ophef had gezorgd? Maar ach, als brugpieper vergat ik die vraag weer, ik deed vrolijk mijn praatje voor de klas en klaar was Kees. Nu, zo'n zes jaar later, ben ik meer met die vraag bezig dan ooit tevoren. Hoe kan het toch dat kunst zoveel emoties in de mens naar boven kan halen? Tegelijkertijd kan een kunstwerk de een doen huilen en huiveren en de ander, op slechts twee meter afstand, doen grinniken en glimlachen. Kunst beschikt over de eigenschap iedereen te kunnen aanspreken en door iedereen anders te worden ervaren. Dit fascineert mij en dit is ook de aanleiding geweest om mijn profielwerkstuk te schrijven over schokkende/spraakmakende kunst en hoe de reacties van mensen op spraakmakende kunst door de jaren heen zijn veranderd. Het heeft de nodige moeite, tijd en koppen koffie gekost, maar het is gelukt. Voor u ligt een werkstuk dat antwoord geeft op de vraag: wat is schokkende kunst en hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen veranderd? Dit komt mede door de hulp van mijn begeleidster J. Hijmans, docente beeldende vorming aan het Dockinga College, die ik bij deze wil bedanken. Wie had ooit kunnen bedenken dat een niet netjes binnen de lijntjes gekleurde en sexy-kijkende Marilyn Monroe zou leiden tot een volledig inzicht over schokkende kunst en de veranderende reactie van het publiek daarop door de jaren heen? Mijn brugpieper-ik zou me hebben uitgelachen. 3

4 Inhoudsopgave Voorpagina Voorwoord Inhoudsopgave H1. Inleiding H2. Opzet van het onderzoek H3. Het belang van de moraal Artistieke houding Artistieke vs. morele houding Moraal Blz. 1 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 5 Blz. 6 Blz. 7 H4. Eerste schokkende kunstwerk Le déjeuner sur l'herbe Blz. 10 H5. Schokkende kunst in de 20e eeuw 5.1 Weergave algemene moraal: 4 grote invloeden op de 20e eeuw Opkomst van Amerika Freud Tweede Wereldoorlog Massamedia 5.2 Schokkende kunstwerken van de 20e eeuw Entartete Kunst Cobra Abstract expressionisme Pop Art Minimal Art Concept Art Hyperrealisme Performance Videokunst Blz. 12 Blz. 15 H6. Schokkende hedendaagse kunst 6.1 Weergave algemene moraal: Postmodernisme Blz Schokkende hedendaagse kunstwerken Damien Hirst Ai Weiwei Banksy Tinkebell Daan Roosegaarde Blz. 36 H7. Conclusie Bijlagen Bronnenlijst Litteratuurlijst Logboek Blz. 52 Blz. 55 Blz. 56 Blz. 58 Blz. 59 4

5 H1. Inleiding Waarom wordt een keurig schilderij van een mooie vaas met bloemen een 'lief werkje' genoemd en een schilderij van een soepblik een 'afschuwelijk misbaksel'? In dit werkstuk krijgt u antwoord op deze vraag en kunt u lezen waarom kunst schokkend kan zijn en hoe de reactie van het publiek op spraakmakende kunst door de jaren heen is veranderd. Allereerst wordt een uitleg gegeven wanneer kunst schokkend is en waarom. Vervolgens wordt het eerste schokkende kunstwerk beschreven en geanalyseerd. Daarna wordt de daaropvolgende periode, de twintigste eeuw behandeld. Hierbij worden ter weergave van de algemene moraal vier grote invloeden op de twintigste eeuw besproken, zodat de kunstvormen in de twintigste eeuw beter kunnen worden begrepen. In dit hoofdstuk worden de meest spraakmakende kunstwerken uitgelicht, beschreven en geanalyseerd met daar informatie over de daarbij behorende kunstvorm. Ten derde komt de hedendaagse kunst aan bod, waarbij een een indicatie wordt gegeven van de huidige algemene moraal. Vervolgens worden de meest spraakmakende kunstenaars van dit moment behandeld en hun belangrijkste werken beschreven en geanalyseerd. Ten slotte zal de conclusie een bondig antwoord geven op de hoofdvraag: wat is schokkende kunst en hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen verandert? 5

6 H2. Opzet van het onderzoek Om dit werkstuk beter te begrijpen is het handzaam eerst kennis op te doen van hoe dit werkstuk in elkaar steekt. Door de opzet van dit onderzoek te begrijpen zal duidelijk worden wat het nut is van de onderwerpen die in de hoofdstukken worden behandeld. Hoofdvraag De hoofdvraag van dit onderzoek is: Wat is schokkende kunst en hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen veranderd? De hoofdvraag is op te delen in twee stukken: 'wat is schokkende kunst' en 'hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen veranderd?' Hierbij is het noodzakelijk het eerste stuk te onderzoeken voor het tweede stuk. Eerst moet immers duidelijk zijn wat precies schokkend is, voordat kan worden geanalyseerd wat door de eeuwen heen schokkend werd gevonden en waarom. Daarna is het pas mogelijk de veranderende reactie te concluderen. Deelvragen Het antwoord op het eerste deel, wat is schokkende kunst?, is te vinden door de de deelvraag wanneer is kunst schokkend? te stellen. In deze passage is uiteengezet wanneer en waarom kunst door het publiek als schokkend/spraakmakend wordt ervaren. Voor het tweede deel van de vraag, hoe de reactie van mensen op schokkende kunst door de jaren heen is veranderd, is het onderstaande stappenplan gemaakt. Echter hier komt wel bij kijken dat bij het analyseren en begrijpen van een kunstwerk het van eminent belang is kennis te hebben van de algemeen heersende moraal. Hiervoor zal in elk hoofdstuk eerst de algemene moraal worden weergegeven. Ten eerste zal het algemene moraal in de tijd van Manet, beschreven in hoofdstuk vier, uit de tekst vanzelf duidelijk worden. Vervolgens zal de algemene moraal van de twintigste eeuw, die in hoofdstuk vijf wordt behandeld, beschreven worden aan de hand van vier belangrijke invloeden op die tijd met de bijbehorende uitwerking. Tenslotte is het beschrijven van de algemene moraal van vandaag de dag zeer lastig, omdat deze pas achteraf goed weer te geven is. Vandaar dat de moraal zal worden beschreven aan de hand van de meest gebruikte term voor de hedendaagse opvattingen. Stap 1) Het beginpunt: het eerste spraakmakende kunstwerk beschrijven en analyseren en de algemene moraal beschrijven. Stap 2) De periode die volgt na het eerste spraakmakende kunstwerk beschrijven en de schokkende kunstwerken beschrijven en analyseren. Om te kunnen begrijpen waarom enkele kunstwerken schokkend waren, is het nodig eerst kennis te nemen van de algemene moraal. Het tweede deel van het hoofdstuk zal bestaan uit het beschrijven van de algemene kunstvormen en schokkende kunstwerken, waarbij de reacties zullen worden geanalyseerd. Stap 3) Allereerst zal er een indicatie worden geven van de algemeen heersende moraal tegenwoordig. Daarna zullen de meest spraakmakende kunstenaars met hun bekendste werken van dit moment worden beschreven en geanalyseerd. Stap 4) Nu alle benodigde informatie verworven is, is het mogelijk conclusies te trekken over de verandering. Dit deel zal bestaan uit een conclusie hoe de reactie van mensen op spraakmakende kunst door de jaren heen is veranderd en geeft antwoord op het tweede deel van de hoofdvraag: hoe is de reactie van mensen op schokkende kunst door de eeuwen heen veranderd? 6

7 H3. Het belang van de moraal Om de vraag 'wat is schokkende kunst' te kunnen beantwoorden, zal worden onderzocht wanneer kunst precies schokkend is. Allereerst wordt gekeken wat de woorden 'schokkend' en 'spraakmakend' precies betekenen, opdat deze woorden juist gebruikt worden. In dit werkstuk zal met 'kunst' de beeldende kunst worden aangeduid. Het is vrijwel onmogelijk een juiste definitie van het woord kunst te geven, hier wordt namelijk al eeuwen over gediscussieerd en is, zoals ook in dit werkstuk duidelijk zal worden, een persoonlijke zaak. Schokkend:1 1. schokkend bijv.naamw.uitspraak: [ˈsxɔkənt] als iets je onverwacht hevig emotioneert Voorbeelden: `Het volgende filmpje bevat schokkende beelden.`, `wereldschokkend`synoniem: aangrijpend... Spraakmakend:2 1. spraakmakend spraakmakend bijv.naamw.uitspraak: [sprakˈmakənt] als veel mensen over (iets of iemand) praten Voorbeeld: `een spraakmakend interview met de koningin`synoniem: opzienbarend Artistieke houding Een van de eigenaardigheden van kunst is dat het aan de ene kant deel uitmaakt van onze alledaagse wereld en dat het aan de andere kant juist buiten de dagelijkse werkelijkheid staat. Bijvoorbeeld wanneer iemand naar een theaterstuk kijkt waar een speler in elkaar wordt geslagen, zal deze toeschouwer rustig op zijn stoeltje blijven zitten en hoogstens een wenkbrauw optrekken. Echter wanneer dit buiten op straat gebeurt zal deze persoon waarschijnlijk wel ingrijpen. Van kunst valt te zeggen dat het een bepaalde autonomie heeft, dit wil zeggen dat het buiten de alledaagse werkelijkheid staat. Doordat het geen onderdeel is van de werkelijkheid wordt er anders op een kunstwerk gereageerd dan wanneer het wel deel uit zou maken van de werkelijkheid. Door deze autonomie mogen veel dingen in de kunst wel die in het dagelijks maatschappelijk moraal onacceptabel of onfatsoenlijk zijn.3 Als toeschouwer wordt er namelijk met een artistieke houding naar een kunstwerk gekeken. Er wordt uitgegaan dat de kunstenaar het werk met een artistieke intentie heeft gemaakt en daarmee een artistieke houding van de toeschouwer vraagt. Hierdoor verandert de reactie van de toeschouwer en wordt er meer door de samenleving getolereerd dan in de alledaagse wereld het geval zou zijn. Mensen weten dat ze een artistieke houding aan moeten nemen wanneer er kunst wordt gepresenteerd. De artistieke houding zorgt ervoor dat de toeschouwer niet direct handelt naar zijn gevoelens, zoals we in het alledaagse leven zouden doen, er wordt een bepaalde afstand in acht genomen

8 3.2 Artistieke vs. morele houding Bij veel kunstvormen is het eenvoudig te bepalen welke houding er moet worden aangenomen. Een toneelstuk of een film bijvoorbeeld roept automatisch een artistieke houding op. Bij een artistieke houding wordt een kunstwerk beoordeeld op een kunstzinnige wijze. Zo wordt een vaas beoordeeld op kleur en vorm, waardoor het wel of niet mooi gevonden wordt. Er doet zich daarentegen een probleem voor wanneer het publiek begint te twijfelen of de artistieke houding wel de juiste is. Bij kunst die de morele grenzen kietelt en daardoor een beroep doet op de moraal van een persoon wordt vaak de artistieke houding vergeten en wordt er een morele houding aangenomen. Op juist dit moment, het moment dat de artistieke houding wordt ingeruild voor de morele houding, wordt er een beroep gedaan op de moraal van de toeschouwer en wordt deze persoonlijk aangesproken. Deze persoonlijke aanspraak raakt en schokt de persoon, vandaar dat het kunstwerk dat voor deze reactie gezorgd heeft als schokkend en spraakmakend wordt gezien. Het kunstwerk is voor de toeschouwer in eerste instantie een moreel vraagstuk in plaats van een kunstwerk. Het kunstwerk wordt dan met morele normen en waarden beoordeeld. Stel er staat in een museum een beeld van twee mensen die seks hebben (Jeff Koons) en er wordt door het publiek verontwaardigd gereageerd met uitspraken als 'Het is toch schandalig! Dit hoort niet in een museum te staan.' en 'Dit hoort niet in een museum, maar in een slaapkamer'4, dan wordt er met een morele houding naar het kunstwerk gekeken. Het beeld wordt niet beoordeeld op vorm en kleur maar op de morele waarde van kunst: volgens persoon nummer één is een beeld van twee mensen die seks hebben geen kunst. Deze uitspraak zegt iets over de moraal 'wat is kunst' van de toeschouwer. Persoon nummer twee geeft zijn idee over 'privacy' weer door te zeggen dat seks privé is en niet openbaar mag worden getoond. Seks moet volgens de toeschouwer binnen de vier muren van de slaapkamer blijven en hoort niet in een museum. Al met al kan worden gezegd dat kunst schokkend is wanneer het kunstwerk in zo'n hoge mate beroep doet op iemands moraal dat de artistieke houding wordt verruild voor een morele houding. Er wordt dan niet meer met een artistieke houding naar het kunstwerk gekeken, maar met een morele houding. Zodra een kunstwerk met een morele houding wordt beoordeeld worden er uitspraken gedaan met meningen hoe iets wel of niet hoort te zijn. Deze uitspraken gaan gepaard met emoties als verontwaardiging. De toeschouwer wordt dus persoonlijk aangesproken als er een morele houding wordt aangenomen. Op dit punt, wanneer de artistieke houding wordt verruild voor de morele houding, is sprake van schokkende of spraakmakende kunst, omdat het kunstwerk de toeschouwer onverwacht hevig emotioneert en het kunstwerk mensen er over doet praten. 3.3 Moraal Volgens het woordenboek is de moraal 'het geheel van normen en waarden'5, dus alle ideeën over goed en slecht. Wanneer iemand een kunstwerk beoordeelt met een morele houding wordt het kunstwerk dus beoordeeld als 'goed' of 'slecht' aan de hand van iemands persoonlijke waarden. Enkele voorbeelden van waarden zijn: veiligheid, respect, vrijheid, liefde, geluk, vrede, gezondheid, rechtvaardigheid en gelijkheid. Iemands moraal wordt in hoge mate cultureel bepaald. De samenleving waarin iemand leeft en de godsdienst waarin iemand gelooft stellen een normen en waarden pakket vast door bepaalde regels en geboden die een individu richtlijnen voor de individuele moraal geven, bijvoorbeeld de 10 geboden van het christendom en het wetboek van de Nederlandse staat. Doordat de samenleving

9 aangeeft wat 'goed' of 'slecht' is, wordt er vormgegeven aan iemands individuele moraal. Doordat de moraal in hoge mate cultureel bepaald is, wordt er per cultuur anders op een bepaald kunstwerk gereageerd. Een kunstwerk kan in de ene cultuur wel gewaardeerd worden en tegelijk verafschuwd worden in een andere cultuur. Er kan dus gezegd worden dat de spraakmakendheid van een kunstwerk afhangt van iemands moraal, die in hoge mate cultureel bepaald wordt. Een goede illustratie van de verschillende reacties op een kunstwerk als gevolg van een verschillende cultuur, is de reacties op de Cloaca van Wim Delvoy. De Cloaca is een nabootsing van het menselijk lichaam dat het proces van spijsvertering weergeeft. Het werd tentoon gesteld in verschillende landen. In Antwerpen werd het werk als spraakmakend gevonden omdat het geen kunst was het is niet poëtisch genoeg. In New York, net na de aanslagen van 9/11, werd het kunstwerk geschokt ontvangen wegens het vermoede gevaar van de bacteriën, het zou gevaarlijk zijn en mensen ziek maken. In België werd het kunstwerk dus schokkend gevonden omdat het niet voldeed aan het beeld 'kunst' en in Amerika werd het spraakmakend omdat de waarde 'veiligheid' in in het geding kwam. Beide keren was het kunstwerk schokkend maar in België deed het werk een beroep op de waarde 'wat is kunst' terwijl in Amerika een beroep werd gedaan op de waarde 'veiligheid'6. Iemands reactie is dus afhankelijk van de cultuur waarin deze persoon leeft. Wel moet er rekening gehouden worden dat moraal kan veranderen met de tijd. Immers cultuur past zich ook aan de omstandigheden van de alsmaar veranderende tijd aan. Dit is goed te zien als de vergelijking wordt gemaakt tussen de geschokte reacties op Manets 'Le Déjeuner sur l'herbe' en de verontwaardigde reacties op 'Napalm' van Banksy. De academici uit de tijd van Manet waren geschokt door bijvoorbeeld het feit dat een vrouw zo expliciet bloot werd weergegeven, zonder een duidelijke functie. De geschoktheid van 'Napalm' is niet te wijten aan het feit dat er een naakt meisje zich tussen twee mannen bevindt, net zoals op het werk van Manet, maar juist het contextuele sarcasme en de tegenstrijdigheid. Het gegeven dat het meisje vlucht door een actie van het kapitalisme, dat belichaamd wordt door de figuren aan weerszijden van het meisje. Tegenwoordig heeft de algemene moraal het 'onfunctioneel naakt' wel geaccepteerd als element van de kunst, terwijl de mensen uit de 19e eeuw over het algemeen een schilderij geen 'kunst' vonden als het 'naakt zonder functie' bevatte

10 H4. Eerste schokkende kunstwerk Le déjeuner sur l'herbe Het eerste kunstwerk dat de geschiedenis ingaat als schokkend is het schilderij Le déjeuner sur l'herbe van de Fransman Edouard Manet uit In die tijd voer het traditionele academische schilderen hoogtij en had de Parijse Salon het hoogste woord over alles wat betrekking had tot de schilderkunst. Alle schilders werden met academische inslag opgeleid, zo ook Manet, die zijn opleiding genoot in het atelier van Thomas Couture. De traditionele achtergrond van Manet is in dit schilderij af te leiden uit elementen als de compositie driehoek: de zittende personen en de badende vrouw daarboven vormen samen een driehoek. De ordening van de onderste personen is afgeleid van Rafaëls werk 'Het Oordeel van Paris', dat een klassieke Griekse mythe verbeeldt. Le déjeuner sur l'herbe Manet 7 Het was vernieuwend op twee manieren: de schildertechniek en het afgebeelde zelf. Bij de academici was het gebruikelijk een naakte vrouw af te beelden met toepassing van een techniek die 'clair obscuro'8 werd genoemd, ofwel het gebruik van sterke contrasten tussen licht en donker. Manet heeft dit principe nauwelijks toegepast, hij schildert juist heel 'oppervlakkig'. Hierdoor komt de naaktheid van het vrouwenlichaam realistischer over en wordt niets aan de verbeelding overgelaten, zoals dat wel het geval zou zijn bij toepassing van clair obscuro. 7http://oud.digischool.nl/ckv2/romantiek/manet_-_le_dejeuner_sur_lherbe.jpg 8http://en.wikipedia.org/wiki/Chiaroscuro 10

11 Toentertijd werd het als gebruik van goed fatsoen gezien om niet alles expliciet af te beelden, maar om het vrouwelijk naakt enigszins te verbloemen. Het expliciet weergeven van een vrouwen lichaam stuitte veel academici tegen de borst. Het hele schilderij was daarbij niet gedetailleerd geschilderd zoals wel de gewoonte was, dus ook het ongedetailleerde werd verafschuwd. Bovendien hield Manet zich niet aan de volgens academieregels perspectief ontleende onderlinge verhoudingen. Dat de roeiboot(rechtsboven) op dezelfde denkbeeldige horizontale lijn stond als de badende vrouw, die ook nog eens veel te klein was weergegeven, was volgens academici een regelrechte schande. Het tweede punt dat critici aanstootgevend vonden was de voorstelling. Op het schilderij zijn twee geklede mannen en twee vrouwen, één volledig naakt, de andere half ontbloot, weergegeven. De ontbrekende kleding is te vinden bij de picknickmand links onder. Het vernieuwende en schokkende punt van deze voorstelling is dat de vrouwen geen mythische godinnen zijn of personificaties van een of andere deugd, maar het zijn cocottes, minnaressen die door rijke heren werden onderhouden. In de 19e eeuw was het een gebruik dat cocottes de mannen vergezelden bij bijvoorbeeld hun wandelingen door de bossen rondom Parijs.9 Nooit werd in die tijd een sociaal maatschappelijk verschijnsel als onderwerp gebruikt voor een schilderij, de traditie was het afbeelden van mythen en sprookjes, maar Manet breekt met deze regel. Daarbij komt dat het vrouwelijk naakt geen enkele academische functie heeft in dit schilderij, wat bij godinnen of het uitbeelden van deugden wel het geval is. Het zijn geen esthetisch bedoelde en geïdealiseerde vrouwen of godinnen, het zijn slechts simpele vrouwen van alleen vlees en bloed. Door het afbeelden van minnaressen, plat gezegd goed onderhouden prostituees, krijgt de afbeelding ook nog eens een erotische lading.10 Het feit dat het schilderij zo oppervlakkig en expliciet is geschilderd, zonder academische regels is de eerste steek tegen de academische Salon. Het verbeelden van een sociaal maatschappelijk verschijnsel levert de tweede stoot en het afbeelden van onfunctioneel naakt dat bovendien erotisch geladen is geeft de finale slag. De Salon blijft fier overeind staan door haar positie, macht en eigenwijsheid, maar dat Manet een revolutie in de kunst is begonnen, valt niet te ontkennen. 9http://

12 H5. Schokkende kunst in de 20e eeuw In de 20e eeuw wordt radicaal gebroken met tradities en tracht de jongere generatie grenzen op te zoeken en eenmaal gevonden, te breken. Zodra grenzen worden onderzocht, wordt er een beroep gedaan op de moraal, omdat de moraal bepaalt waar die grenzen liggen. Een periode waarin veel vernieuwende stromingen hun intrede maken, zorgt ongetwijfeld voor groot assortiment spraakmakende kunst. 5.1Weergave algemene moraal: 4 grote invloeden op de 20e eeuw Er zijn veel ontwikkelingen en gebeurtenissen geweest die invloed hebben gehad op de 20e eeuw. Om een duidelijk beeld te geven van de algemene moraal in de 20e eeuw worden hier vier grote invloeden geïllustreerd: Freud, de Tweede Wereldoorlog, de opkomst van Amerika en de massamedia en de massacultuur. Deze vier invloeden hebben de tijdsgeest en cultuur ingrijpend veranderd, waardoor ook de reacties op kunst veranderden. Om de reactie van het publiek te kunnen analyseren en begrijpen is het dus van belang de algemeen heersende moraal te begrijpen Freud Sigmund Scholomo Freud was een Oostenrijkse neuroloog die vandaag de dag bekend staat als de grondlegger van de psychoanalyse. Hij was niet de eerst die onderscheid maakte tussen het bewuste en het onbewuste, maar wel degene die de theorie populair maakte. Het brein is net een ijsberg: ons bewuste is het bovenste kleine zichtbare deel van de ijsberg en daaronder verborgen zit ons onderbewuste, buitengesloten en verborgen voor de invloed van ons bewuste. Volgens zijn theorie bevat het onderbewuste biologische instincten, primitieve behoeften, dromen, driften, angsten en erotische fantasieën. 11 Het gevolg was dat kunstenaars zichzelf, hun eigen dromen en angsten, gingen gebruiken als inspiratiebron. Dromen, angsten en fantasieën werden onderwerp van kunstwerken in plaats van sprookjes, mythen en alledaagse taferelen.12 Hieruit ontstonden onder andere het surrealisme en het abstract expressionisme. Voorheen trachtte het kunstwerk ambachtelijk en esthetisch te zijn, maar deze eisen werden nu verworpen, omdat hierdoor het uitdrukken van gevoelens en dromen zou worden verhinderd. Door de economische ondersteuning van de kunstenaar in de tweede helft van de 20e eeuw, in Nederland bijvoorbeeld door middel van de BKR, de sociaal-democratische verzorgingsmaatschappij met zijn subsidieregelingen, kon de kunstenaar ook daadwerkelijk deze vrijheid nemen. De academische regels werden achterwege gelaten en alles werd uit de kast gehaald om maar zo duidelijk mogelijk een emotie weer te geven. Het kunstwerk kon niet meer beoordeeld worden op ambacht, maar moest emotioneel benaderd worden.13 11https://humanism.org.uk/humanism/the-humanist-tradition/20th-century-humanism/sigmundfreud/ 12 Aantekeningen gegeven in de lessen beeldende vorming door Mevr. J. Heijmans 13http:// 12

13 5.1.2 Tweede Wereldoorlog De Tweede Wereldoorlog betekende een radicale breuk met het verleden. Er ontstond een kloof tussen de bedroefde, traditiegetrouwe oudere generatie die zich krampachtig aan oude moralen vastklampte en het oplaaiende idealisme en de vrijheidsdrang van de jongere generatie. Anders gezegd het verschil tussen 'hoe het hoort' en 'hoe het ook zou kunnen'. Aangezien de meeste kunstenaars de jonge generatie belichaamden, was de kunstsector voorzien van een flinke dosis optimisme die radicaal wilde breken met al het vooroorlogse. Deze tijd werd gezien als een nieuwe start waarbij niet moest worden vastgehouden aan oude tradities, maar waarbij vooruitgang, vernieuwing en het overschrijden van grenzen de maatschappij weer zou doen opleven. De artistieke vrijheid werd als een serieuze zaak beschouwd en de kunstenaars voelden zich verantwoordelijk de maatschappij vertroosting te brengen en een voorbeeld te zijn van daadkracht, vaderlandsliefde, gemeenschapszin en solidariteit.14 Als gevolg van deze ontwikkeling ontstond de abstracte kunst; abstract expressionisme, abstract symbolisme en CoBrA. Kunstwerken werden gemaakt vanuit het gevoel. Harold Rosenberg verwoordde dit misschien nog het best door te zeggen: Op het canvas staat geen afbeelding maar een gebeurtenis. Hiermee verwijst hij naar het emotionele proces die wordt uitgedrukt op een schildersdoek. Doordat het schilderij een uitdrukking van emotie is, wordt het ook op een emotionele manier beoordeeld in plaats van het op een rationele manier te beoordelen. Het moest ook op een emotionele manier beoordeeld worden om te voelen wat de kunstenaar bedoelde Opkomst van Amerika Na de Tweede Wereldoorlog werd Amerika voor het eerst net zo belangrijk in de kunst als Europa. Amerika ontwikkelde hierdoor cultureel bewustzijn en kreeg het volste vertrouwen in de kracht van de industriële maatschappij en in de Amerikaanse manier van leven. Het zwaartepunt van de kunst verschoof van Parijs naar New York, dit werd het nieuwe centrum van de wereld. Amerika bood kansen voor iedereen, elk mens had in Amerika de kans om van een arme straatjongen op te klimmen naar rijke bankier, aldus 'the American Dream'.16 Veel kunstenaars zagen deze kansen en pakten hun kwasten en schildersezel en vertrokken naar New York. Enkele voorbeelden hiervan zijn Marcel Duchamp, Picabia en Hans Hofmann. Door de komst van Europese kunstenaars werden Amerikaanse kunstenaars beïnvloed door nieuwe inzichten en idealen, vooral dadaïstische ideeën sloegen aan bij de Amerikanen. Deze nieuwe mengeling van ideeën kwam tot uiting in nieuwe kunststijlen zoals het abstract expressionisme, drip painting en action painting.17 14Boek: De Tweede Helft - beeldende kunst na 1945 door Ad de Visser. SUN Nijmegen Boek: Masterpieces of Western Art 16http:// 17http:// 13

14 5.1.4 Massamedia en massacultuur Na de Tweede Wereldoorlog brak een periode van sociaaleconomische vooruitgang aan. Mensen hoefden minder lang te werken, hadden meer vrije tijd en hadden meer te besteden dan voorheen. Dit zorgde voor groeiende consumptie die de economie goed deed en waardoor de welvaart bleef stijgen. Hierdoor ontstond de nieuwe consumptiemaatschappij. Producenten zagen hun kans en stimuleerden het koopgedrag door middel van reclame. De reclame was voor een groot deel mogelijk door een andere ingrijpende ontwikkeling die zich had voorgedaan in de 20e eeuw: de opkomst van de radio, televisie en film. In eerste instantie waren de radio, televisie en film bedoeld als bron voor vermaak en informatie, maar al snel zagen reclamemakers in dat met deze nieuwe communicatiemiddelen razendsnel een enorme groep mensen kon worden bereikt. Bovendien was de nieuwe media toegankelijk voor de gehele massa, waardoor elk type consument kon worden bereikt.18 De nieuwe vormen van media waren laagdrempelig waardoor het toegankelijk was voor de hele samenleving. Om de aandacht van het publiek vast te houden werden korte blokken met pakkende informatie ontworpen die het publiek moest verleiden verder te kijken of te luisteren. Doordat de massamedia zeer gevoelig was voor commerciële invloeden, alles moest natuurlijk wel worden gefinancierd, werd de programmering sterk op de wensen van commerciële financiers en adverteerders afgestemd. Dit had tot gevolg dat de nieuwe media hét middel werden om de smaak en het koopgedrag van de grote massa te beïnvloeden. Bovendien deed een nieuw soort consument zijn intrede op de markt, namelijk de jeugd. Jongeren hadden vrije tijd, geld en genoeg hebzucht om hun geld uit te geven. Producenten gingen zich op deze nieuwe doelgroep richten. Eis nummer één van de invloedrijke jeugd was dat alles vermakelijk moest zijn. Adolescenten hielden nou eenmaal niet van moeilijk elitair gedoe. Een ander kenmerk van de nieuwe consument was het open staan voor nieuwe dingen en in staat zijn alle trends te volgen, al dan niet te creëren. Het gevolg was dat er razendsnel nieuwe rages werden ontwikkeld die gericht waren op de jongeren en alleen door de jongeren waren bij te benen. Kunstenaars speelden op deze ontwikkelingen in door kunst te maken die net zo laagdrempelig was als radio, tv en film. Andy Warhol bijvoorbeeld werd beroemd door zijn Campbellsoup blikken. Voorheen spande de avant garde de troon in de kunstwereld, maar dit plekje moest overgedragen worden aan de nieuwe low art. Kunst met een hoofdletter 'K' werd vervangen door kunst met een kleine 'k'. Ofwel de elitaire kunst werd vervangen door kunst die kon worden begrepen door het gehele volk. Onderwerpen waren onder andere sociale klassen, seksualiteit, media, de functie van kunst tegenover de populaire cultuur en het beeld dat de moderne mens in de consumptiemaatschappij van de werkelijkheid had. Stromingen die hier uit volgden waren pop art, minimal art, performance, concept art, videokunst en hyperrealisme De verandering Al met al is vast te stellen dat er vanaf de tijd van Manet een verschuiving plaatsvond van de gebondenheid aan de academische regels naar een grotere individuele vrijheid. Nieuwe onderwerpen zoals het onderbewuste van Freud deden hun intrede, nieuwe technieken werden ontdekt voor het uiten van emoties die het gevolg waren van de Tweede Wereldoorlog. Nieuwe mengelingen van Europese en Amerikaanse ideeën leidden tot nieuwe kunststijlen. Bovendien leidde de opkomst van de massamedia en de massacultuur tot een groter publiek en nieuwe thema's, onderwerpen en technieken. 18Boek: De Bespiegeling culturele en kunstzinnige voming 2 voor het vwo, EPN Houten http:// 14

15 5.2 Schokkende kunstwerken van de 20e eeuw De 20e eeuw staat bol van de veranderingen in de kunstwereld. Zo wordt er zeker na de Tweede Wereldoorlog veel geëxperimenteerd wat onvermijdelijk leidt tot nieuwe technieken en nieuwe kunstvormen. Dit leidde tot vele verschillende reacties, alle natuurlijk gebaseerd op de individuele moraal. Met de kennis van de vier grote invloeden in het achterhoofd is het mogelijk om niet alleen de reacties op spraakmakende kunstwerken te begrijpen, maar ook waarom de kunstenaar het werk op die manier gemaakt heeft. Deze paragraaf bevat verschillende spraakmakende kunstwerken met de reactie daarop beschreven en geanalyseerd en daarbij als de kunstvorm waartoe het behoort. Ten eerste zal de algemene informatie over de kunstvorm worden weergegeven, waardoor de situatie en het handelen van de kunstenaar duidelijk zal worden en ten tweede zal een spraakmakend kunstwerk worden beschreven en de reacties erop worden geanalyseerd Entartete Kunst Entartete Kunst is niet zozeer een kunstvorm, maar meer een manier van tentoonstellen, waardoor de moraal van de toeschouwer dusdanig wordt beïnvloed zodat hij het werk schokkend zal vinden. Het is daarom niet mogelijk te spreken van een kunstvorm, maar een manier van tentoonstellen. Op 19 juli 1937 werd een tentoonstelling georganiseerd door de toentertijd Duitse dictator Adolf Hitler. Hitler was in 1933 aan de macht gekomen en had verschillende doelen, onder andere het zuiveren van het Germaanse Arische ras, waardoor miljoenen Joden naar concentratiekampen werden getransporteerd en het stichtten van het Derde Rijk. In dit rijk moest het perfecte Arische ras leven, volledig conform zijn ideologieën. Hiervoor moest het volk heropgevoed worden in de geest van het nationaal-socialisme. Dit gebeurde onder andere door middel van zijn tentoonstelling entartete Kunst, die kunst tentoonstelde op zo'n manier dat de toeschouwer een afschuw zou krijgen van deze 'slechte' kunst. De tentoonstelling begon in München en reisde verder door naar 11 andere steden waar mensen gratis de entartete Kunst konden bezichtigen.20 Entartete Kunst was volgens Hitler:21 * Kunst die zijn beleid bekritiseerde. Hitler duldde geen enkele vorm van kritiek, ook niet door middel van schilderijen. Alle kunstwerken waar ook maar het geringste beetje twijfel aan zijn superioriteit in kon zitten werden al snel als 'entartete Kunst' bestempeld. * Kunst gemaakt door Joodse kunstenaars. Volgens Hitler waren Joden 'Untermenschen', een ras dat onder het superieure Arische ras zou staan en die uit de samenleving moesten worden verwijderd, dus ook hun kunstwerken. * Kunst die behoorde tot de stromingen: dadaïsme, expressionisme, fauvisme, impressionisme, kubisme en surrealisme. Deze stromingen zouden het volk te vrij laten denken en op verkeerde gedachten brengen. De schilderijen - allemaal persoonlijk geselecteerd door Hitler - die waren te bezichtigen in de tentoonstelling werden uit de lijsten gehaald en er werden uitroepen en citaten naast geschreven om de kunstwerken zo belachelijk mogelijk weer te geven en de kunstenaars te bedreigen. Er werd bovendien een vergelijking gemaakt tussen enkele impressionistische kunstwerken en afbeeldingen van verstandelijk gehandicapten om zo walging bij het publiek op te wekken.22 20http://nl.wikipedia.org/wiki/Entartete_Kunst

16 Enkele door Hitler verafschuwde kunstenaars waren Otto Baum, George Groß, Wassily Kardinsky, Picasso, Rudolf Beling, Max Ernst, Paul Klee, Edvard Munch en Max Pechstein. De tentoonstelling had succes, groot succes zelfs. Het werd de best bezochte reizende tentoonstelling van die tijd. Es lebe Deutschland artiest onbekend23 Een door Hitler zeer gewaardeerd schilderij, omdat het Hitler afbeeldt als een groots leider. Propagandakunst De enige kunstwerken die Hitler wel goedkeurde waren werken die in overeenstemming waren met de nationaal socialistische ideologieën die Hitler en het Arische ras verheerlijkten, ofwel propagandakunst. Zo waren idealistische schilderijen waarop Hitler als een groot en machtig leider werd afgebeeld wel toegestaan. Hitler gebruikte kunst enkel en alleen als propagandamiddel om zijn ideologieën te verheerlijken. Entartete kunst is geen stroming in de kunst, maar een manier van tentoonstellen van kunst. Het doel is mensen te leren wat goed en slecht is, ofwel het aanpassen van de individuele moraal om zo een gehoorzaam volk te krijgen. Als het publiek een artistieke houding zou aannemen zou de tentoonstelling niet de gewenste resultaten leveren, dus de toeschouwers werden, door de wijze waarop een kunstwerk werd gepresenteerd, gedwongen een morele houding aan te nemen. Alleen een morele houding kan immers iemands moraal beïnvloeden. Doordat mensen een morele houding aannemen, maken zij een beslissing over wat goed en fout is, maar deze beslissing wordt door de Nazi's beïnvloed door de manier waarop het kunstwerk tentoongesteld is. Hier is dus sprake van schokkende kunst, waarbij het morele oordeel van de toeschouwer al deels wordt beïnvloedt door de wijze van tentoonstellen zelf. Een foto van de tentoonstelling, er staat spottend: Nehmen Sie Dada ernst! Es lohnt sich. -George Groß ( Neemt u Dada serieus, het loont zich ) 24 23http://themistrunsred.deviantart.com/art/Es-Lebe-Deutschland

17 5.2.2 Cobra Na de bevrijding van de bezetters van de Tweede Wereldoorlog ontstond bij een groep jonge Nederlandse kunstenaars een groot enthousiasme. Zij hadden al die tijd hun creativiteit moeten opkroppen en hadden nu de wens om samen aan een nieuwe toekomst te bouwen en de kunst te vernieuwen. Met dit groot enthousiasme richten onder anderen Karel Appel, Constant en Corneille in de zomer van 1948 de 'Nederlandse Experimentele Groep' op waarbij spoedig ook enkele dichters zich aansloten.25 Tijdens een groot internationaal kunstenaarscongres, werd op 8 november 1948 de groep 'Cobra' opgericht. In het Parijse café Notre Dame ondertekenden de Deense Asger Jorn, de Belgen Christian Dotremont en Joseph Noiret en de Nederlanders Karel Appel, Constant en Corneille het manifest 'La Cause était entendue', ofwel 'De zaak was beklonken'. De naam Cobra is een samenvoegsel van de drie hoofdsteden van de landen waaruit de oprichters kwamen, namelijk Copenhagen (Denemarken), Brussel(België) en Amsterdam(Nederland). Deze oprichting ging gepaard met de woorden Wij hebben geconstateerd dat onze levensstijl, ons gevoelsleven en onze werkmethoden gelijk zijn. Wij stemmen overeen op het praktische vlak en wij weigeren ons te binden aan theoretische opvattingen. Wij hebben samengewerkt en wij zullen samenwerken. 26 Onder leiding van de communistische dichter Dotremont groeide de Cobra-gedachte uit tot een soort 'artistieke Internationale' die de bourgeois-kunstenaar ervan beschuldigde zo rationeel te werk te gaan waardoor elke spontane creativiteit in de kiem gesmoord werd. De Cobra kunstenaars zochten de opwinding van de niet-academische, niet-westerse kunst en braken met de geometrie van de Stijl-groep, met de precieze regeltjes van de École de Paris en met het intellectuele pessimisme van de surrealisten. Cobra kunstenaars schilderden direct en spontaan, zij wilden, net als kinderen, zonder vooropgezet plan werken met veel fantasie en kleur. Grenzen tussen waarheid en fictie, humor en horror vervaagden. Het zorgeloze experiment, de onbekommerdheid van het kind, de naïviteit -hier in de zin van ongeschoold en ongeleerd- van de zwakzinnige en het primitieve ritueel werden als voorbeelden van de spontane creativiteit gezien. Zo zei Corneille: Wij gebruikten alles en hielden van alles. Van kindertekeningen, folklore, tekeningen van krankzinnigen en negermaskers. Man and Animals Karel Appel 27 24http://sz-magazin.sueddeutsche.de/texte/anzeigen/ http://kunststromingcobra.weebly.com/informatie.html 26http://nl.wikipedia.org/wiki/Cobra_(kunst) 27http:// 17

18 Onderwerpen waren dieren zoals een vogel, kat, hond en slang of fantasiebeesten en fantasiewezens. Sommige wezens zijn een combinatie van dieren en mensen. Het masker werd ook een veelgebruikt element. De kunstenaars lieten zich inspireren door mythen, kindertekeningen, volkskunst, de prehistorie, oosterse kalligrafie, primitieve kunst (kunst uit o.a. Afrika en Oceanië) en kunst van zwakzinnigen. Met name de Deense Cobra kunstenaars interesseerden zich voor mythen, waardoor zij ook wel 'mythescheppende kunstenaars' werden genoemd. De Nederlandse kunstenaars lieten zich vooral door kindertekeningen inspireren en veel Belgische kunstenaars richtten zich op oosterse kalligrafie en het persoonlijk handschrift, dit laatste werd gezien als de meest intieme en directe uiting van de psyche en van de mens.28 In de geest van het samenwerken aan een toekomst werden veel kunstwerken samen gemaakt. Niet alleen doeken werden beschilderd, ook muren, deuren, plafonds, kubussen en zelfs een heel huis werden door de kunstenaar als werkveld gebruikt. Als reactie op een Cobra tentoonstelling in het Stedelijk museum in Amsterdam schreef een criticus in Het vrije Volk, toentertijd een Nederlands sociaaldemocratisch dagblad, van Geklad, Geklets en Geklodder in het Stedelijk Museum. Appel, Constant en Corneille waren volgens hem knoeiers, kladders en verklakkers. Cobra stuitte op veel kritiek omdat men vond dat alles dat geleerd was over kunst teniet werd gedaan, dat het te simplistisch was en dat het iets was wat 'mijn kleine zusje ook kan'. Al werd dit laatste door de kunstenaars juist gezien als een compliment. Critici vinden eenvoudigweg dat Cobra geen kunst genoemd mag worden. Hieruit is af te leiden dat de kunstwerken van de Cobra in zo'n hoge mate de waarde van 'wat is kunst' aan de kaak stellen dat de toeschouwer een morele houding aanneemt en eens goed over deze waarde gaat nadenken.29 Toy Painting Asger Jorn Boek: De Tweede Helft - beeldende kunst na 1945 door Ad de Visser. SUN Nijmegen http://collectie.boijmans.nl/nl/onderwijs/primitivisme/ 30http://kunstonderwijs.eu/BOVENBOUW/Kunst %20algemeen/kunstgeschiedenis/massa/cobra.htm 18

19 5.2.3 Abstract expressionisme Het abstract expressionisme is een beweging in de schilderkunst die tegen het einde van de jaren veertig ontstond in New York als reactie op de Tweede Wereldoorlog en beïnvloed door het onderbewuste van Freud. De kunstenaars van het abstract expressionisme werden bovendien voor een groot deel geïnspireerd door de waardering van het primitieve en in het geval van action painters door het gebruik van technieken waarin het toeval een grote rol speelde. Het doel van de abstract expressionistische kunstenaar was het uiten van emoties door middel van schilderen.3132 Hoewel het abstract expressionisme veel overeenkomsten vertoont met het Europese expressionisme, abstractie en surrealisme zijn er wel degelijk verschillen. Het grootste verschil is dat de nieuwe jonge Amerikaanse kunstenaars vooral gericht waren op het proces van het schilderen en niet, zoals toen nog in Europa het geval was, op het resultaat. De bekendste kunstenaars van deze stroming waren: Jackson Pollock, Arshile Gorky, Mark Rothko, Barnett Newman, Robert Motherwell, Helen Frankenthaler en Clyfford Still. Binnen het abstract expressionisme zijn grote verschillen, het is daarom moeilijk te spreken van een bepaalde stijl. Het beste nog kan deze stroming onderverdeeld worden in action painting en colourfield. Action painting Bij action painting staat het uitdrukken van emotie door het schilderen zelf centraal. Meestal resulteert dit in grote lichamelijke bewegingen die onstuimige en spontane effecten op het doek creëren. De kunstenaar laat zijn gevoelens de vrije loop en het doek wordt een resultaat van pure gevoelens. Het schilderen betreft overigens niet altijd het schilderen met penseel. Jackson Pollock heeft met zijn 'drip paintings' nooit een kwast aangeraakt. De bekendste kunstenaars van action painting waren Jackson Pollock, Willem de Kooning, Franz Kline, Robert Motherwell en Marc Tobey. Jackson Pollock Number http:// 32Boek: De Tweede Helft - beeldende kunst na 1945 door Ad de Visser. SUN Nijmegen http:// 19

20 Colourfield painting Colourfield is praktisch gezien het tegenovergestelde van action painting. Waar action painting werkt op intuïtie en spontaniteit van het moment, is colourfield painting een doordachte manier van schilderen waarbij uitvoerig over elke streep en kleur die plaats krijgt op het doek wordt nagedacht. Colourfield werkt met een weloverwogen gebruik van kleuren en afmetingen die resulteren in grote gekleurde velden. Het doel van het rationeel kleurgebruik is bezinning en emotie op te roepen bij de toeschouwer. De grootste kunstenaars uit deze stroming zijn Mark Rothko, Barnett Newman en Clyfford Still. Barnett Newman Who's afraid of Red, Yellow and Blue? IV34 Tot drie keer toe werd een schilderij van de Amerikaanse kunstenaar Barnett Newman vernield.35 De eerst keer in 1982 in Berlijn en de tweede en derde keer in 1986 en 1997 in het Stedelijk museum Amsterdam door Gerard J van B. Hoewel de motieven van beide heren verschillen is er wel één duidelijke overeenkomst, de motieven waren van emotionele aard. De motieven van de Duitse dader waren onder andere dat hij bang was voor het schilderij en dat het werk teveel kostte. De motieven van de Nederlandse vandaal waren de prijs en het gevoel dat het schilderij 'een wapen was dat hem stagneerde'. Hier valt te concluderen dat de artistieke houding bij beide daders is verruild voor een morele houding. Wanneer een schilderij angst inboezemt, roept het schilderij duidelijk een emotie op. Deze emotie is het gevolg van een afweging van iemands waarden. Het schilderij heeft blijkbaar onvoldoende kenmerken vertoond die de dader zou linken aan de waarde 'veiligheid'. Het motief dat de prijs van een schilderij te hoog is, doet beroep op iemands waarde wat 'kunst' is. Beide heren vonden het kunstwerk onder de noemer vallen 'dat kan mijn zusje van 6 ook' en vonden het daardoor geen 'goede' kunst waar men veel geld voor mag betalen. De laatste drijfveer dat het schilderij 'een wapen was dat hem stagneerde', doet eveneens een beroep op emotie. Als het schilderij voldoende kenmerken zou hebben vertoond die meneer Gerard J van B. zou linken aan de waarden 'blijdschap' en 'drijfkracht', dan zou het schilderij niet zijn betitelt als 'een wapen dat stagneert'. Cathedra Barnett Newman36 in 1997 vernield door Gerard J van B. 34http://imiwhowhat.blogspot.nl/2011_11_01_archive.html 35http:// 36http://talmana.nl/website/kunst/VernielzuchtUitlegPagina/NewmannCathedraVernielt.gif 20

21 5.2.4 Minimalisme Het minimalisme is ontstaan in de eerste helft van de jaren zestig in Amerika, maar werd een trend in zowel Amerika als Europa. In de minimale kunst is het concept zeer eenvoudig en ligt alle nadruk op de vorm waarin het minimale concept tot uiting komt. Om alles zo zuiver mogelijk te houden blijven er slechts de geometrische verhoudingen en de primaire vormen over, zoals kubussen, lijnen, rechthoeken en cirkels. Het kunstwerk verwijst nergens anders naar dan zichzelf, het is zeer eenvoudig en objectief en heeft niet in het minst de intentie emotie op te roepen bij de toeschouwer. Elke emotionele of theoretische diepere betekenislaag wordt verbannen, omdat het de zuiverheid de uitvoering zou vertroebelen. Om dit onpersoonlijke te benadrukken gebruikt de kunstenaar voornamelijk industriële materialen voor zijn werk waarbij het maken zelf vaak ook nog eens werd uitbesteed.3738 De relatie tussen het kunstwerk en de ruimte waarin het staat, wordt volop benut. Zo worden sokkels zelden gebruikt, omdat het kunstwerk zonder sokkel de ruimte echt aanraakt waardoor de interactie met de ruimte wordt vergroot. De bekendste kunstenaars van het minimalisme zijn Donald Judd, Frank Stella, Robert Morris, Carl André en Dan Flavin. Door de minimalistische vormen die deze stroming gebruikt, worden er weinig morele waarden aan de kaak gesteld. Misschien dan nog wel het meest de waarde 'wat is kunst?'. Colourfield painting en het minimalisme zijn moeilijk te onderscheiden, daarom zijn de werken van Barnett Newman, die in de vorige paragraaf aan bod kwamen, ook spraakmakende minimalistische kunstwerken te noemen. Donald Judd Stainless Steel Sculpture39 37http:// 38Boek: De Tweede Helft - beeldende kunst na 1945 door Ad de Visser. SUN Nijmegen http://christinaissa.com/wp-content/uploads/2012/07/74.15.jpeg 21

22 5.2.5 Pop art Als reactie op de nieuwe massamedia, massaproductie en massacultuur ontstaat pop art. Deze nieuwe stroming is gericht op wat de massa wenst en is toegankelijk voor een groot publiek. Pop art is een laagdrempelige stroming die de hele bevolking aanspreekt. Het doel is te amuseren en tegelijkertijd door de vele herhalingen het unieke normaal te maken.40 Zo wordt Elvis, een buitengewoon populair idool door zeefdruk een massaproduct. Ineens is het voor de hele samenleving mogelijk om een schilderij van Elvis boven de open haard te hangen. Kunst wordt gangbaar voor het hele volk in plaats van een kleine groep elitaire kunstkenners. Pop art slaat als eerste kunststroming een brug tussen kunst en de grote massa. De elitaire, intellectuele en gewichtige kunst wordt vervangen door toegankelijk en laagdrempelige kunst. Kunst wordt gepresenteerd als een massaproduct. Het atelier van Andy Warhol heet zelfs 'The Factory'. Inspiratiebronnen komen uit de alledaagse werkelijkheid zoals reclame, strips, films, tv en idolen.41 Technieken als zeefdruk en fotografie worden in de pop art veelvuldig gebruikt, omdat de kunstwerken dan net als de geïndustrialiseerde massa producten in oplagen kunnen worden vervaardigd waardoor onder andere de kostprijs daalt - en ze minder persoonlijk ogen dan handmatig vervaardigde werken. De bekendste pop art artiesten waren Richard Hamilton, Roy Lichtenstein, Andy Warhol, Claes Oldenburg, David Hockney, Jim Dine, Tom Wesselman en Jasper Johns. Roy Lichtenstein- M-maybe he became ill and couldn't leave the studio42 Campbell Soup Can van Andy Warhol bestaat oorspronkelijk uit 32 schilderijen van soepblikken die zich enkel van elkaar onderscheiden door de variërende smaken. Deze schilderijen werden op een schap, gelijk aan die van een groenteboer, tentoongesteld door Irving Blum in Los Angeles. De tentoonstelling veroorzaakte regelrechte oproer in Amerika. De ene groep was geïntrigeerd door de vernieuwende kracht van het werk, maar de andere groep sprak ronduit van verachting.43 40Boek: De Bespiegeling culturele en kunstzinnige voming 2 voor het vwo, EPN Houten http:// 42https://encrypted-tbn1.gstatic.com/images? q=tbn:and9gcr47s2yz9utaql5oxlohnrrerw9vf1zkkapzez39mk5fbasrow43http://uk.phaidon.com/agenda/art/articles/2013/february/22/the-fascinating-story-behind-andy22